म न जनस्वाथ्यविद् हुँ न चिकित्सा शिक्षाको पण्डित । तैपनि सुझ न बुझ यो कोरोना कैरन कोर्दै म किन नजानेको बाटोमा हिँड्न खोजेको होला ? आफैँलाई कुरिकुरी गदै घरिघरि सोध्छु म । कोरोना कहरकालमा यो कैरन कोर्नुका दुईवटा कारण छन् । एउटा कारण फेसन हो, अर्को हो बाध्यता । पाँच वर्षअघि जब भूकम्प गयो, कतै अदृश्य दूलाबाट कमिलासरी विद्हरु जन्मे । भूगर्भविद् र भूकम्पविद्हरु । भूकम्पको भयावह हल्लाइले सबथोक बिरानो भएको थियो । मानिसको मनोविज्ञान बिरानो, बास बिरानो, जीवनशैली बिरानो । मलाई आफ्नै सेरोफेरोको परिवेश कतैको बिरानो परदेशजस्तो लाग्यो । त्यो परदेशमा मलाई एउटा कथनको याद आयो— रोमबासी जसोजसो गर्छन्, तैँले रोममा त्यसैत्यसै गर्नू । बस्, म गर्न थालेँ । विद्हरुको सिको गर्दै म बिद्पन्थको पथिक भएँ । र, म अज्ञान अनाडीले भूकम्प अनुभव लेखेँ । एक थान होइन, सात–सात थान !

अहिले कोरोना कहरमा उही पुरानो कुरा दोहोरियो । कोरानाको आक्रमण शुरु हुनु के थियो हठात् जादूगरी काइदाले एक जमात कोरोनाविद्को जायजन्म भयो । रोमसम्बन्धी कथनको स्मरण  गर्दै म थपक्क यी विद्को पछि लागेँ । भूकम्पकालमा त गर्नलाई अनेक काम थिए । केही नभए सडक किनारमा राहतको रित्तो बोरा बोकेर सेल्फी खिच्दै परोपकारको अभिनय गर्न सकिन्थ्यो । अहिले कोरोनालाई छल्न ‘लकडाउन’ लाग्या छ । र, सडक किनार दूर क्षितिजजस्तो भएको छ । घरबन्दीमा आफूसँग बचत समय थुप्रो छ । आपत् छ, यो बचत कसरी बिताऊँ म ? बस्, समय बियाँल्न म ज्ञान न गुन र अर्थ न बर्थको यो कोरोना कैरन कोर्न थालेँ ।

https://media.vanityfair.com

अमेरिकी महामहिम सनक सिं ट्रम्पले यसलाई प्वाक्क ‘चिनियाँ कोरोना’ भन्दिए । यी बडे दादाको कथन बडो प्रभावकारी हुनगयो । त्यो यही प्रभावको परिणाम होला शायद, बेलायतको लण्डनमा चिनियाँ विद्यार्थीलाई ‘कोरोना’ भन्दै अपमान गरियो । र, लण्डनमै कोरोना प्रदेशका मनुवा भनेर हङकङका विद्यार्थीहरु निर्घात कुटिए । तिनका आँसु बगिरहेका रक्तरञ्जित अनुहार जब देखेँ, नश्लीय राष्ट्रवादको चर्तिकलाप्रति मेरो मनमा आक्रोशको भेल उर्लियो । तर ती अपमानित र पीडित आत्माप्रति  समभाव राखेर सुस्केरा हाल्नु सिवाय मैले गर्नसक्ने कुरा केही थिए ।

कबाडी माल कोर्नकै लागि पनि कोरोना कहरको कखरा त मैले जान्नैपर्‍यो । म सामाजिक सञ्जाल, भुक्तभोगीहरुका अनुभव र ज्ञानीहरुका अनुसन्धानतिर चियाउन थालेँ । तर नाथे कोराना जति जान्न खोज्यो मलाई उति अन्योलपूर्णा लाग्यो । के गरे कोरोना सल्किन्छ, के गरे यसबाट जोगिन्इन्छ ? ज्ञान र अर्तीका अनेक संस्करणको ओइलो लाग्दै गयो । यसो बुझ्न खोज्यो, यसको कुरो उसको कुरोसँग बाझ्या छ, उसको कुरो यसको कुरोसँग जुध्या छ । मेरो विज्ञासु दिमाग त गाँठ्ठे, यिनको जुधाइको रणभूमि पो भयो । चीनले भन्यो— यो कोरोना रैथाने होइन । जीवनभक्षक यो विषाणु चीनको उत्पत्ति किमार्थ होइन । यो अमेरिकाले षड्यन्त्रमूलक ढङ्गले चीनमा हुलेको पराई व्याधि हो । चीनको बद्नाम गर्न हुलेको व्याधि, चीनको प्रगति र उँभौली ध्वस्त पार्ने दुराशयले हुलेको व्याधि । यसबीच दङ्ग मुद्रामा चीनको आपत् नजर गर्दै र चीनको सम्भावित सर्वनाशको सुखद् कल्पना गर्दै कतिपय पश्चिमाहरु हर्षातिरेकको मुद्रामा थिए । अमेरिकी महामहिम सनक सिं ट्रम्पले यसलाई प्वाक्क ‘चिनियाँ कोरोना’ भन्दिए । यी बडे दादाको कथन बडो प्रभावकारी हुनगयो । त्यो यही प्रभावको परिणाम होला शायद, बेलायतको लण्डनमा चिनियाँ विद्यार्थीलाई ‘कोरोना’ भन्दै अपमान गरियो । र, लण्डनमै कोरोना प्रदेशका मनुवा भनेर हङकङका विद्यार्थीहरु निर्घात कुटिए । तिनका आँसु बगिरहेका रक्तरञ्जित अनुहार जब देखेँ, नश्लीय राष्ट्रवादको चर्तिकलाप्रति मेरो मनमा आक्रोशको भेल उर्लियो । तर ती अपमानित र पीडित आत्माप्रति  समभाव राखेर सुस्केरा हाल्नु सिवाय मैले गर्नसक्ने कुरा केही थिए ।

कोरोनाबारे कनिकुथी बुझ्दै जाँदा केही कुरा बुझियो । अदुश्य र सूक्ष्म हुनु नै कोरोनाको विनाशकारी सामर्थ्य रहेछ । यो पाजी दृश्यमान् र विशाल हुँदो हो त यसबाट तर्केर भागिन्थ्यो । अथवा यसलाई घेरेर लाठाले ठोकेर थला पारिन्थ्यो । छनलाई यो अणुको पनि अणु सरह सूक्ष्म छ, चीनदेखि अमेरिकासम्म यसले हल्लाइ सक्यो । म भनेको ब्रह्माण्डको सर्वश्रेष्ठ प्राणी ! ईश्वरपछिको सर्वज्ञ म, ईश्वरपछिको सर्वव्यापी म, ईश्वरपछिको सर्वद्रष्टा म ! म भूपति, म समस्त प्रकृतिको अधिपति ! मानिसको यो मिथ्याभिमानलाई नाथे यो अदृश्य र सूक्ष्म कोरानाले एक प्रहारमै चूरचूर पारिदयो । कोरोनाको रजगजसामु अहिले मानिस आहत छ, अन्योलग्रस्त छ, दिग्भ्रमित छ र समस्त आकाश चीरा पर्ने गरी मुखर वा मौन चीत्कार गरिरहेछ । म के थिएँ, म के भएँ ? कता जाँदैछु र अब म के हुने हुँ ? यो कोलाहल र अन्योलमाझ म रोमपन्थी लेखकले लेख्ने के हो ? म त भन्छु — लेख्ने वास्तवमा यही कोलाहल र अन्योल हो, जो म लेख्दैछु । मानिसका यी अकल्पनीय पीडाहरु, यी शोकाकूल रोदनहरु र यी त्रासद् स्मृतिहरु शब्दमा अभिलेखबद्ध होऊन् । र, भावी पुस्ताले पढून् र बुझून्— ए, मेरा पुर्खाहरु ठीकैको बुद्धि र हुति भएका रहेछन् !

Medical staff in full protective gear carry a patient on a stretcher down a street in Naples, as the spread of coronavirus disease (COVID-19) continues, Italy, April 2, 2020. REUTERS - CIRO DE LUCA  http://www.rfi.fr

कोरोना भाइरस आतङ्क मच्चाउँदो छ, म अपलक हेर्दो छु । अहिले मेरा आँखा इटलीको उत्तरी भेगमा स्थिर भएका छन् । लोम्बार्डी र इमिलियामा । त्यहाँ जो जसरी मरिरहेछन्, तिनको मृत्युमा म आफ्नै मृत्यु आउन लागेको छनक पाउँछु । किन ?

कोरोना भाइरस आतङ्क मच्चाउँदो छ, म अपलक हेर्दो छु । अहिले मेरा आँखा इटलीको उत्तरी भेगमा स्थिर भएका छन् । लोम्बार्डी र इमिलियामा । त्यहाँ जो जसरी मरिरहेछन्, तिनको मृत्युमा म आफ्नै मृत्यु आउन लागेको छनक पाउँछु । किन ? लोम्बार्डी र इमिलिया रहेछन् युरोपका सर्वाधिक वायु प्रदूषणग्रस्त क्षेत्रहरु । त्यहाँ संक्रमितमध्ये सयकडा चौधको एकबारको जुनी विकारले खाइरहेछ । मूलतः वायु विकारले । त्यही अभागी इटलीमा अन्तअन्त भने संक्रमितध्ये केवल सयकडा साढे चारको ज्यान जाँदैछ । उत्तरी इटलीको सर्वनाश देख्दा मलाई आफ्नै सेरोफेरोको ज्यानमारा वायु प्रदूषणको  झल्याँस्स याद आयो । र, मेरो हंस हल्लियो । कोरोनालाई मनपर्ने तीन चीज रहेछन् । पाटपुर्जा खिया लग्दै गएको बृद्ध देह, खास गरी फोक्सोको दीर्घ रोग र उच्च वायु प्रदूषण । सोच्छु, कोरोनाद्वारा मारिन यी तीन योग्यता मसँग पनि त छन् । सत्तरीमाथिको जीर्णोन्मुख देह छ, फोक्सोमा चुरोटको गाजल लागेको छ र आकाशमा भयावह वायु प्रदूषण छ । दिनप्रति दिन मर्नेहरुको उमेर, रोग र वातावरणको बयान जब सुन्छु, त्यो मलाई नै सुनाएजस्तो लाग्छ । ओ मृत्युन्मुख मानव !  मानसिकरुपले तयार रहनू, तीपछि अब पालो तेरो !

के कोरोना भाइरसद्वारा म, हजुर वा घैँटे मारिनु हाम्रो जीवनको विकल्परहित विवशता हो ? म त भन्छु— किमार्थ होइन ।  जसले हो भन्छ, त्यो कायर हो । एकबारको जुनीको अथाह मूल्य नबुझ्ने परम् लरिल्वाँठ हो त्यो । कोरोना युद्धमा सत्तरी वर्षमाथिका मनुवा पनि त थुप्रो बाँचेका छन् । एक सय एक वर्षका लण्डनबासी किथ अस्तिमात्र कोरोनालाई धूलामा पछारेर विजयी मुद्रामा मस्किँदै अस्पतालबाट ठमठम घर फर्के । यी र यस्ताहरु हामी बृद्धका आदर्श पात्र हुन् । हाम्रा प्रेरणाका मुहान, हाम्रा आशाका केन्द्र, हाम्रो कोरोना युद्धका मार्गदर्शक दीप । कोरोना युद्धमा बूढाहरु जति मरिहाल्छन् टाइपका निर्मम गफ गर्नेहरु सुनून्— कोरोनाको डरले सधैँ लकडाउनमा लुकिँदैन, बाहिर निस्केर लडिन्छ ।

गए जाला ज्यान, स्वतन्त्रता छाडिँदैन

मानव बस्ती जब अँध्यारोले ढाक्छ, ढुकिबसेको चोरले चोर्ने दाउ छोप्छ । विचारको डबलीमा पनि हुने कुरा आखिर यही हो । मानव स्वतन्त्रता भक्षण गर्न तलतल लागेको जीवात् आपतकालको दाउ छोपेर केही अनर्थ गर्न खोजिहाल्छ । चटककान्त शासकका मुखारविन्दबाट वचन फुत्त फुस्किएछ— यो आपतकालमा रोज्ने जीवन हो कि वैकल्पिक स्वतन्त्रता ?  यो वचन श्री चटककान्तको मौलिक होइन । यो चीनबाट सापट लिइएको हो । सम्झना छ, पोहोर चीनका एक टोली प्रशिक्षकले सी विचारधारा निर्यात गर्न नेपालमा पदार्पण गरे । तिनले शासक महलका शिखरवासीहरुलाई बाकाइदा प्रशिक्षण दिए । समकालमा केवल सी विचारधारा सत्य हो, बाँकी विचारधारा मिथ्या हुन् । बस्, प्रशिक्षणको चुरो कुरो शायद यही थियो । थाहा छ सी विचारधारामा के हुन्छ ? सी विचारधारामा जे हुन्छ, हनुहुनामी हुन्छ । सी विचारधारामा हरेक नागरिक राज्यको निगरानीमा हुन्छ । अहोरात्र, नित्य–निरन्तर । सी विचारधारा नागरिकको गोपनीयताको हक जान्दैन । नागरिकको आत्म–सम्मानको चेतना जान्दैन । नागिकरको स्वत्व र निजत्वको सपना जान्दैन । यो जान्दछ केवल पलपल नागरिकको जासुसी गर्न, नागरिकलाई भयाक्रान्त तुल्याउन र भयको छायामुनि नागरिकको मुख थुन्न । यो जान्दछ केवल नागरिकलाई स्वत्व एवं निजत्वशून्य गिनिपिगमा ढाल्न । र, नागरिकलाई जिज्ञासा, प्रश्न, विमति एवं वागी चेतनारहिक स्वामिभक्तिको साँचोमा ढाल्न । शासक चटककान्तले जे भने वास्तवमा त्यसको प्रेरणाश्रोत यही सी विचारधारा हो ।

‘जीवन रोज्ने कि स्वतन्त्रता ?’ यस्तो अर्थहीन र गलत प्रश्न हामीलाई सोधियो । त्यो पनि त्यस्तो व्यक्तिद्वारा, जो  चौध वर्ष जेल बसेको कथाको कपि राइट बारम्बार बेच्ने गर्छ । सधैँ उत्तरमात्र गलत हुँदैन, प्रश्न पनि गलत हुन्छ । म यो गलत प्रश्नको उत्तर दिन अस्वीकार गर्छु ।’ उत्तर दिन्न भन्दै दिइएको यो हाँकयुक्त उत्तर मेरो होइन । यो ट्वीटे पार्टनर दोस्रो दर्जाकी रीताको हो ।

सामाजिक सञ्जालमा यो प्रश्नप्रति विमतियुक्त प्रतिक्रियाको बाढी उर्लेको छ । यो बाढीमा विवेकको जल अर्पण गर्ने सामान्य जन पनि छन्, प्राज्ञ–पण्डित पनि छन् । जीवन के हो ? यो यस प्रश्नले उठाएको यक्ष प्रश्न हो ? ‘जीवन भनेको सोच्न पाउने, बोल्न पाउने हो । सासमात्र फेर्ने यन्त्र त शरीर हो, जीवन होइन । त्यसो भए जीवन रोन्जे कि स्वतन्त्रता भन्ने भ्रमपूर्ण प्रश्न कि ?’ प्रश्नले नै प्रश्नको प्रत्युत्तर दिने यो प्रश्न पनि मेरो होइन । यो प्रश्न सेतोपाटीका मुखर वैचारिक योद्धा अमित ढकालको हो ।

यो आपत कालमा जीवन रोज्ने कि स्वतन्त्रता ? प्रश्नकर्ता श्री चटककान्तको  पक्षमा पैरवी मत हुँदै नभएको होइन । यो मत भन्छ—  आपतकालमा रोज्ने जीवन हो, स्वतन्त्रता किमार्थ होइन । यो मतका संवाहकहरु के स्वतन्त्रता इटलीका थुप्रो मृत्युको अनिष्ट कारक होइन भनी हामीलाई सोध्छन् ।

यो आपत कालमा जीवन रोज्ने कि स्वतन्त्रता ? प्रश्नकर्ता श्री चटककान्तको  पक्षमा पैरवी मत हुँदै नभएको होइन । यो मत भन्छ—  आपतकालमा रोज्ने जीवन हो, स्वतन्त्रता किमार्थ होइन । यो मतका संवाहकहरु के स्वतन्त्रता इटलीका थुप्रो मृत्युको अनिष्ट कारक होइन भनी हामीलाई सोध्छन् । सत्य हो, इटलीमा आपतकालमा स्वतन्त्रतको आग्रहले लकडाउनको संहिता अस्वीकार गर्‍यो । र, यो अस्वीकृति शायद थुप्रो मृत्युको कारण बन्नपुग्यो । त्यो स्वतन्त्रलाई समय र सन्दर्भ निरपेक्षरुपमा बुझ्ने भूल थियो । यो मतका पथिकहरु स्वतन्त्रतालाई स्वेच्छचारी हक ठान्ने सनक सिं डोनाल्ड ट्रम्पको उदाहराण पनि अघि सार्छन् । अघोरी ट्रम्प आफ्ना नागरिकहरुलाई मास्क लगाउन फर्मान जारी गर्छन् र आफू मास्क नलगाउन जिद्दी गर्छन् । ट्रम्पको यो स्वेच्छाचार अनेक मृत्युको कारण बन्न सक्ने भय अवश्य छ । मेरो प्रश्न छ— आपतकालका यी दुई भूललाई उछालेर स्वतन्त्रता त्यागको पैरवी गर्नुको निहितार्थ के हो ? निहितार्थ वास्तवमा आपतकालको बहानामा स्वतन्त्रतालाई बलि चढाउनु हो । र, यो जानअन्जान निरङ्कशताप्रतिको भक्तिभाव हो ।

समाजवादरहित सोभियत ‘समाजवाद’मा बङ्गुरको मासु र भोड्का कि स्वतन्त्रता भन्ने अव्यक्त प्रश्न थियो । कालक्रमा यो प्रश्न बदर भयो र स्वतन्त्रतासहितको जीवन रोजियो । हामी के गर्छौ ? थाहा छ, जीवन कि स्वतन्त्रताको प्रश्न चीनको बाटो गरी उत्तर कोरियातिर जाने प्रश्न हो । त्यो उत्तर कोरियातिर, जहाँ सङ्गीनले जनजनका मुख थुनेर नागरिकलाई भोकै मर्न छूट दिइन्छ र मिसाइलको रास बनाइन्छ ।

शासक चटककान्तका पछि लागेर जाने हो उत्तर कोरियातिर ? गइँदैन, किमार्थ गइँदैन । निरङ्कुशताप्रेमी प्रश्नकर्ताको डरले दूलामा लुकिँदैन । जीवन र स्वतन्त्रताको सङ्गमका लागि लडिन्छ र जितिन्छ ।

कोरोना कैरन

घुमिफिरी आफ्नै गुँडमा

सरकारका दुई अलङ्कार

हाम्रो सरकार, राम्रो सरकार

यस्तो दिन पनि आयो

विपतमा जसको देशै हरण भो

कोरोना युद्धका शहीदहरु

सरकारको अनुहार देखिने यो ऐना

लुकिँदैन, लडिन्छ र जितिन्छ