कोरोना भाइरस छोए नि मर्नी
लकडाउन भयो खै अब के गर्नी ?
सारा संसार लगाइए ताला
काम छैन गरीबले के खाला ?

लौन हजुर हो कता जानी ?
काम छैन अब गरीबले के खानी ?
लौ न हजुर के कसो गर्नी हो ?
खर्च छैन अब पेट केले भर्नी हो ?

–डम्बर गन्धर्व

यो कोरोना विषाणुबाट उत्पन्न हाहाकारमा जन्मेको गीत हो । सरल र भावमय, जीवन्त र सशक्त गीत । जनजीवनमा लकडाउनद्वारा सिर्जित निर्मम यथार्थको जैविक अभिव्यक्ति हो यो । भुइँमान्छेहरुका दुःख टिपेर भुइँमान्छेले वेदनाको भाकामा रचेको भुइँमान्छेहरुको गीत । मेरो विचारमा लोकलाई आपत–विपतको करूण क्रन्दन सुनाउन बाटाबाटै र घरघरै धाउने समकालको सर्वोत्कृष्ट गीत हो यो ।

यी गीतकार र गायक टु–इन–वानको घर छ गोरखा, पालुङटार । बसाइ छ काठमाडौँको डेरामा । आफ्नो समेत गन्दा डेरामा खाने मुख पाँचवटा छन्, कमाउने मनुवा छन् डम्बर गन्धर्व एक्लै । अत्याउँदै आएको लकडाउनले बन्दुक ताकेर गाउँ जाने बाटो छेकिदियो । फुक्काफाल घुम्न पाउँदा गाइने गन्धर्वलाई राजधानीमा चारो खोज्न उति गाह्रो थिएन । जब लकडाउन लाग्यो, उनको घुमफिरको हक हरण भइहाल्यो । उनका गीत सुन्ने मनकारी जनहरु  घरभित्र लुके । र, उनी खाली सडकको पेटीमा बसेर आकाश–बतासलाई गीत सुनाउन विवश भए । गीत सुन्ने निराकार श्रोता न बोल्छ न आनासुकी कृपा गर्न थैलीको मुख खोल्छ । दिनदिनै चारो खोजिखाने रसिक र अथक गन्धर्वलाई पर्‍यो अब फसाद ! फसाद पर्दा जोसँग जे हतियार छ, प्राण धान्न उसले त्यही प्रयोग गर्छ । गोरखाली डम्बर गन्धर्वसँग गलाको कला छ, सारङ्गीको धून छ । लकडाउनका आखेटरकारी आँखा छलेर सारङ्गी रेट्दै उनी शहरी बस्तीका कुनाकानी घुम्छन् । सुरक्षाकर्मीले उनलाई अनेक पटक भेट्यो । तर आजसम्म कुटिहालेको भने छैन । यी गन्धर्वका गीतको मर्म, स्वरको सम्मोहन र बाजाको माधुर्यको जादुगरी प्रभावले होला शायद । छनलाई प्राण धान्न दुःखदुःखै छ, तैपनि यी गन्धर्वको परिवारमा आजसम्म भोकले कोही मरेको छैन । तर सप्तरीको पथरीका मुसहर मलर सदा मरे । उनका जिउने हतियार केवल पाखुरो र कोदालो थिए । साहु सरकारको लकडाउन गरीबलाई कालको उपहार लिएर आयो । र, निस्तेज, निरुपाय र  असहाय भई अकालमै मलर सादा मरे ।

लकडाउन ज्यान बचाउन भनी लगाइयो । तर न दूरदर्शी व्यवस्थित योजना छ, न मनग्य समग्र तयारी छ, न सम्भावित अनेक झैझमेलाहरुको यथार्थपरक पूर्वानुमान छ । भोग्दैजाँदा गरीबगुरबाहरुका लागि साहु सरकारको अविवेकी लकडाउन ज्यानमारा साबित भयो । मधेश–तराईको व्यापक विस्तारमा लकडाउनले ल्याएको भोकले मलर सदाजस्ता थुप्रै दलित मरे हुनन् । तर ती सञ्चार महलमा समाचार बनेनन् । समाचार बन्न न ती धनले ठूला थिए, ती न जातले, न वर्णले, न वर्गले, न पदले, न सोर्सफोर्सले, न धाकधक्कुले ठालु थिए ।

लकडाउन ज्यान बचाउन भनी लगाइयो । तर न दूरदर्शी व्यवस्थित योजना छ, न मनग्य समग्र तयारी छ, न सम्भावित अनेक झैझमेलाहरुको यथार्थपरक पूर्वानुमान छ । भोग्दैजाँदा गरीबगुरबाहरुका लागि साहु सरकारको अविवेकी लकडाउन ज्यानमारा साबित भयो । मधेश–तराईको व्यापक विस्तारमा लकडाउनले ल्याएको भोकले मलर सदाजस्ता थुप्रै दलित मरे हुनन् । तर ती सञ्चार महलमा समाचार बनेनन् । समाचार बन्न न ती धनले ठूला थिए, ती न जातले, न वर्णले, न वर्गले, न पदले, न सोर्सफोर्सले, न धाकधक्कुले ठालु थिए । ती मधेशी दलित विभेदकारी हिन्दु वर्णव्यवस्थाको नारकीय पीँधमा थिए । र, मक्खिचुस पूँजीवादी वर्गव्यवस्थाको पनि ती नारकीय पीँधैमा थिए । तिनमा समाचार बन्ने हैसियत वा आकर्षण आखिर थियो नै के  र ?

आफ्नो विपन्न, दमित, अपहेलित र सीमान्त समुदायमा भोला पासवानजस्ता एकाध जागेका तरुण थिए, र नै मलर सदाको मृत्युको समाचार संसारले चाल पायो । हृदयविदारक कथा भन्छ— लकडाउनको कैदमा परेका मलर सदा चार दिनदेखि भोकै थिए । जिउने उत्कट इच्छाले कुतकुत्यायो र जेठमासको हपहपी गर्मीमा तिनले कोदालो र छाता बोके । पत्नी जलेश्वरीलाई तिनले भने— ‘म कि मर्छु कि बाँच्न केही गर्छु । खाने अन्न नलिई खाली हात म फर्किन्नँ, बरु मर्छु ।’ ती खनिखोस्री गर्ने कामको खोजीमा साहुजनको छिमेकी बस्तीतिर हिँडे । भोक र थकानले गल्नुसम्म गलेका थिए, ती बीच बाटामै ढले । तीन छोरा गुजरातमा लकडाउनको कैदमा परेका थिए । घरमा भएका दुई बुहारीले पिठ्यूँमा आलोपाले गरी बोकेर तिनलाई कन्तबिजोकको छाप्रोमा ल्याए । कतै उपचार गर्न लैजाऊँ, थैलीमा कानाकौडी छैन । लाचार प्रियजनहरु रुँदै मूर्च्छित मलर सदाको काल पर्खेर बसे । भोलिपल्ट बिहान ५० वर्षको अल्पायुमा सदाले सदाका लागि जीवन बिसाए । ‘अब यो देशमा भोक र जाडोले कोही मर्नेछैन ।’ मधेशको विराट् आकाशमा शासकको छलकारी उद्घोष गुन्जियो । त्यो अट्टहासकारी गुन्जनको क्रूरताले शोकाकूल जनका आर्त हृदयमा नूकचूक लगायो ।

भोक र थकानले गल्नुसम्म गलेका थिए, ती बीच बाटामै ढले । तीन छोरा गुजरातमा लकडाउनको कैदमा परेका थिए । घरमा भएका दुई बुहारीले पिठ्यूँमा आलोपाले गरी बोकेर तिनलाई कन्तबिजोकको छाप्रोमा ल्याए । कतै उपचार गर्न लैजाऊँ, थैलीमा कानाकौडी छैन । लाचार प्रियजनहरु रुँदै मूर्च्छित मलर सदाको काल पर्खेर बसे । भोलिपल्ट बिहान ५० वर्षको अल्पायुमा सदाले सदाका लागि जीवन बिसाए । ‘अब यो देशमा भोक र जाडोले कोही मर्नेछैन ।’ मधेशको विराट् आकाशमा शासकको छलकारी उद्घोष गुन्जियो । त्यो अट्टहासकारी गुन्जनको क्रूरताले शोकाकूल जनका आर्त हृदयमा नूकचूक लगायो ।

मलर सदा मरे होइन, ती मारिए । आखिर तिनलाई मार्यो कसले ? यो देशमा लाखौँ–लाख गरीब छन् । लकडाउनकालमा न तिनका छाप्रामा सञ्चित अन्न छ, न तिनका खल्तीमा चुनदामको जोगाड छ । दिनभरि पसिना नबगाई तिनको चूलो बल्दैन । कि नित्य पसिना बगाऊ र बाँच कि भोकै मर । तिनका जीवनका कठोर सत्य यही हो । लकडाउनका स्रष्टाहरु आम जनजीवनको यो यथार्थबाट बिल्कुल बिमुख थिए । ती माथि हबेलीमा, माथि दरबारमा प्रचूरता र बिलासको जीवनमा मस्त थिए । कुनै दिन गरीब र गरीबीको निर्मम यथार्थ थाहा थियो नै भने पनि तिनले अब त्यो पूरापूर बिर्सिसकेका थिए । ती गगनवासी, कामुक र विलासी राजा त्रिभुवनको मनोदशामा थिए । यो देशमा दिनदिनै पेटभरि दूधभात खान नपाउने कोही छ र ? प्रजावत्सल राजा त्रिभुवनबाट तिनले पाएको अमूल्य शिक्षा थियो यो । प्रातःस्मरणीय मौसुफको यही शिक्षाको अनुशरण गर्दै तिनले लकडाउन लगाए । नतिजास्वरुप, यी नूतन राजाहरु मलर सदाहरुलाई यत्रतत्र मारिहेका छन् । संसदमा बोल्दा विद्वान् विधायक प्रदीप गिरीले अत्यन्त आकर्षक र आक्रामक ढङ्गले यो निर्मम यथार्थलाई आङ सिरिङ्ग हुने गरी उजागर गरेका थिए । विपन्न दुनियाँ कोरोना महामारीले भन्दा पहिले भोकको महामारीले मर्नेभए भनी तिनले संसदको ध्यानाकृष्ट गर्ने यत्न गरे । तर त्रिभुवनका उत्तराधिकारीहरुले आपतकालीन गिरीवाणी न ध्यानले सुने, न विकेकले गुने । शासक महलका प्रथम पुरुषले त त्यो सत्य उद्गारको हाँसो पो उडाए !

म फेरि भन्छु; निर्मोही साहु सरकारको निर्मम लकडाउनले दलित र गरिब मलर सदालाई मार्यो !

सास छउन्जेल मलर सदालाई पलपल प्रियजनहरुका पेट केले भर्ने भन्ने पिरोलो थियो, उनी मरेपछि प्रियजनलाई कसरी उनको सद्गत गर्ने भन्ने पिरोलो भयो । अभरमा छरछिमेकीहरुले चुनदाम गरी पन्ध्र सय रुपियाँ उठाइदिए । सदाका लागि अवाक् भई आँगनमा पल्टिएका मलर सदाको शव कात्रोले बेरियो । भोला पासवान भन्छन्— ‘कात्रोको कपडा दुई थरी थियो ।’ त्यो वास्तवमा मलरको दरिद्रता र दीनताको मर्मान्तक प्रतीक हो ।

म फेरि भन्छु; निर्मोही साहु सरकारको निर्मम लकडाउनले दलित र गरिब मलर सदालाई मार्यो !

सास छउन्जेल मलर सदालाई पलपल प्रियजनहरुका पेट केले भर्ने भन्ने पिरोलो थियो, उनी मरेपछि प्रियजनलाई कसरी उनको सद्गत गर्ने भन्ने पिरोलो भयो । अभरमा छरछिमेकीहरुले चुनदाम गरी पन्ध्र सय रुपियाँ उठाइदिए । सदाका लागि अवाक् भई आँगनमा पल्टिएका मलर सदाको शव कात्रोले बेरियो । भोला पासवान भन्छन्— ‘कात्रोको कपडा दुई थरी थियो ।’ त्यो वास्तवमा मलरको दरिद्रता र दीनताको मर्मान्तक प्रतीक हो । कञ्चनरुप नगरपालिकाका प्रमुख आइपुगे । साथमा स्वास्थ्यकर्मी थिए । उनी शायद कोरोनाको आशङ्का अघि लागएर आएका थिए । उनले मलर पत्नी जलेश्वरीलाई प्रहरीले पटके चोरलाई झैँ कठोर केरकार गरे । मलरको रोग के के थियो ? रक्सी कत्तिको खान्थ्यो ? अरु कुलत के के थिए ? हिजो रक्सी कति खाएको थियो ? नगर प्रमुखका यी प्रश्न शोकाकूल जलेश्वरीको सन्तापले जलेको हृदयमा तीर भएर गाडिए । पाँच दिनअघि खोकी लागेपछि मलर खोकीको औषधी खाँदै थिए । उनको ज्यानमा अरु रोग वा विकार केही थिएन । मलरको रोग भोक, भोक र केवल भोक थियो । पछि नगर प्रमुख भन्दै हिँडे; ‘मलर सदा भोकले मरेको होइन, दमले मरेको हो, रक्सीले मरेको हो ।’ त्यो सुनेर आहत र क्षुब्ध भएकी जलेश्वरीले भनिन्; ‘मेरा पति गरिबी र भोकले मरेका हुन् । ठूलाबडाले जे भने पनि हुन्छ । हामी निमुखा डराउनुबाहेक अरु के गर्न सक्छौं र ?’ छिमेकी फनिलाल सदा सुस्केरा हाल्दै भन्छन्— ‘बिचरा गरिबीले गर्दा खान नपाएरै बिते ।’

शासकहरु तल नगरका होउन् वा माथि सिंहदरबारका, उठबस र घुलमिल एवं संवेदना र सहानुभूतिका दृष्टिले ती निकट समाजवासी होइनन्, दूर टापूवासी हुन् । टापूवासी माउ शासकलाई आफ्नो शासनकालमा मुलुकमा कोही भोकै मर्छ भनी पत्याउन बडो गाह्रो छ । मलर सदा भोकले मरे भन्ने सुनेर सनक्क सन्किँदै उनले भन्लान्– ‘असम्भव ! यो झुठ हो । यो कपोलकल्पना हो । यो सरकारलाई बद्नाम गर्ने साजिश हो ।’

शासकहरु तल नगरका होउन् वा माथि सिंहदरबारका, उठबस र घुलमिल एवं संवेदना र सहानुभूतिका दृष्टिले ती निकट समाजवासी होइनन्, दूर टापूवासी हुन् । टापूवासी माउ शासकलाई आफ्नो शासनकालमा मुलुकमा कोही भोकै मर्छ भनी पत्याउन बडो गाह्रो छ । मलर सदा भोकले मरे भन्ने सुनेर सनक्क सन्किँदै उनले भन्लान्– ‘असम्भव ! यो झुठ हो । यो कपोलकल्पना हो । यो सरकारलाई बद्नाम गर्ने साजिश हो ।’ माथिका बडा शासकप्रतिको अखण्ड भक्तिभावले होला शायद, तलका नगर प्रमुख सुगा शैलीमा माथिकै बोलीमा लोली मिलाउँछन्– ‘मलर सदा भोकले मरेको हुँदै होइन । मरेको दमले हो, रक्सीले हो ।’

अहिले मुलुकमा राष्ट्रवादको राप र तापको उत्ताल ज्वार उठेको छ । सिमानाको राष्ट्रवादको । यो उही शाही पञ्चायतकालीन ‘लहरा, पहरा, छहरा’को राष्ट्रवाद हो । यो मानिसको राष्ट्रवाद होइन, जीवनको राष्ट्रवाद होइन । यो मानवीय संवदेना र करुणाको राष्ट्रवाद किमार्थ होइन । लकडाउन महामारीमाझ मलर सदाहरु भोकले भुतुभुतु मरिरहेका छन्, तर यो राष्ट्रवादलाई वास्ता छैन । मान्छे मरे मरिरहोस्, ‘लहरा, पहरा, छहरा’को राष्ट्रवाद जिन्दावाद ! यथार्थमा मानिस देशको माटोमाथि उभिन्छ, देशको माटो मानिसमाथि उभिने होइन । तर यो राष्ट्रवादमा कुरा यसको उल्टो हुन्छ । ‘लहरा, पहरा, छहरा;को राष्ट्रवादी मन्त्र मानिसको टाउको टेकेर उभिन्छ ! देख्ने संवेदनशील दृष्टि हुनुमात्र पर्छ, यो राष्ट्रवाद अहिले मृत मलर सदाको टाउको टेकेर उभिएको देखिन्छ ।

मधेशका गरिब दलितहरुको पनि सानो राष्ट्रवाद छ । सिंहदरबारको ठूलो राष्ट्रवाद त्यो देख्दैन । अथवा देखेर पनि वास्ता गर्दैन । अथवा त्यसलाई रौँ बराबर पनि गन्दैन । रामलोचन सदा आक्रोशयुक्त गुनासो प्रकट गर्छन्–; ‘हाम्रा लागि कुन राज्य छ र ? सीमामा हामी स्तम्भको रक्षा गर्छौँ । हामी हुँदासम्म एक इन्च जमिन मास्न दिँदैनौ । तर हाम्रो पेट भोको छ, देख्ने कोही छैन ।’ यो भोकाहरुको राष्ट्रवादको कुरा हो । अघाएकाहरुको राष्ट्रवाद यी भोकाहरुको मर्का र मर्म बुझ्दैन । यी भोकले मर्छन्, अघाएको राष्ट्रवाद यी रक्सी खाएर मरेको देख्छ ।

कोरोना कैरन

घुमिफिरी आफ्नै गुँडमा

सरकारका दुई अलङ्कार

हाम्रो सरकार, राम्रो सरकार

यस्तो दिन पनि आयो

विपतमा जसको देशै हरण भो

कोरोना युद्धका शहीदहरु

सरकारको अनुहार देखिने यो ऐना

लुकिँदैन, लडिन्छ र जितिन्छ

सरकार अस्वस्थ, स्वास्थ्य नीति बर्बाद

बाहुबली स्वास्थ्य नीति, सरकारी नरकयात्रा

दुई कोरोना विशेषज्ञ— तल पुन, माथि ओली

कोरोना कालमा छिमेकीको माया

धन्दा ठगीको, सरकार नेकपा डबलको

सरकार सनक सिं, लकडाउन सनक

सरकारका आँखा, प्रधानमन्त्रीको भाका

यो राष्ट्रवाद प्रभुको, यो देश कसको ?

कि रचनात्मक होऊ कि देवघाट जाऊ

तिनका नाउँमा जो मारिए

रामलोचन सदा आक्रोशयुक्त गुनासो प्रकट गर्छन्– ‘हाम्रा लागि कुन राज्य छ र ? सीमामा हामी स्तम्भको रक्षा गर्छौँ । हामी हुँदासम्म एक इन्च जमिन मास्न दिँदैनौ । तर हाम्रो पेट भोको छ, देख्ने कोही छैन ।’ यो भोकाहरुको राष्ट्रवादको कुरा हो । अघाएकाहरुको राष्ट्रवाद यी भोकाहरुको मर्का र मर्म बुझ्दैन । यी भोकले मर्छन्, अघाएको राष्ट्रवाद यी रक्सी खाएर मरेको देख्छ ।

समाजमा जब मानिस भोकले मर्दैहुन्छ, त्यो बेला सकारसामु स्वभावतः  प्राथमिकताको प्रश्न उठ्छ । वसन्त वस्नेत सोध्छन्–; ‘अहिले सरकारी प्राथमिकता के हो ? भूमि कि जीवन ? अहिले जीवन रहे भूमिको लागि त पछि लडदै गरुँला नि !’ प्रश्नकर्तालाई भयानक आरोप लगाउने मुद्रामा सरकारी राष्ट्रवाद गर्जिन्छ– जगत् मा जे गाँठ्ठी कुरा हो, त्यो भूमि हो । नाथे जीवन के हो ? भाँडमा जाओस् तेरो जीवन !

मुलुकमा जीवन निषेधी राष्ट्रवादको भेल उर्लिएको छ, र यो अन्धवेगी भेलमा डुबेर मलर सदाहरु भोकले मरिरहेका छन् । मौसमी राष्ट्रवादका औतारी नायक सत्ताको सिंहासनमा गजधम्म विराजमान छन् । मुन्टो आकाशतिर उठाएर मुख मिठ्याउँदै ती भनिरहेका छन्– ‘अब यो देशमा कोही पनि भोकले मर्ने छैन ।’ दुर्भाग्यवश, विरल शासकको यो अमृतवाणी सुन्न मलर सदा जीवित रहन पाएनन् । ती भोकले मरे !

तस्विरहरु सौजन्य : भोला पासवान