साधारण भाषामा भन्दा रगतमा गुलियोपना  वा  चिनी (सुगर) को मात्रा बढी भएपछि देखिने रोगलाई मधुमेह अर्थात डायविटिज भनिन्छ । रगतमा गुलियोपनाको मात्रालाई नियन्त्रण गर्न वा ठिकको अवस्थामा राख्नको लागि शरीरमा इन्सुलिन हार्मोन हुन्छ । कुनै कारणले इन्सुलिनको अभाव भएमा वा इन्सुलिन घटदै गएमा रगतमा सुगरको मात्रा बढेर मधुमेह रोग देखिन्छ ।

मधुमेह धेरै प्रकारका हुन्छन् । नेपाललगायत विश्वभर मधुमेह  टाइप १ भन्दा मधुमेह टाइप २ का बिरामी धेरै छन् । टाइप १ र  टाइप २ का मधुमेहबाहेक  २० वर्षभन्दा कम उमेर समुहलाई लाग्ने मधुमेह, वृद्धाृवृद्ध भएपछि लाग्ने मधुमेह पनि हुन्छ । त्यसैगरी, गर्भवती अवस्थामा देखिने मधुमेह रोग पनि हुन्छ ।

गर्भवती अवस्थामा मधुमेहको भएमा भविष्यमा बच्चालाई पनि मधुमेह हुन सक्छ । गर्भवस्थामा आमालाई मधुमेह भएमा पछि बच्चाको तौल बढ्न सक्छ, बच्चाको मुटुमा समस्या समेत आउन सक्छ, ख्याल नगरेको खण्डमा बच्चाहरु अपाङ्ग पनि हुन सक्छन् । सामान्यतः गर्भावस्थामा देखिने मधुमेह बच्चा जन्मिएपछि आफैं हराएर जान पनि सक्छ । तर कतिपयमा भने बच्चा जन्मिसकेपछि पनि आमालाई मधुमेह लगातार देखिने सम्भावना समेत रहन्छ । 

गर्भवती अवस्थामा मधुमेहको भएमा भविष्यमा बच्चालाई पनि मधुमेह हुन सक्छ । गर्भवस्थामा आमालाई मधुमेह भएमा पछि बच्चाको तौल बढ्न सक्छ, बच्चाको मुटुमा समस्या समेत आउन सक्छ, ख्याल नगरेको खण्डमा बच्चाहरु अपाङ्ग पनि हुन सक्छन् । सामान्यतः गर्भावस्थामा देखिने मधुमेह बच्चा जन्मिएपछि आफैं हराएर जान पनि सक्छ । तर कतिपयमा भने बच्चा जन्मिसकेपछि पनि आमालाई मधुमेह लगातार देखिने सम्भावना समेत रहन्छ । 

गत वर्ष टाइप २ का  मधुमेहका बिरामी ४.१ प्रतिशतलाई देखिएको थियो भने महामारीको कारण भएका बन्दाबन्दीका बीच कुल जनसंख्यामध्ये ४.९ लाई मधुमेह लागेको तंथ्याङ्कहरुले देखाएको छ । 

मधुमेह रोग लागिपछि शरीरका विभिन्न किसिमका लक्षणहरु देखिन्छ । जस्तै धेरै तिर्खा लाग्नु, धेरै पिसाब लाग्नु, भोक धेरै लाग्ने हुन्छ । मधुमेह रोगलाई ख्याल गरिएन र बेलैमा उपचार गरिएन भने त्यसले हाम्रा विभिन्न अंगहरुमा असर पुर्याउँछ । आँखा, मृगौलाहरुमा असर पुग्ने, शरीरमा लागेका घाउचोटहरु निको नभएर सेप्टिक हुने जस्ता समस्याहरु देखापर्न सक्छ । दुःखको कुरा नेपालमा पनि धेरै जसो विरामीहरु मधुमेहको उपचार गर्न आउँदा आँखा, मृगौला, खुट्टामा घाउ, नसामा  आदि  समस्या भइसकेपछि मात्रै अस्पताल आइपुग्छन् ।

 मधुमेह रोगले कुनै अंगमा क्षति पुर्‍याएपछि बिरामी अस्पताल आउँछन् भने केही लक्षणको आधारमा सुरुवाती चरणमा आउँछन् । मधुमेह भएको थाहा पाउँन यो लक्षण नै देखिनुपर्छ भन्ने छैन् । गाउँगाउँबाट बिरामी मधुमेहका कारण आँखाको ज्योती गुमाएपछि अस्पताल आइपुग्छन् ।

 मधुमेह रोगले कुनै अंगमा क्षति पुर्‍याएपछि बिरामी अस्पताल आउँछन् भने केही लक्षणको आधारमा सुरुवाती चरणमा आउँछन् । मधुमेह भएको थाहा पाउँन यो लक्षण नै देखिनुपर्छ भन्ने छैन् । गाउँगाउँबाट बिरामी मधुमेहका कारण आँखाको ज्योती गुमाएपछि अस्पताल आइपुग्छन् ।

चिकित्सकको उद्देश्य मधुमेहलाई मात्रै नियन्त्रण गर्ने भन्ने हुँदैन ।   स्वास्थ्यकर्मीले बिरामीको आँखा, मृगौला, खुट्टा, नसा जोगाउने मुख्य ध्येय राखेर उपचार गर्ने हो ।

मधुमेह रोगीलाई छिटो कोरोना संक्रमण हुन्छ

पहिलो, उच्च रक्तचाप भएका बिरामीलाई छिटो कोरोना संक्रमण हुन सक्छ । यस्तै, दोस्रोमा मधुमेहका रोगी र तेस्रो फोक्सोमा समस्या भएका बिरामीलाई कोरोना संक्रमण हुने सम्भावना बढी रहन्छ । महामारीमा मधुमेहका बिरामीहरु धेरै संख्या संक्रमित भएका छन् । किनभने मधुमेह रोग लाग्दा शरीरमा रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता कम हुन्छ । त्यसैले मधुमेह भएपछि अन्य रोगले छिटो शरीरमा आक्रमण गर्ने सम्भावना ज्यादै धेरै हुन्छ । मधुमेहका बिरामीलाई उनीहरुको समस्याका आधारमा थुप्रै औषधिहरु खुवाउन पर्ने हुन सक्छ । यसरी धेरै औषधि खानुपर्ने अवस्थामा पुगेका विरामीहरुमा स्वभाविक रुपमा रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता पनि कम हुने हुँदा उनीहरुलाई अरुको तुलनामा  कोरोनाभाइरसको संक्रमण हुने सम्भावना बढी हुन्छ । त्यसैले मधुमेह भएका बिरामीलाई कोरोना संक्रमण भएमा अन्य मासिनको तुलनामा थप जटिल खालका समस्या देखापर्न सक्छन् । 

कोरोनाकालमा मधुमेहका बिरामीले के गर्ने ?

सबैभन्दा मुख्या कुरा, मधुमेहका रोगीले नियमित रुपमा औषधि सेवन गर्नुपर्छ । यस महामारीमा लकडाउनको कारणले बिरामीले बजारमा औषधि पाएनन् । इन्सुलिन लगाउनु पर्ने  बिरामीले निर्धारित मात्राभन्दा कम अर्थात् आधा मात्रै इन्सुलिन लगाउनुपरेको पनि फेला परे ।  हरेक महिना जँचाउन आउनुपर्ने बिरामीहरु पनि लकडाउनका कारण ६ महिना पछि मात्रै जँचाउन अस्पताल आउन सके । 

लकडाउन भन्दा अघि नियमित  फलोअफमा आउने धेरै बिरामीको सुगर १ सय २६ हुन्थ्यो भने ६ महिनापछि  जाँच्न आउँने बिरामीको सुगर ३÷४ सय पुगेको पाइयो ।  महामारीको बेला मधुमेह रोगी घर बाहिर निस्कन पाएनन् । शारीरिक मानसिक रुपमा तनाव हुँदा उनीहरुको स्वास्थ्यमा झन समस्या देखिएको छ । लकडाउनमा कोरोना संक्रमणको भयले घरपरिवार तथा समुदायका मानिसले मधुमेहका रोगीलाई घर बाहिर ननिस्कन दबाव दिए । त्यसले गर्दा पनि उनीहरु नियमित परीक्षणका लागि अस्पताल आउन सकेनन्, हच्किए ।

महामारीका बेला घर बाहिर ननिस्के पनि मधुमेहका बिरामीले घरभित्रै नियमित रुपमा शारीरिक अभ्यास गर्नुपर्छ । मधुमेह भएका बिरामीलाई घरका अन्य सदस्यहरुले तनाव व्यवस्थापन गर्नका लागि सहयोग गर्नुपर्छ ।  महामरीको बेलामा घरभित्र सीमित हुँदा  चिकित्सकसँग फोन तथा नेटमार्फत संवाद गरेर परार्मश लिइरहन तथा सोहीअनुसार औषधीका मात्राहरु मिलाएर सेवन गर्न आवश्यक छ ।

महामारीका बेला घर बाहिर ननिस्के पनि मधुमेहका बिरामीले घरभित्रै नियमित रुपमा शारीरिक अभ्यास गर्नुपर्छ । मधुमेह भएका बिरामीलाई घरका अन्य सदस्यहरुले तनाव व्यवस्थापन गर्नका लागि सहयोग गर्नुपर्छ ।  महामरीको बेलामा घरभित्र सीमित हुँदा  चिकित्सकसँग फोन तथा नेटमार्फत संवाद गरेर परार्मश लिइरहन तथा सोहीअनुसार औषधीका मात्राहरु मिलाएर सेवन गर्न आवश्यक छ ।

मधुमेह रोगीका लागि मुख्य कुरा अनुशासन हो ।  जस्तै खाने, निदाउने, परिवारलाई दिने समय, काम गर्ने समयलाई ध्यान दिनुपर्छ । जस्तै नियमित ७ घण्टा निदाउनुपर्ने मधुमेहको बिरामीले राम्रो निद्रा पुराउन सकेन भने उनको शरीरमा सुुगरको मात्रा बढ्न सक्छ ।  औषधीको मात्रा मिलेन भने पनि सुगर नियन्त्रणमा आउँदैन । खानपानको अनुशासन कायम हुन नसक्दा, नियमित गर्नुपर्ने व्यायामहरु नगर्दा पनि सुगर बढ्न सक्छ । त्यसैले सबैभन्दा मुख्य कुरा नै मधुमेहका रोगीले आफ्नो  जीवनशैलीलाई अनुशासित बनाउनु पर्छ ।

दिवसको दिनमा मात्रै मधुमेहको चर्चापरिचर्चा हुन्छ

मधुमेह दिवसको दिन स्वास्थ्य मन्त्रालयलगायत स्वास्थ्यसम्बन्धी काम गर्ने संस्थाहरुले उपत्यका र सरमुकामहरुमा जनचेतनामुलक कार्यक्रम गर्छन् । तर अन्य समयमा भने यसबारेमा खासै चासो दिएको पाइदैंन । मधुमेह रोगको समयमै उपचार भएन भने समाजलाई अंपाग गराउने रोग हो । एकपटक मधुमेह भएपछि हरेक महिना दुईतीन थरि औषधिको लागि ३–४ हजार खर्च हुन्छ । मधुमेह भएका बिरामीले राम्रो उपचार नपाएमा उनीहरुमा क्रमशः उच्च रक्तचाप, मृगौलाको समस्या, आँखाको समस्या, नसासम्बन्धी समस्या लगायत विभिन्न थरिका स्वास्थ्य समस्याहरु पनि देखिन सक्छ । त्यस्तो अवस्थामा विभिन्न किसिमका औषधि सेवन गर्नुपर्ने हुन सक्छ, जसले गर्दा महिनामा कम्तीमा ८÷९ हजार खर्च हुन्छ । यो भनेको एउटा सामान्य आम मानिसको लागि ठूलै आर्थिक बोझ हो । त्यसैले तर हामीले रोग लाग्नुभन्दा अगाडिनै सरकारी तथा निजी   क्षेत्रमार्फत् यस रोगका विरुद्ध सर्वसाधारणमा व्यापक जनचेतना फैलाउन आवश्यक छ । यसमा सबै मिडियाहरुले पनि विशेष चासो दिनु जरुरी छ । मिडिया मार्फत मधुमेह रोग लाग्दा यस्तायस्ता खालका लक्षण देखिएमा परीक्षणका  लागि अस्पताल जानुपर्छ भन्ने ज्ञान फैलाउन जरुरी छ ।

प्रस्तुति : माया श्रेष्ठ

सम्बन्धित

मधुमेह छ ? यस्ता तरकारी आजैबाट खान थाल्नुहोस्

मधुमेह रोगीका लागि विषसरी हुन् यी खानेकुरा, बिर्सेर पनि नखानुहोस्

मधुमेहका बिरामीका लागि अचुक औषधि प्याज

मधुमेहबाट बच्न जीवनशैलीमा परिवर्तन आवश्यक

‘ख्याल गरे मधुमेह सामान्य रोग हो’

मोटा व्यक्ति र मधुमेह रोगीका लागि बरदान हो भन्टाः थाहा पाउनुहोस् कसले खाने, कसले नखाने

मधुमेह बेइमान रोग : ‘यसले चाल नपाइ हान्छ र चाल नपाइ मार्छ’

मधुमेहलाई सामान्य नसोच्नुस्, ‘एकपछि अर्काे दुःखले घेर्दै–घेर्दै लैजान्छ’

४२.२ करोड जनसंख्यालाई लागेको मधुमेह आखिर किन र कसरी हुन्छ ?

मधुमेह रोगीका लागि विषसरी हुन् यी खानेकुरा, बिर्सेर पनि नखानुहोस्