हिन्दी चलचित्र क्षेत्रमा पहिलो पटक पर्दामा देखा परेकी कमलाबाई गोखलेको आज २५ औं पुण्यतिथि हो । दादासाहेब फाल्केले पहिलो फिल्म राजा हरिश्चन्द्र बनाउँदा महिलाहरू फिल्ममा काम गर्न तयार थिएनन्, त्यसैले अन्ना सालुँके फिल्मकी नायिका बनेका थिए । तर जब फाल्केले दोस्रो चलचित्र मोहिनी भस्मासुर बनाए, तब पहिलो पटक पर्दामा महिलाको भूमिका महिलाले नै निभाए ।

यी महिला थिए  – कमलाबाई गोखले र उनकी आमा दुर्गाबाई कामत । फिल्ममा देखिएपछि स्कुलमा भर्नासमेत  पाइनन् । आखिरमा घरमा नै आमाले शिक्षा दिइन् । एक असभ्य पेशा मानिने उनको अभिनय करियरका कारण उनी समाजबाट पूर्णतया बहिस्कृत भइन्, तर त्यति बेलासम्म कमलाबाईले इतिहास रचिसकेकी थिइन् ।

कमलाबाईले आफ्नो साहसका साथ इतिहास रचिन् र अन्य महिलाहरूका लागि हिन्दी फिल्म उद्योगको ढोका खोलिदिइन् ।  जुन स्टेजले उनलाई देशैभरी पहिचान दिलाएको थियो, त्यहि स्टेजमा नाटक गर्दा गर्दै एक दिन उनको मृत्यु भयो । श्रीमानलाई हृदयघात भएपछि कमलाबाई आफैंले पुरुषको लुगा लगाएर पतिको स्थान लिएर नाटक जारी राखिन् ।

पुण्यतिथिको विशेष अवसरमा एक यस्ती सहासले भरिएकी कमलाबाईको जीवनबारे थाहा पाऔँ ।

बाबुआमाको झगडा हेर्दै बित्यो बालापन

कमलाबाईको जन्म सन् १९०० मा भएको थियो । कुरा यति पुरानो छ कि जन्ममिति पनि कसैलाई थाहा छैन । उनकी आमा दुर्गाबाई कामत र बुबा आनन्द नानोस्कर थिए, जो जेजे स्कूल अफ आर्ट्समा प्रोफेसर थिए । कमलाबाईका बाबुआमा सन् १९०३ मा छुट्टिए । पिताले धेरैजसो आमामाथि खराब व्यवहार गर्दथे, कुटपिट गर्दथे, त्यसैले पनि उनका आमा–बुवा छुट्टिएका थिए ।

कमलाबाईले ४ वर्षदेखि नाटकमा भाग लिन थालिन्

सम्बन्धविच्छेदपछि कमलाबाईकी आमाको काँधमा घरको जिम्मेवारी आइलाग्यो । नचाहँदा पनि दुर्गाबाईले ट्राभलिङ थिएटर कम्पनीमा कलाकारको रूपमा काम गर्न थालिन् । आमासँगै ४ वर्षीया कमलाबाई पनि नाटकमा सहभागी हुन थालिन् ।

अभिनय गर्दा समाजद्वारा बहिष्कृत

कमलाबाई र उनकी आमा दुर्गाबाईले सहर–सहर गएर नाटक गर्ने गर्दथे, जबकी लगभग सबै महिला पर्दामा घरमा नै बस्दथे । त्यो पुरुष प्रधान समाजको देश थियो जहाँ महिलाले जागिर खानु धेरै ठूलो कुरा थियो । तर कमलाबाई अभिनय गर्थिन्, जसले मानिसहरूलाई हजम भइरहेको थिएन । फलस्वरूप उनलाई ब्राह्मण समाजले बहिष्कृत गरेको थियो । पढ्न इच्छा देखाउँदा कुनै पनि स्कूलले भर्ना गर्न पनि मानेनन् । समाजको यस्तो व्यवहारले तनाव भएपछि दुर्गाबाईले छोरी कमलाबाईलाई घरमा नै पढाउन सुरु गरिन् ।

भारतीय सिनेमामा काम गर्ने पहिलो महिला कसरी बनिन् ?

कमलाबाई र दुर्गाबाई मराठी नाटकमा काम गर्थे । यी दुई थुप्रै्र वर्षसम्म चित्ताकर्षक नाटक कम्पनीसँग आबद्ध रहे । यो ड्रामा कम्पनी एउटा नाटकको सिलसिलामा नासिक पुगेका बेला राजा हरिश्चद्रपछि भस्मासुर बनाउने सोचमा रहेका भारतीय सिनेमाका पिता दादासाहेब फाल्केले कमलाबाईलाई यसका लागि प्रस्ताव राख्ने सोच बनाए ।  फाल्केको पहिलो फिल्ममा कुनै पनि महिलाले काम गर्न नमान्दा उनले ढाबामा काम गर्ने अन्ना सालुङ्केलाई नायिका बनाएका थिए । फाल्के दोस्रो पटक नायिकाको खोजीमा थिए ।

जब चित्तरक्षक नाटक कम्पनी बन्द हुन लागेको थियो, तब फाल्केले यसका मालिक रघुनाथराव गोखलेलाई आफ्नो नाटक कम्पनीबाट दुई जना महिलालाई आफ्नो फिल्ममा काम गर्न पठाउन आग्रह गरे । रघुनाथराव राजी भए र कमलाबाई, दुर्गाबाईले चलचित्र मोहिनी भस्मासुरमा काम गरेर इतिहास रचे ।

दुर्गाबाईले फिल्ममा पार्वती र उनकी छोरी कमलाबाई मोहिनीको मुख्य भूमिका निभाएका थिए । यो फिल्मलाई २ जनवरी सन् १९१४ मा बम्बईको ओलम्पिया थिएटरमा रिलीज गरिएको थियो, जसमा पहिलो पटक पर्दामा महिला देखिएका थिए ।

याे पनि:

११ वर्षदेखि गरिन् अभिनय : श्रीमान्–बच्चालाई छोडेर प्रेमीसँग विदेश भागिन्, सडकमा मागेरसमेत खानुपर्‍यो

जब डाक्टरहरूले सुनिल दत्तलाई नर्गिसलाई मार्ने सल्लाह दिए

मिना कुमारीको मृत्युमा नरगिसले भनेकी थिइन्, ‘तिमीलाई मृत्युको शुभकामना, यो धर्तीमा फेरि नआउ’

बलिउडकी पहिलो महिला सुपरस्टार : हिरोकाे सय रुपैयाँ रुबीको थियो ५ हजार पारिश्रमिक, हिरो साइकल चढ्थे उनी रोल्स रोयस

भारतका पहिलो महानायक डा. राजकुमार : २०५ फिल्ममा रक्सीको कुनै दृश्य थिएन, अपहरणमा पर्दा सरकारमाथि प्रश्न

परवीन बाबी : पागलखानामा हाँसेरै बिताइन् दिन, थुप्रै अफेयर तर अन्तिममा कोही रहेन, ३ दिनपछि भेटियो शव

दिव्या भारतीको दर्दनाक अन्त्य : १८ वर्षमा धर्म फेरेर साजिदसँग गरेकी थिइन् विवाह, ११ महिनापछि मृत्यु

सुचित्रा सेन : फिल्म फ्लप हुँदा आफूलाई ३६ वर्षसम्म कोठामा कैद गरिन्, मृत्युपछि पनि देखाइएन अनुहार

जितेन्द्र : नक्कली गहना पुर्‍याउने, नायिकाको डुप्लिकेट बन्नेदेखि सुपरस्टारसम्म

नायिका बन्नु वेश्यावृत्तिभन्दा पनि खराब मानिने समयमा फिल्ममा आइन् देविका, ४ मिनेटको चुम्बनको दृश्यमा भएको थियो हंगामा

चलचित्रमा काम गर्दा ठूलो मुल्य चुकाउनु पर्यो

भस्मासुरपछि कमलाबाई मोहिनी देशभर चर्चाको विषय बनेकी थिइन् । कमलाबाई १४ वर्षको उमेरमा स्टार बनेकी थिइन्, तर फिल्ममा अभिनय गर्दा धेरै बेफाइदाहरू थिए । उनीहरुप्रति जनता धारणा असाध्यै खराब हुँदै गयो । धेरै पटक मानिसहरूले उनीहरूलाई समाजको लागि खतरा भन्दै आक्रमण गरे । यी सबैको बावजुद, कमलाबाईले आफ्नो अभिनय करियर जारी राखिन् र प्रभु का प्यारा (१९३६), चाबुकवाली (१९३८), स्टन्ट किंग (१९४४) जस्ता धेरै उत्कृष्ट चलचित्रहरूमा अभिनय गरिन् ।

१५ वर्षको उमेरमा रघुनाथराव गोखलेसँग विवाह भयो

फिल्ममा आएको अर्को वर्ष उनले रघुनाथराव गोखलेसँग सन् १९१५ मा विवाह गरिन् । रघुनाथले सुरुमा किर्लोस्कर नाटक कम्पनीमा काम गरे । महिलाको अभाव हुँदा रघुनाथले प्रायः महिलाको भूमिका निर्वाह गर्थे । पछि उनी रोमाञ्चक नाटक कम्पनीमा मालिकको रूपमा सामेल भए, जहाँ उनले कमलाबाईलाई भेटे । रघुनाथ र कमलाबाई दुबै यस ड्रामा कम्पनीको प्रमुख जोडी थिए । दुबैले धर्म सिंहासन, जनता जनार्दन, मान–अपमान जस्ता ठूला नाटकमा काम गरेका थिए । विवाहबाट उनीहरूका तीन सन्तान भए, तर तेश्रो छोराको जन्म हुनुअघि नै रघुनाथरावको मृत्यु भयो ।

स्टेजमा श्रीमानको मृत्यु हुँदा आफैंले लुगा फेरेर नाटक जारी राखिन्

राजा गोपीचन्द नाटकको क्रममा रघुनाथराव गोखलेलाई हृदयघात भयो, सास फेर्न गाह्रो भयो । श्रीमती नजिकै आएर बसेपछि उनले भने, ‘कमली म धेरै बेर बाँच्दिनँ होला, यो नाटक के गर्ने होला ?’ श्रीमानले अन्तिम क्षण आइरहेको थियो तर कमलाबाईले बचन दिइन्, ‘हामी यो शो बन्द गर्ने छैनौँ’ । उनले तुरुन्त पुरुषको कपढा लगाइन् र श्रीमानको पात्र निभाइन् । यति बेला कमलाबाई तेस्रो पटक गर्भवती थिइन् ।

‘म खासै ठूलो अभिनेत्री थिइनँ तर मसँग प्रतिभा थियो । शो मस्ट गो अन र यही मेरो वास्तविक योग्यता थियो ।’

रगत बगिरह्यो तर ‘शो मस्ट गो अन’

कमलाबाईको मनमा नाटकका लागि एक विशेष स्थान थियो । उनी कुनै पनि हालतमा शो बीचमा बन्द गर्ने पक्षमा थिइनन् । नाटकका क्रममा दर्शकले भरिएको अडिटोरियमको बालकनी भत्किँदा पनि कमलाबाईले पूर्ण इमान्दारिताका साथ डाइलग बोलेर निकै उत्कृष्ट तरिकाले नाटक गरिरहिन् । अडिटोरियममा भागदौड मच्चिइसकेको थियो तर कमलाबाईले नाटक जारी राखिन् ।

त्यही क्रममा एक नाटकका क्रममा उनको हातमा तरवारले नराम्ररी चोट लागेको थियो । उनको हातबाट रगत बगिरहेको थियो र हात रगताम्मे भइसकेको थियो, तर कमला रोकिइनन् । छेउमा उभिरहेका मानिसहरू छक्क परे । दर्शकमा बसेका मानिसहरूले चिच्याउँदै भन्न थाले , ‘कमलाबाई, तिम्रो हातबाट रगत बगिरहेको छ ।’ उनले जवाफ फर्काइन्– ‘पहिले मलाई पूरा गर्न त दिनुहोस् ।’

ध्वनि चलचित्रबाट नाटक कम्पनी बन्द भएपछि किर्तनमा लागिन्

आलमआरापछि भारतमा ध्वनि चलचित्रको क्रेज बढेको थियो, जसका कारण मानिसहरु नाटकको सट्टा चलचित्र हेर्न थालेका थिए । यस्तो अवस्थामा नाटक कम्पनीहरू बन्द हुने अवस्थामा पुगेका थिए । कमलाबाईले पनि काम पाउन छाडेकी थिइन् । कमलाबाईले तीन सन्तानको हेरचाह गर्न किर्तन गर्न थालिन् । थुप्रै महिनासम्म उनले यसै काममार्फत् घर चलाइन् ।

८० वर्षको उमेरसम्म गरिन् अभिनय

कमलाबाईले आफ्नो अभिनय करियरमा ३५ वटा चलचित्रमा काम गरिन् । उनको अन्तिम फिल्म सन् १९८० को ‘गहिराई’ थियो जसमा कमला ८० वर्षकी थिइन् । सेवानिवृत्त भएपछि कमलाबाई पुणेको एउटा अपार्टमेन्टमा एक्लै बस्न थालिन् । ‘शो मस्ट गो अन’ सिकाउने पहिलो भारतीय सिनेमा अभिनेत्री कमलाबाई गोखलेको १७ मे १९९७ मा निधन भयो । तिनै कमलाबाई जसले समाजसँग लड्दै महिलाका लागि चलचित्र उद्योगको ढोका खालिदिने काम गरिन् ।

दैनिक भास्कर