कुनै बेला हप्तौं पानी पर्दा पनि खासै आइनलाग्ने बाढीले विगत केही वर्षदेखि वर्षाको मौसमसँगै केही घण्टा मात्रै पानी पर्दा पनि काठमाडौं उपत्यकामा वितण्डा मच्चाउनु अब कुनै अनौठो कुरा रहेन । मुख्य समस्या भनेकै बाढीको वितण्डा बढ्नुको जरो कारण खोतल्दै जाने हो भने त्यसको मूल जरो अव्यवस्थित शहरीकरण र यसतर्फ सरकारको उदासीनता, नीतिहिनतासम्म गाडिन आइपुग्छ ।

यो स्थितिमा काठमाडौं उपत्यकामा बाढीको प्रकोपलाई रोक्न, न्यूनीकरण गर्न दीर्घकालीन रणनीतिको खाँचो छ छँदैछ, त्यसका साथसाथै, तत्कालै र तुरुन्तै गर्नुपर्ने, गर्न सकिने उपायहरु चाहिँ के के हुन सक्छन्, जसले गर्दा बाढीको वितण्डालाई रोक्न सकियोस्, न्यून गर्न सकियोस् ?

मूलतः यिनै सवालहरुमा केन्द्रीत रहेर पूर्वाधार विज्ञ एवं राजनीतिज्ञ सूर्यराज आचार्यसँग रातोपाटीका लागि चन्द्र खाकी र फणिन्द्र नेपालले गरेको कुराकानीका सम्पादित अंशहरु प्रस्तुत छ ।

काठमाडौं उपत्यकामा केही घण्टा मात्रै पानी पर्दा पनि बाढीको ठूलो वितण्डा मच्चिनुको जरो कारण के देख्नुहुन्छ ?

पहिला म सैद्धान्तिक कारण भन्छु ।

काठमाडौ मात्रै नभएर भारत र बङ्गलादेशसहित सिंगो नेपाल नै मनसुनी वर्षाको क्षेत्रमा पर्छ । अरु देशमा वर्षभरि पर्ने पानी यहाँ तीन महिनामै पर्छ । अरु युरोप लगायतका देशहरुमा वर्षभरि नै तीनचार दिनमा एकदिन पानी पर्ने हुन्छ । यसरी हेर्दा त्यहाँ हरेक महिना नै परेको हुन्छ । तर हाम्रोमा अन्यत्र वर्षभरि पर्ने पानी  तीन महिनामै पर्छ ।

फेरि यहाँ वर्षा पनि खण्डबृष्टिको तरिकाले हुन्छ । काठमाडौ उपत्यकाको कुरा गर्दा जावलाखेलमा मुसलधारे पानी पर्दा महाराजगञ्जमा परेकै हुँदैन । यस्ता वर्षा हुनेबित्तिकै खोलाका बहावहरु बढेर जाने गर्छ । अतः काठमाडौं उपत्यका र सिंगो मुलुकनै अरु देशहरुभन्दा फरक किसिमले मनसुनी पानी पर्ने प्रणालीका कारण बाढीको जोखिममा पर्छौं ।

भिन्न र विशिष्ट खालको मौसमी वर्षाले अनिवार्यतः निम्त्याउने बाढीबाट बच्न र त्यसको सामना गर्न हाम्रो प्राविधिक तयारी र व्यवस्थापनका हिसाबले सामान्यभन्दा पनि मौलिक तहमा अझ परिस्कृत हुनुपर्दथ्यो । अझ भन्नुपर्दा त्यसको व्यवस्थापनका लागि वर्षा, पानी निकास इन्जिनियरिङ अथवा बाढी इनिजनियरिङ, प्राविधिक भाषामा बाढी व्यवस्थापन इन्जिनियरिङका कुराहरुमा विशेष ध्यान दिइनुपर्थ्यो । तर त्यसो हुनुसकिरहेको छैन । पढाइकै कुरा गर्दा पनि अहिले हामीले विश्वविद्यालयमा पढाउने तत्सम्बन्धी कुराहरु कि अमेरिकी कि युरोपीयन वा जापानी लेखकहरुले लेखेका बढी हुन्छन् । ती सामाग्रीहरुमा केही सैद्धान्तिक कुरा मिल्छन् तर ती हाम्रो वस्तुस्थितिसँग मेल खाने खालका हुँदैनन् र ती ज्ञान मात्रै  ठ्याक्कै हाम्रो समस्याको समाधान गर्न काफी हुँदैन । त्यसैले त्यो कुरामा हामी अझ परिस्कृत हुनुपर्ने हो, तर त्यो भइरहेको छैन ।

वास्तवमा, हामीले न्युनतम इन्जिनियरिङ प्राविधिक कुराहरुको पालना गरेका छैनौ । अझ भन्ने हो भने, हाम्रो कार्यशैलीमै लापरवाही छ ।

काठमाडौमा बाढी किन आउछ भन्ने कुरा आकासबाट परेको पानी जमनिबाट खोलासम्म पुग्न कति समय लिन्छ भन्ने कुरासँग पनि सम्बन्धित छ । यस अर्थमा वर्षाको पानीलाई जमीनबाट खोलासम्म पुग्नुपूर्व ठाउँठाउँमा हामी कति रोक्न सक्छौं ? ती कुराले पनि काठमाडौं उपत्यकाको बाढीको स्तर निर्धारण गर्छ । शिवपुरीको डाँडा वा काठमाडौं वरिपरीका डाँडाहरुमा प्राकृतिक रुपमा हुने जलाधार व्यवस्थापनका कारण अर्थात् त्यहाँका घना जंगल र झाडीहरुले त्यसक्षेत्रको पानी बगेर बागमतीमा आउनुभन्दा २, ३ घण्टा बाटोमै अल्मलिने, परेका मध्ये कति पानी जमनिमा सोसिने र सोसिन बाँकी पानीमात्रै खोला, नदीसम्म मिसिने हुन्थ्यो । त्यसको फाइदास्वरुप हाम्रो जमिनमुनिको पानीको भण्डारण पनि बढ्थ्यो । तर त्यसलाई खल्बलाउँदै हामीले डाँडाकाडामा पनि जथाभावी संरचना बनाउन थाल्यौं । अर्थात् जलाधार क्षेत्रको प्राकृतिक व्यवस्थापनलाई हामी मानिसहरुले खल्बलाइदियौं, खज्मजाइदियौं ।

हुन त जलाधार व्यवस्थापन पहिला भन्दा केही राम्रो भएको छ । तर हुनुपर्ने जति भएको छैन ।

कुन किसिमले जलाधार व्यवस्थापन राम्रो भयो ?

जस्तो बन फडाँनी कम भएको छ, सामुदायिक बनहरु संरक्षण भएका छन् । यसमा हामी राम्रै अवस्थामा छौ । तर, शहरीकरणमा हामी लापरवाहीमा छौं । अहिले डाँडाकाडा र भिरालो जमिनमा पनि सवैतिर घर बनेका छन् । बाटो गएको छ । यसले पानीको प्राकृतिक बाटो थुनछेक गरिदिन्छ र त्यहीबाट बिगारिदिन्छ ।

शहरीकरणका नाममा घरहरुको कंक्रिट–जङ्गल बनेको छ । आकासको पानी छतबाट पिच रोडमा खस्छ र त्यो ढल हुँदै सोझै बागमतीमा मिसिन्छ । त्यहाँ वर्षाको पानी जमीनमा सोसिने क्रम भंग भएको हुन्छ । अर्थात्,  वर्षाको पानी जमिनमा सोसिने, बीचैमा अडिने र खोलानदीसम्म पुग्न समय लाग्ने प्राकृतिक थिति बिग्रिएको छ, त्यो समय घटेर अत्यन्त कम भएको छ ।

*******

दोस्रो, तल आइसकेपछि पनि काठमाडौ उपत्यकाको सतह हेर्नुहुन्छ भने शहरीकरणका नाममा घरहरुको कंक्रिट–जङ्गल बनेको छ । आकासको पानी छतबाट पिच रोडमा खस्छ र त्यो ढल हुँदै सोझै बागमतीमा मिसिन्छ । त्यहाँ वर्षाको पानी जमीनमा सोसिने क्रम भंग भएको हुन्छ । अर्थात्,  वर्षाको पानी जमिनमा सोसिने, बीचैमा अडिने र खोलानदीसम्म पुग्न समय लाग्ने प्राकृतिक थिति बिग्रिएको छ, त्यो समय घटेर अत्यन्त कम भएको छ ।

अरु देशमा पनि यस्तै हुन्छ ?

अरु देशमा शहरीकरण हुँदाहुदै पनि ग्राउण्ड वाटर कसरी सुचारु राख्ने भन्नेमा ख्याल गरिएको हुन्छ । जस्तो भवन प्रविधिमै ढुङ्गा बिच्छाइएको हुन्छ, जसको  अन्तरबाट पानी सोसिएर तल जमीनमा जाने हुन्छ । घर भवनको नक्सा पास गर्दा नै त्यो व्यवस्था गरिएको हुन्छ ।

सडकको फुटपाथकै कुरा गरौं । अहिले त सडकको पिचबाट पनि पानी जमिनमा छिर्न प्रविधि आइसकेको छ । फुटपाथमा स्पोन्जजस्तो विशेष खालका निर्माण सामग्री प्रयोग हुन्छ । जसले पिचको पानी फुटपाथमा गएपछि त्यो पानी सोसिएर जमीनमा जान सहयोग गर्छ । सडकको पानी नालामा गइसकेपछि भूमिगत तहमा ठुलै जलभण्डार गर्ने तरिका समेत ठूला शहरहरुमा अपनाइन थालिसकिएको छ ।  कसैले देख्दै देख्दैनन ती भण्डारण । त्यो भूमिगत तहको पोखरीबाट पानी जमिनमा पनि जान्छ ।

यसको अर्थ हाम्रो शहरीकरणको नीति योजनाहरु र त्यसका भौतिक संरचनाहरु नै पनि त्रुटीपूर्ण छन् ?

हो, शहरीकरण हुँदा र भौतिक संरचनाहरु निर्माण गरिँदा वर्षाको पानीको व्यवस्थापनलाई पनि ख्याल गरिनु जरुरी थियो । वर्षाको पानीलाई खोलासम्म ह्वात्तै जानदिनबाट रोक्ने तथा जमीनमै सकेसम्म सोस्ने पहिलाका प्राकृतिक खेत, गरा, आली झाडीको विकल्पमा त्यस्तैगरी बाढी नियन्त्रणमा प्राविधिक समाधानहरुबारे सोचिनु पर्थ्यो ।

त्योसम्म जाने त कुरै छोडौ, वर्षाको पानी व्यवस्थापन गर्नका लागि जिम्मेवार सरकारी निकाय नै पनि छैन । खानेपानी तथा ढल निकास विभाग भनिन्छ, त्यसको कार्यक्षेत्र हेरियो भने खानेपानीको हालत बेहाल छ । अर्को ढल निकास भनेकै ट्वाइलेटको फोहोर पानी निकास, त्यो पनि सिधै खोलामा हाल्ने  भन्ने सोचिन्छ ।

*******

वर्षाको पानी व्यवस्थापन गर्नका लागि जिम्मेवार सरकारी निकाय नै पनि छैन । खानेपानी तथा ढल निकास विभाग भनिन्छ, त्यसको कार्यक्षेत्र हेरियो भने खानेपानीको हालत बेहाल छ । अर्को ढल निकास भनेकै ट्वाइलेटको फोहोर पानी निकास, त्यो पनि सिधै खोलामा हाल्ने  भन्ने सोचिन्छ ।

*******

अहिले हामीले जति ढलहरु बनाएका छौ, ती ढल वर्षाको पानीको व्यवस्थित निकासका लागि नभई फोहोर पानी जाने भन्ने हिसाबले मात्रै बनाइएको छ । त्यही पनि व्यवस्थित छैन । काठमाडौमा अलिकति पानी पर्‍यो भने ढल फुटेर ढल मिसिएको पानी कोठा कोठामा छिर्छ ।

त्यसकारण हाम्रो मनसुनी वर्षाको अवस्था र त्यसबाट हुने अनिश्चितता र जोखिमबाट बच्नका लागि प्राविधिक तहमा, संस्थागत तहमा र हाम्रो व्यवस्थापनको तहमा समेत अरु देशका तुलनामा अझ बढी सतर्कता अपनाउनु र सचेत हुनुपर्छ ।

तर, यस पाटोमा सरकारले किन ध्यान दिएको छैन त ?

सरकार भन्ने निरन्तर कुरा हो । निराकार जस्तो पनि हो । प्रधानमन्त्रीदेखि वडाध्यक्षसम्म हाम्रो सरकारको संयन्त्रमा पर्छन् ।

 सरकार चलाउने भनेको पद्धति र प्रणालीले हो । अघि मैले व्याख्या गरेको हाम्रो त्यो विशिष्टता र समस्याको गाम्भिर्यता, जटिलता अनि त्यसलाई प्राविधिक र संस्थागत तहमा सम्बोधन गर्ने किसिमको प्रणाली र पद्धति नै बनेन । र, हाम्रो शैली खालि कामचलाउ मात्रै भयो । जतिखेर समस्या पर्‍यो, उतिबेला गर्ने । मन्त्रीको गाडी डुव्यो भने क्रेनले तानेर निकालिदिने, अनि पर्सिपल्ट साम्य हुन्छ र सबै कुरा विर्सिदिने । राहत बाँडने कुरा मिडियाले निकालिदिन्छन् । एकसाता सम्म मिडियामा पनि आउछ । मन्त्रीजी पनि गम्भिर हुदै पढ्नुहुन्छ, त्यसपछि सकियो ।

हाम्रो त्यो विशिष्टता र समस्याको गाम्भिर्यता, जटिलता अनि त्यसलाई प्राविधिक र संस्थागत तहमा सम्बोधन गर्ने किसिमको प्रणाली र पद्धति नै बनेन । र, हाम्रो शैली खालि कामचलाउ मात्रै भयो ।

*******

हुनुपर्ने र गर्नुपर्ने चाहिँ नीतिगत तहमा नै गएर त्यसको समाधान खोजिनुपर्ने हो । बाढीको प्राविधिक समस्या के हो ? व्यवस्थापकीय समस्या के हो ? स्रोत के चाहिने हो ? संस्थागत विकास चाहिने हो कि ? कानुनमै सुधार हुनुपर्ने हो कि ? हाम्रो शहरी विकासको पद्धतिमै कहाँकहाँ सम्बोधन गर्नुपर्ने हो ? जस्ता त्यससँग गाँसिएका सिंगो पक्षको सांगोपांगो र मिहिन अध्ययनविश्लेषण हुनुपर्ने हो । तर दुर्भाग्यवश त्यस्तो भइरहेको छैन ।

समस्याबाट पाठ सिक्नुपर्ने र दीगो समाधान खोजिनुपर्ने हो । तर यस्ता समस्याहरुको हल गर्ने सन्दर्भमा हाम्रो राज्यसञ्चालनको कार्यशैली टालटुलेमात्रै भयो । अर्थात् समस्याको दीर्घकालीन समाधान खोज्ने होइन, तत्कालमात्रै हल गर्ने । त्यो पनि कस्तो भने उद्दार गर्ने र राहत बाँड्ने । यो भनेको एकछिन लोकप्रियता कमाउने काम मात्रै हो, समाधान होइन ।

तपाईंको विचारमा तत्कालै गरिहाल्नुपर्ने, थालिहाल्नुपर्ने कुरा चाहिँ के हो ?

दुईतीन वर्ष अघि हनुमन्ते खोलाले वितण्डा मच्चायो । त्यसबाट पाठ सिक्दै उपत्यकाका हकमा पनि हामीले तत्कालै हाजार्ड म्यापिङ गर्नुपर्थ्यो । त्यसलाई काठमाडौं उपत्यकाका मेयरहरु, प्रमुख जिल्ला अधिकारीहरु  र अझ मन्त्रीहरु समेतको कार्यकक्षमा रङग लगाएर कम्प्युटर सिमुलेशन गरेर हेर्न मिल्नेगरी राख्नुपर्छ । 

त्यसले बाढीलाई रोक्ने होइन, तर वर्षा मौसममा कति पानी पर्यो भने कहाँ कहाँ के कस्तो स्थिति उत्पन्न हुन सक्छ भन्ने आँकलन गर्न सकिन्छ । उदाहरणको लागि, २४ घण्टाभित्रमा  सय मिलिमिटर पानी पर्यो भने के हुन्छ ? एक सय ५० पर्यो भने के हुन्छ ? २ सय पर्यो भने के हुन्छ ? त्यो वास्तविक समयमा कम्प्युटरमा सिमुलेसन गरेर आँकलन र पूर्वानुमान गर्न सकिन्छ । त्यसबाहेक, उपत्यकाको कुनै भागमा ८० मिलिमिटर पानी परिसक्यो, अब थप पानी पर्यो भने यो यो ठाउँमा खतरा छ भने झ्याम झ्याम रातो बत्ती बलेर खतराको जनाउ दिने व्यवस्थाको विकास गर्न सकिन्छ । त्यो थाहा पाउन सकियो भने, बाढीले वितण्डा मच्चाउनुपूर्व नै सम्भाव्य खतराजन्य ठाउँहरुमा पहिले नै नागरिकलाई सुचित गरेर तथा आवश्यक पूर्वतयारी गरेर धनजनको क्षति हुनबाट जोगाउन सकिन्छ ।

त्यसको समाधानकै लागि बाढी प्रकोप हुने क्षेत्रमा सुख्खायाम लागेपछि बाँध पो बनाउनु पर्ने हो कि वा त्यो क्षेत्रलाई बाढीबाट कसरी सुरक्षित गर्ने हो भन्ने सोच्नु सकिन्थ्यो । अथवा उपत्यकामा त्यस्ता बाढीको बढी सम्भावना र खतरा हुने क्षेत्रमा भवन बनाउनलाई नक्सापासमा बर्जित वा निषेध गर्नुपर्ने हो वा अन्य निर्माण कार्यलाई नै पो परिवर्तन र परिमार्जन गरेर जानु पर्ने हो ? त्यसरी जानु पथ्र्यो । होइन भने यस्तै भइरहन्छ ।

कतिले चाहिँ उपत्यकामा बाढी आउनु भनेको प्राकृतिक नियति नै हो, के नै गर्न सकिन्छ र पनि त भन्छन् नि !

हामी समुद्र सतहबाट १२–१३ सय मिटरमाथि भएको ठाउँमा बाढीले डुबान हुनु भनेको हामी प्रविधिकहरुलाई पनि लाजमर्ने कुरा हो । नेदरल्यान्डमा समुन्द्र सतहभन्दा तल भएको सहर एम्स्टेडम छ । र, पनि उनीहरुको शहर डुब्दैन । किनभने उनीहरु जल व्यवस्थापनमा संसारमै सबैभन्दा उत्कृष्ट प्रविधि बनाउने देशमा पर्छ ।

त्यसै गरी, बैंककमा भन्नु होस्, ढाकामा भन्नुहोस्, चेँन्याईमा भन्नुहोस् । त्यहाँ समुन्द्रको छाल आएर डुब्ने खालका, समुद्र सतहभन्दा उस्तै उस्तै तहमा भएका ठाउँहरु छन् । तर सही योजना र प्रविधि अपनाएर त्यो पनि रोक्न सकिएको छ ।

बाढी व्यवस्थापनमा सरकारले अहिले गरेको कामलाई प्रतिशतमा भन्नुपर्दा कति प्रतिशत सही ढगले भइरहेको छ भन्ने तपाईंलाई लाग्छ ?

प्रतिशतमा भन्दा पनि मलाई के लाग्छ भने तत्कालको राहतका लागि सुरक्षाकर्मी परिचालन गर्ने, राहत बाँड्ने काम मात्र सरकार अग्रसर भएको छ । सरकारले दीर्घकालीन योजनातर्फ खासै ध्यान दिएको छैन ।

दीर्घकालीन योजना भनेको ?

दीर्घकालीन योजनाको कुरा गर्दा पहिले जल उत्पन्न प्रकोप नियन्त्रण विभाग भन्ने छुट्टै विभाग थियो, त्यसलाई अहिले सिंचाई विभागमा गाभिएको छ । मैले पाएको जानकारी अनुसार त्यसले मुलतः नदी नियन्त्रणका लागि तटबन्धन बनाउने काम गर्छ । त्यो पनि एउटा महत्त्वपूर्ण काम हो । तर त्यो नै सम्पूर्ण चाहिँ होइन ।

अघि तपाईंले बाढी नियन्त्रणका लागि सरकारले गरेको कामलाई प्रतिशतमा सोध्नुभयो । प्रतिशतमा भन्दा केही पनि नभएको भन्ने होइन । हामीसँग जलवायु विज्ञान विभाग पनि छ । त्यसले पहिलेभन्दा छिटो छरितो र भरपर्दो ढंगले चेतावनी र सूचना प्रवाह पनि गरिरहेको छ । त्यो राम्रो हो । जल उत्पन्न प्रकोप नियन्त्रण विभागले पनि नदीको कटानले जोखियुक्त ठाउँहरुमा तटबन्धन निर्माण गर्दै आइरहेको छ । तर ती कार्यहरुमात्रै बाढीको प्रकोप नियन्त्रणका लागि पर्याप्त छैनन् । खासमा सरकारले दीर्घकालीन समाधानको लागि अझै गर्नुपर्ने ठोस पहल र कामहरु गरिरहेको छैन । यसर्थ सरकारले अहिले गरिरहेको कामलाई म १५–२० प्रतिशत भन्दा बढी नम्बर दिन सक्दिनँ ।

उपत्यकामा बाढीको प्रकोप बढ्नुको एउटा ठोस कारण चाहिँ यहाँका खोलानाला, नदीहरु बग्ने जग्गाजमीन अतिक्रमण भयो, तिनीहरु बग्ने बाटो मिचियो, थुनछेक भयो, पानी बग्ने ठाउँ साँघुरो बनाइयो । त्यसैका परिणाम बाढीको प्रकोप पनि बढ्यो भन्ने कुरा पनि मुख्य हो नि, हैन र ?

त्यो कुरा त एकदमै प्रष्ट छ । त्यो प्रसंग  मैले यहाँ किन नदोहोर्‍याएको भने त्यो आमजानकारीको विषय भइसक्यो ।

*******

हाम्रो सहरी विकासको सोच र योजनामै समस्या छ । सहरी विकास भनेको थोरै जमिनमा उच्च जनघनत्वको बसोबास हुन्छ । त्यसमा फोहोर मैला व्यवस्थापनदेखि यस्तै वर्षाको पानी व्यवस्थापनसम्मका जटिल विषयहरु रहेका हुन्छन् । त्यसमा हामी खासै विचार पुर्‍याउँदैनौं ।

*******

खासमा हाम्रो सहरी विकासको सोच र योजनामै समस्या छ । सहरी विकास भनेको थोरै जमिनमा उच्च जनघनत्वको बसोबास हुन्छ । त्यसमा फोहोर मैला व्यवस्थापनदेखि यस्तै वर्षाको पानी व्यवस्थापनसम्मका जटिल विषयहरु रहेका हुन्छन् । त्यसमा हामी खासै विचार पुर्‍याउँदैनौं ।

खोला नदीनालाका किनारका बस्तीहरुमा हामी घर बनाउँदा धेरैजसो हिउँदमा बनाउँछौं । बागमती करिडोर, विष्णुमती, धोबीखोला लगायत खोलानाला नदीको किनारमा बाटो र रिटेनिङ वाल पनि खोलानालामा पानी कम भएको बेला, पानी सुकेको बेला बनाउँछौँ ।

हामी सोच नै तत्कालको स्थिति मात्रै हेरेर काम गर्ने खालको रह्यो । जस्तो, खोला नदीनालामा हिउँदमा त पानी हुँदैन । त्यसैको आधारमा मात्रै निर्माण कार्य गर्ने शैली बढी हावी देखियो । प्राविधिक हिसाबले काठमाडौंका नदीनाला, खोलाहरुमा वर्षातको समयमा कति पानी आउँछ भनेर हिसाब गर्न नसकिने होइन । खासमा खोला नदीनालाका किनार छेउछाउका बस्ती तथा सडकहरुको निर्माणमा त्यो कुराको हिसाब किताब गरेर, त्यसको समेत ख्याल गरेर काम गरिनु पर्थ्यो । तर हामीले त्यो सोच्दै सोचेनौं, तत्कालका लागि मात्र सोच्न थाल्यौँ । त्यसैको परिणाम, पहिला हाम्रो सहरी विकासको लापरवाही शैलीले  निजी तहबाटै नागरिकले बगर मिचेर निर्माण कार्य गर्‍यो र त्यसलाई रोकथाम नियन्त्रण गर्ने काममा राज्य उदासीन रह्यो । चाहे बागमती होस्, चाहे धोबी खोला होस् या उपत्यकाका अन्य नदीनालाहरु नै किन नहोस्, सबैतिर त्यही भयो । त्यो अतिक्रमण किन कसरी भयो वा भइरहेको छ भन्ने कुराको छुट्टै कहानी छ ।

अचम्म त के भयो भने संरक्षण गर्ने नाममा सरकार आफैंले पनि नदीनाला खोलाको पानी बग्ने ठाउँ नै मिचेर, नदीलाई अझै साँघुरो बनाएर बाटो बनाइयो । त्यो नै गलत हो ।

*******

हो, पछिल्लो चरण त्यसलाई सरकारले पनि ती क्षेत्रको संरक्षण गर्न खोजेको छ । तर अचम्म त के भयो भने संरक्षण गर्ने नाममा सरकार आफैंले पनि नदीनाला खोलाको पानी बग्ने ठाउँ नै मिचेर, नदीलाई अझै साँघुरो बनाएर बाटो बनाइयो । त्यो नै गलत हो ।

नदीका वहावमा रोकावट हुने गरी त्यसलाई अझै साघुरो बनाएर हुँदैन । तर सरकारी तवरमै पनि तदर्थ रुपमा बगर मिचेर संरचना बनाइएको छ । त्यसको उदाहरण बागमती नदी नै पनि हो । यो सबैलाई थाहा भएको कुरा हो । बाटो महत्त्वपूर्ण कुरा हो, चाहिन्छ । तर नदीका लागि न्युनतम वहाव क्षेत्र उपलब्ध गराउनु पनि उत्तिकै महत्त्वपूर्ण हो ।

बाढीको प्रकोपलाई न्यून गर्ने हो र त्यसबाट उपत्यकाका बस्तीहरुलाई बचाउने हो भने नदीखोला नालाका मिचिएका भूभागहरुलाई सरकारले अधिग्रहण गर्नुपर्छ, नदीको बहाव क्षेत्रलाई पुनःस्थापित गर्नुपर्छ ।

*******

त्यसैले बाढीको प्रकोपलाई न्यून गर्ने हो र त्यसबाट उपत्यकाका बस्तीहरुलाई बचाउने हो भने नदीखोला नालाका मिचिएका भूभागहरुलाई सरकारले अधिग्रहण गर्नुपर्छ, नदीको बहाव क्षेत्रलाई पुनःस्थापित गर्नुपर्छ ।

तपाईंले नदीको मिचिएको भागलाई सरकारले अधिग्रहण गर्नु पर्छ भन्नुभयो । त्यो व्यवहारमा कत्तिको सम्भव छ ?

नदीखोलानालाको किनारको जग्गा मिचेर व्यक्तिको नाममा गर्ने र  भूमिसुधारमा नाजायज तरिकारले दर्ता गर्नेक्रम हिजो पनि थियो, आज पनि चलिरहेकै छ । फेरि त्यो जग्गा पटक पटक बिक्री पनि भइसकेको हुन्छ ।

यहाँ मैले कुरा गर्दा तपाईंलाई क्रान्तिकारी कुरा गर्यो जस्तो लाग्छ होला । त्यो अर्थमा बुझ्न जरुरी छैन । तर सरकार चनाखो हुने हो भने, उदाहरणको लागि पनि, बागमतीको तलदेखि माथिसम्म दायाँ बायाँ ५०–५० मिटर खाली गर्न लगाउनुपर्छ । अहिले कति ठाउँमा घर बनेका होलान् । तर बागमतीको महत्त्वको कुरा गर्ने हो भने ५०–५० मिटर खाली गर्ने कुरा कुनै असम्भव कुरा होइन, त्यो गर्नुपर्छ । ३०–४० वर्ष आयु रहने सिमेन्टको भवनको तुलनामा यो बागमती सयौं हज्जारौं वर्षपछिसम्म रहने चिज हो नि !

यसका लागि एकै पटक ५ हजार घर उठाउनु पर्ने भयो भने पनि सरकारले ती ५ हजार घरलाई अलिकति खाली ठाउँमा लगेर नयाँ शहर नै बनाइ दिनसक्छ । सरकारको इच्छाशक्ति छ र चाहने हो भने बागमतीको किनारलाई खाली गराउन असम्भव कुरा होइन ।

अहिले २४ घण्टा नाक थुनेर बस्नुपर्ने बागमती किनारका घरधुरीलाई उपत्यकाभित्र नै एउटा नयाँ शहर बनाएर बसोबास गराइदिएको खण्डमा त्यहाँका मान्छे खुसी नै त हुने थियो नि ! सरकारको इच्छाशक्ति र स्मार्टनेस हुने हो भने काठमाडौं उपत्यकाका बागमती लगायतका नदीनालाहरुमा मिचिएको किनारलाई पुनःस्थापन गर्न असम्भव कुरा होइन, त्यसलाई यसरी पनि व्यवस्थापन गर्न सकिन्छ भन्ने कुराको यो त उदाहरण मात्रै हो ।

तपाईंले गर्नुभएको कुरा दीर्घकालीन योजनाअन्तर्गतको रह्यो । तर विगत १० वर्षअघि मुसलधारे पानी पर्दा पनि नआइलाग्ने बाढी अहिले सामान्य पर्दा पनि वितण्डा मच्चाउने गरी आउने गर्छ । अघि तपाईंले वर्षाको पानीलाई सोझै खोलामा जान नदिन रोकिनुपर्ने खालको कुरा पनि गर्नुभयो । यस सन्दर्भमा काठमाडौं उपत्यकामा घरको नक्शा पास गर्दा नै वर्षाको पानी अनिवार्य रुपमा संकलन गर्नुपर्ने प्रावधान लागू गर्न सकिन्न ? त्यसै गरी, बर्षात्मा बाढीको प्रकोपलाई  न्यूनीकरण गर्नका लागि तत्कालै गरिहाल्नु पर्ने कामहरु चाहिँ के के हुन् ?

तपाईंले एकछिन कल्पना गर्नु होस कि, अहिले शहरीकरण भएका ठाउँहरु आज भन्दा ६०–८० वर्ष पहिला त खेतहरु थिए । त्यहाँ कुलो, कान्ला, गराहरु थिए, तिनमा पानी अडिन्थ्यो ।  प्रकृतिक रुपमा पानीका निकासहरु थिए, ती अहिले सबै मेटिएका छन् । बढ्दो शहरीकरण सँगै कतिपय ठाउँमा त्यसरी पानी बगेर जाने ठाउँ मिचिएको छ, कम्पाउण्ड वाल लगाएर छेकिएको छ । नदीको भेल पस्नेभन्दा पनि वर्षामा आएकै पानीको निकास पनि रोकिएको छ । त्यसैले सबैभन्दा पहिले हाम्रो सहरी विकासको पद्धतिले काठमाडौं उपत्यकामा पर्ने वर्षाको पानीको जाने बाटो के हो भन्ने अध्ययन गरेर त्यसको व्यवस्थापन गरिनुपर्यो ।

दोस्रो कुरा, वर्षाको पानी संग्रह गर्नेबारे तपाईंले महत्त्वपूर्ण कुरा उठाउनुभयो ।  मेलम्ची पानी आएपछि आकाशेपानी किन संग्रह गर्नुपर्यो र भन्ने सोच आउन सक्छ । त्यसलाई बदल्नु पर्यो । के बुझ्नु पर्यो भने पहिले पहिले खेतमा पनि रोकिँदा बागमतीमा पुग्न ३ घण्टा लाग्ने पानी अहिले आधा घण्टामा पुग्छ । त्यसको अर्थ के हो भने, त्यसले खोलामा पानीको वहाव बढाइदिन्छ, बाढी ल्याइदिन्छ । त्यसैले खोलानालामा पानीको चापलाई रोक्नका लागि जलभण्डारण गर्ने एकदमै महत्त्वपूर्ण कुरा हो ।

पहिले पहिले खेतमा पनि रोकिँदा बागमतीमा पुग्न ३ घण्टा लाग्ने पानी अहिले आधा घण्टामा पुग्छ । त्यसको अर्थ के हो भने, त्यसले खोलामा पानीको वहाव बढाइदिन्छ, बाढी ल्याइदिन्छ । त्यसैले खोलानालामा पानीको चापलाई रोक्नका लागि जलभण्डारण गर्ने एकदमै महत्त्वपूर्ण कुरा हो ।

*******

वर्षातको पानी संकलन गर्ने कुरा गर्दा घरधनीले त्यसलाई खानेपानीको विकल्पको रुपमा मात्रै सोच्ने भयो । तर वास्तवमा त्यो भनेको त वर्षाको पानीलाई स्टोरेज गर्ने कुरा हो । जस्तो एक रोपनी जग्गामा परेको पानीलाई २४ घण्टा मात्रै थामिदिएर राखिदिने र वर्षाको पानी रोकिएपछि मात्रै छाडिदिने हो भने पनि त्यसले बाढी नियन्त्रणमा सहयोग पुग्न सक्छ । सबैले यो प्रणालीमा जाने हो भने त वर्षा मौसममा पनि खोलामा ह्वात्तै जमीनको पानी थपिन पाउँदैन, जसले गर्दा बाढी अत्यन्तै न्यून भएर जान्छ । बाढीले वितण्डा मच्चाउने भनेको माथिल्लो भागमा हुने, नदी क्षमताभन्दा बढी १०–२० प्रतिशत पानी मात्रै हो । त्यो आधार क्षेत्रको मात्रै पानी ठिक्क भएर बग्न पाउने हो भने त्यसले त्यस्तो क्षति गर्नै पाउँदैन ।  त्यो क्षति गर्ने पानीलाई हामीले मज्जासँग स्टोरेज गरेरै रोक्न सक्छौं । यसका लागि काठमाडौं उपत्यकामा बग्ने नदीनालाहरुको जलाधार क्षेत्रहरुमा अध्ययन गरेर, तिनका अनुकूल ठाउँहरुमा बाँधहरु बनाएर पनि पानीलाई संग्रह गर्ने उपाय अपनाएर बाढीलाई नियन्त्रण गर्न सकिन्छ ।

त्यो गर्न एकदमै सम्भव छ । त्यसमा बाढी नियन्त्रणको कुरा मात्रै हैन, अन्य फाइदाको पनि कुरा छ । त्यसरी बाँध बाँधेर  तालहरु निर्माण गर्न सकियो भने हिउँदमा त्यसलाई मनोरञ्जनात्मक संरचनाको रुपमा पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ । त्यस्तो संरचना बागमतीको माथिल्लो भागमा बन्दै पनि छ । त्यसैले समस्याको  दीर्घकालीन समाधानका लागि सरकारले तयारी र अध्ययन गर्न अब ढिलो गर्नु हुँदैन ।

*******

सरकारले तत्कालै गर्नुपर्ने काम भनेको चाहिँ हाजार्ड म्याप (Hazard Map)  बनाउनु पर्छ । सानो कम्युटर प्रोग्रामबाटै त्यो गर्न सकिन्छ । त्यसको माध्यमबाट कहाँ कति पानी पर्दा कहाँ कहाँ कति कति क्षति हुन सक्छ, आँकलन गरेर क्षति न्यूनीकरणका लागि पूर्वउपाय र सावधानीहरु अपनाउन सकिन्छ ।

*******

सरकारले तत्कालै गर्नुपर्ने काम भनेको चाहिँ हाजार्ड म्याप (Hazard Map)  बनाउनु पर्छ । सानो कम्युटर प्रोग्रामबाटै त्यो गर्न सकिन्छ । त्यसको माध्यमबाट कहाँ कति पानी पर्दा कहाँ कहाँ कति कति क्षति हुन सक्छ, आँकलन गरेर क्षति न्यूनीकरणका लागि पूर्वउपाय र सावधानीहरु अपनाउन सकिन्छ ।

विपद व्यवस्थापनकै लागि थुप्रै गैर सरकारी संस्थाहरु पनि लागिपरेका छन्, उनीहरुले पनि त यस क्षेत्रमा काम गरिरहेका छन् नि, हैन र ?

हामी के असान्दर्भिक कुरामा अल्झिरहेका छौं भने अहिले सरकारको बजेट र एनजीओआइएनजीओहरुको बजेट वेफ्वाँकमा विपत तयारीको नाममा खर्च भइरहेको छ । त्यो धेरैजसो रिपोर्ट निकाल्ने, तालिम आदि नाममा खर्च भइरहेको छ । त्यो खर्च पौडी सिकाउने नाममा पौडीको किताब पढाउने काममा खर्च गरिएजस्तै भइरहेको छ । हुनुपर्ने चाहिँ पौडी सिकाउनेका लागि पोखरी खन्ने र त्यसमा हाम्फालेर पौडी खेलाउन सिकाउने हुनुपर्थ्यो ।

अहिले सरकारको बजेट र एनजीओआइएनजीओहरुको बजेट वेफ्वाँकमा विपत तयारीको नाममा खर्च भइरहेको छ । त्यो धेरैजसो रिपोर्ट निकाल्ने, तालिम आदि नाममा खर्च भइरहेको छ । त्यो खर्च पौडी सिकाउने नाममा पौडीको किताब पढाउने काममा खर्च गरिएजस्तै भइरहेको छ ।

*******

विपत व्यवस्थापनको लागि पाँचतारे होटेलमा गोष्ठी, कार्यशाला तालिमहरु गरेर तथा कन्सल्टेन्टहरुले रिपोर्ट लेखेर खासै काम गर्दैन । हो, जनचेतना फैलाउने केही काम भएका छन् तर त्यसले समस्या समाधान हुने वाला छैन । 

नीतिगत र दीर्घकालीन रुपमा सुधार गर्नुपर्ने कुराहरु धेरै नै छन् । फेरि पनि उपत्यकामा बाढी प्रकोप नियन्त्रणका लागि तत्कालै र तुरुन्तै सरकारले गरिहाल्नुपर्ने काम चाहिँ के हुन सक्छ ?

विपत व्यवस्थापनका लागि गर्नैपर्ने आधारभूत काम भनेको उपत्यकाको सम्भाव्य प्रकोप जोखिम कहाँ कहाँ छ भनेर त्यसको नक्शा (डिजास्टर रिस्क म्याप) निकाल्नु र त्यसका आधारमा कुन ठाउँमा बाँध लगाउने, पानीका निकासहरु खोज्ने खोल्ने भन्ने निक्र्योल गर्नु जरुरी छ । त्यसका लागि आवश्यकता पर्‍यो भने पुराना राजकूला, खोला, पोखरीहरुको पुनः स्थापना गरिनुपर्छ । हिउँदमा थोरै पानी बगेकै आधारमा खोलाहरुलाई ह्युमपाइपमा सीमित गर्ने कामलाई बन्द गरिनुपर्छ ।

*******

विपत व्यवस्थापनका लागि गर्नैपर्ने आधारभूत काम भनेको उपत्यकाको सम्भाव्य प्रकोप जोखिम कहाँ कहाँ छ भनेर त्यसको नक्शा (डिजास्टर रिस्क म्याप) निकाल्नु र त्यसका आधारमा कुन ठाउँमा बाँध लगाउने, पानीका निकासहरु खोज्ने खोल्ने भन्ने निक्र्योल गर्नु जरुरी छ ।

*******

खोलामा रिटेनिङ वाल लगाएर जग्गा खार्ने कामलाई तुरुन्तै रोकिनुपर्छ । त्यो काम निजीले त गरिरहेकै छ, सरकारले पनि बाटो बनाउने नाममा खोलाको जमीन मिचेर त्यही काम गरिरहेको छ । त्यसको समीक्षा हुनुपर्यो ।

अहिले नै त्यो रिटेनिङ वाल भत्काउनुपर्छ भन्नेमा म जान चाहन्न । तर अझै पनि त्यस्ता कुराहरुको प्राविधिक समीक्षा एवं अध्ययन गरेर साँच्चै नै आवश्यक छ भने भत्काउन पनि तयार हुनुपर्छ । साथसाथै, अब बनाउने ठाउँमा चाहिँ सतर्कता अपनाउनै पर्छ । रिटेनिङ वाल लगाउँदैमा पानीले त्यसलाई छोड्नैपर्छ र अन्यत्रबाट बग्नुपर्छ भन्ने बाध्यता पानीलाई छैन । स्वभावतः अट्नेसम्म बग्छ, नअटेपछि नाघेरै भए पनि बाहिर जान्छ ।

घरको नक्सा पास गर्दा वर्षाको पानी भण्डारणलाई प्राथमिकता दिइनुपर्छ । साथसाथै, पार्किङ, खाली स्थानहरुबाट वर्षाको पानी सोसेर जानेखालको निर्माण गर्नेतर्फ नागरिक तहमा पनि सचेतनता जगाउनु जरुरी छ । शहरी विकासको योजनामा पनि करेसाबारीलाई प्रोत्साहित गरिनुपर्छ ।  बाटाघाटा र खाली जग्गाहरुमा पानी सोस्नै नदिने खालको ढलान लगायतको प्रविधिलाई निरुत्साहित गरिनुपर्छ । सरकारले नै अध्ययन गरेर त्यसको बदलामा पानी सोस्ने कुन खालको सामग्री प्रयोग गर्दा उचित हुन्छ, खोजबिन गरेर नागरिक चेतना बढाउनु जरुरी छ ।

सडकको नालीहरु निर्माण गर्दा अहिले अपनाइएको तरिका ठीक छैन । सडक नालीबाट बग्ने पानीलाई सोझै खोलामा खसाउनुको सट्टा घुमाएर बढीभन्दा बढी जमीनमा सोसाउने र बाँकी भएका पानीलाई मात्रै खोलामा खसाउने हाइड्रोलोजीका डिजाइनहरुबारे सोच्न सकिन्छ ।  वास्तवमा, सडकहरुमा वर्षाका पानी जाने संजालको डिजाइन नै हामीले गरेका छैनौं । बाटोको छेउमा एक वर्षमै पुरिने र बाँकी समय पूरै सडक नै नाली बन्ने खालको अहिलेको डिजाइन छ ।

त्यसका साथसाथै पुराना, प्राचीन पोखरीहरुलाई पुनः जगाएर, ठाउँ ठाउँमा नयाँ पोखरीहरु सिर्जना गरेर पनि त ती सडकमा बग्ने वा वर्षाका पानीलाई संग्रहित गर्ने अनि जमीनलाई रिचार्ज गर्ने उपाय पनि त अपनाउन सकिन्छ होला नि !

एकदमै सही कुरा । ती प्राचीन कुरा र प्रविधिहरु पनि उपयोगी हुन्छन् । यसमा धेरै मसिना कुराहरु आउन सक्छन् । हामीले अहिले भन्न सक्ने कुरा भनेको ठ्याक्कै समाधान यो हो भन्दा पनि ती मुद्दाहरु र प्रश्नहरुका बारेमा सरकार अत्यन्तै गम्भीर भएर, यी कुराहरुलाई भुइँमा बसेर एकचोटी बृहत् अध्ययन गर्नुपर्‍यो ।

एक प्राविधिकको नाताले म अपेक्षा गर्छुः सरकारले यसबारेमा सुक्ष्म अध्ययन गरेर कमसेकम एक हजार पृष्ठको रिपोर्ट निकालोस् । त्यो रिपोर्ट अंग्रेजीमा हैन, नेपाली भाषामा निकालियोस् ।

*******

अहिले हामीले चर्चा गरेका विषयमा एक प्राविधिकको नाताले म अपेक्षा गर्छुः सरकारले यसबारेमा सुक्ष्म अध्ययन गरेर कमसेकम एक हजार पृष्ठको रिपोर्ट निकालोस् । त्यो रिपोर्ट अंग्रेजीमा हैन, नेपाली भाषामा निकालियोस् ।

तत्कालीन उपायहरुकै कुरा गर्दा, अहिले शहरका भित्री बाटाघाटाहरु बनाउँदा पनि अलकत्रा बिछ्याउने, ढलान गर्ने गरिन्छ, जसले जमीनबाट पानी सोसिन पाउँदैन । यसको विकल्प चाहिँ के हुन सक्छ ?

यसबारेमा नयाँ नयाँ प्रविधिहरु आइरहेका छन्, जसको ठोस जानकार त म पनि हैन । तर पीचबाटै पनि पानी सोस्ने प्रविधिको विकास भइसकेको छ, त्यसबारे अध्ययन गरिनुपर्‍यो । अनि बाटोबाट पानी बगेर नालीमा जानेभन्दा छेउको भागबाटै पानी जमीनमा सोसिएर जाने पनि बनाउन सकिन्छ । त्यसका लागि ठाउँ ठाउँमा ब्लकहरु राखेर बालुवा भरिदिने हो भने त्यसले  पानी सोस्ने हुन्छ ।

त्यसैगरी, ढलान पिचको सट्टामा इटा विछ्याउने र बीचमा बालुवा राखिदिने हो भने पनि पानी जमीनमा पठाउन सकिन्छ । अहिले त चाहिँदै नचाहिने ठाउँमा आरसिसि ढलान गर्ने अहिले चलन नै बनेको छ ।

त्यसै गरी ढलको छेउछेउमा सिमेन्टेड नगरिकन इटा मिलाएर राख्ने हो भने त्यसले पनि पानी सोस्छ ।

खासमा हाम्रो विकास निर्माण भूमिगत जल सिंचित हुने, पुन:नवीकरण हुने किसिमले हुन जरुरी छ । यसका लागि विदेशमा विकसित प्रविधिहरुका साथसाथै हाम्रो परम्परागत प्रविधिलाई पनि अपनाउँदै जानेतर्फ सोच्नुपर्छ ।

तस्विरहरुः कृष्ण खड्का