रेबिज प्राणघातक सरुवा रोग हो । यो रोग बहुला कुकुर वा अन्य शङ्कास्पद जनावरको टोकइपछि मानिसमा सर्ने गर्छ । त्यस कारण यस रोगलाई जुनोटिक रोग पनि भनिन्छ । रेबिज रोग कुनै पनि प्रकारका उष्ण रगत युक्त प्राणीहरुमा यो रोग लाग्न सक्दछ । यो रोग चिकित्सा विज्ञानको धेरै पुरानो रोग भएको र हाल यस रोग चुनौतीका रूपमा रहेको पाइन्छ । यो रोगबाट विश्वमा बर्सेनि ५५ हजार मानिस तथा दक्षिण एसियामा ३० हजार तथा नेपालमा बर्सेनि १०० जनाको मृत्यु हुने गरेको अनुमान छ । नेपालमा यो रोग प्रमुख जनस्वास्थ्य समस्याका रूपमा रहेको छ । यो रोग मुख्यतः बहुला कुकुर वा शङ्कास्पद जनावर वा जङ्गली जनावर खास गरी (स्याल, न्याउरीमुसा, फ्याउरो, चितुवा) आदि जनावरको टोकाइपछि समयमा उपचार नगरेको कारणबाट सर्ने गर्छ । यो रोगमा बिरामीलाई प्यास लाग्छ तर घाँटीमा स्नायु नसाको पक्षघातले गर्दा पानी निल्न सक्दैन । मुखमा पानी पार्न साथ डराउने हुन्छ । बहुला जनावरले टोकेपछि त्यसको विषाणु घाउको माध्यमबाट स्नायु नसा, सुषम्ना हुँर्दै मस्तिष्कमा पुगेर बुद्धि विकास भएपछि रेबिज देखापर्छ ।

रेबिज रोगको चक्र

यो रोगको चक्र खासगरी सहरी तथा जङ्गली चक्र हो । नेपालमा यो रोग जङ्लगी मांसाहारी जनवार मुख्यतया स्यालको टोकाइबाट सामुदायिक कुकुर, भुस्याहा कुकुरको माध्यमबाट मानिसमा सर्ने गरेको पाइन्छ । रेबिज रोगको मुख्य संवाहक कुकुर नै हो । बढी जनघनत्व, भुस्याहा जनावरको सङ्ख्या बढी र जङ्गली जनावरको घनत्व बढी भएको तराई, भित्री मधेस तथा पहाडी क्षेत्र रेबिजको दृष्टिकोणले जोखिमपूर्ण मानिन्छ ।

शङ्कास्पद कुकुर वा जनावर वा बहुला कुकुरले टोकेपछि उपनाउनुपर्ने सावधानी ।

—शङ्कास्पद कुकुर, जनावर वा बहुला कुकुरले टोक्नासाथ तुरुन्तै साबुन पानी, सम्भव भए मनतातो पानी र साबुनले वा सम्भव भए धाराको फोर्सले बगिरहने पानी यदि त्यो पनि सम्भव नभएको खण्डमा मगमा पानी राखेर फोर्सले साबुन पानीले तुरुन्तै धुनुपर्छ । डिटोल वा अन्य एन्टिसेप्टी झोल पदार्थ लगाउनुपर्छ । रगत बग्ने गरी घाउ भएमा वा खरोच भएमा २४ घण्टाभित्रमा टिटनस को सुई पनि लिनुर्छ । यसो गर्दा रेबिजका बिषाणुहरु शरीरभित्र प्रवेश गर्नबाट रोक्न सकिन्छ । घाउ पाक्ने सम्भावना भएमा एन्टिबायोटिक औषधि दिनुपर्छ । यसरी उपचार गरेमा रेबिज लाग्नबाट बच्न सकिन्छ । 

— सम्भव भएसम्म १० दिनसम्म टोक्ने जनावर वा कुकरको निगरानी गरिनुपर्छ ।

— रेबिज विशेषज्ञ वा चिकित्सकको सल्लाहका लागि नजिकको स्वास्थ्य संस्था वा अस्पतालमा चाँडो सम्पर्क राख्नुपर्छ ।

शङ्कास्पद कुकुर वा जनावर वा बहुला कुकुरले टोकेपछि गर्न नहुने कार्य         

—कुनै पनि शङ्कास्पद कुकुर वा जनावर वा बहुला कुकुरले टोकेपछि जडीबुटी दल्ने, नुनखुर्सानी दल्ने, धामीझाँक्री कहाँ जाने वा अन्य परम्परा विधिबाट उपचार गर्ने जस्ता कार्यहरु गर्नुहुँदैन ।

— घाउमा टाँका लगाउनु हुँदैन । तत्काललै ड्रेसिङ पनि गर्न मिल्दैन ।

 रेबिजविरुद्ध खोप लिनुपर्ने अवस्था

—टोक्ने जनावरमा १० दिनभित्र रेबिजको लक्षण देखिएमा वा प्रयोगशालाबाट रेबिज प्रमाणित भएमा ।

—टोक्ने जनावर चिनिएन, १० दिनभित्र मरेमा वा मारियो वा बेपत्ता भएमा, हराएमा ।

— मांसाहारी जङ्गली जनावरले आकस्मात आक्रमण गरी घाइते बनाएमा ।

—बुहला जनावरको ¥याल आलो घाउ भएको भागमा लागेमा ।

—रेबिजको लक्षण भएको व्यक्तिले टोकेमा वा आँखामा नै पर्ने गरी थुकेमा ।

—रेबिज रोगीको जुठो खाएमा वा अन्य सम्पर्कमा रेबिज विशेषज्ञ, चिकित्सकको सल्लाहबाट मात्रै खोप लिनुपर्छ ।

साभार रेबिज गाइड बुक इपिडिमियोलोजी तथा रोग नियन्त्रण महाशाखा ।