• एलेन सङ

बुद्धिमान मानिसहरू पनि आखिर मानिस नै हुन् । आइन्स्टाइन सापेक्षता सिद्धान्तका पिता र गुरुत्वाकर्षण पत्ता लगाउने र व्याख्या गर्ने प्रसिद्ध भौतिकशास्त्री हुन सक्छन् । 

तर महान् आइन्स्टाइनले पनि कहिलेकाहीँ आफ्नै सिद्धान्तहरूमा विश्वास गरेनन् । आत्मशङ्काको कारण, आइन्स्टाइनले धेरै ठुला गल्तीहरू गरे ।

आइन्स्टाइनका ठुला गल्तीहरू

जब आइन्स्टाइन सामान्य सापेक्षताको सिद्धान्तमा काम गरिरहेका थिए, उनले ब्रह्माण्डको संकुचन र विस्तारको कारण गुरुत्वाकर्षण हो भन्ने आँकलन गरे, जबकि यसको विपरीत, ब्रह्माण्ड स्थिर छ भन्ने विश्वास गरिन्थ्यो ।

यस्तो अवस्थामा, आइन्स्टाइनले सन् १९१७ मा सामान्य सापेक्षतासम्बन्धी आफ्नो शोधपत्रमा ब्रह्माण्डीय स्थिरांक (कस्मोलोजिकल कन्सटेन्ट) समावेश गरे । वास्तवमा, आइन्स्टाइनले यसलाई गुरुत्वाकर्षणको प्रभावको प्रतिवादमा समावेश गरेका थिए । यसको परिणामस्वरूप, उनले ब्रह्माण्ड स्थिर छ भन्ने रूढिवादी विश्वासलाई समर्थन गरे ।

एक दशक वा सोभन्दा पछि, वैज्ञानिकहरूले ब्रह्माण्ड स्थिर नभई गतिशील छ भनेर देखाउने नयाँ प्रमाणहरू जम्मा गर्न थाले ।

भौतिकशास्त्री जर्ज गामोवले पछि आफ्नो पुस्तक माई वर्ल्ड लाइन : एन इन्फर्मल अटोबायोग्राफीमा ब्रह्माण्डीय शब्दको परिचय दिनु आइन्स्टाइनको जीवनको सबैभन्दा ठुलो गल्ती थियो भनेर लेखे ।

तर यसमा अर्को पहेली पनि थियो । वैज्ञानिकहरूले अब ब्रह्माण्डको गतिशीलता रहस्यमय अँध्यारो ऊर्जाको कारणले हो भन्ने प्रमाण पाएका थिए ।

आइन्स्टाइनले आफ्ना समीकरणहरूमा गुरुत्वाकर्षणको काउन्टरकोे रूपमा ब्रह्माण्डीय स्थिरांक प्रयोग गरे । यो ब्रह्माण्डीय स्थिरांकलाई ब्रह्माण्डको गतिशीलताको लागि जिम्मेवार ऊर्जाको रूपमा हेर्न सकिन्छ ।

आइन्स्टाइनको सामान्य सापेक्षताको सिद्धान्त अनुसार, तारा वा कुनै पनि ठुलो वस्तुको गुरुत्वाकर्षण प्रभाव क्षेत्रले टाढाको वस्तुबाट आउने प्रकाशलाई मोड्छ र विशाल म्याग्निफाइङ लेन्सको रूपमा काम गर्छ ।

• आकाशगंगा

आइन्स्टाइनले गुरुत्वाकर्षण लेन्सिङको यो प्रभाव यति सानो हुनेछ कि यसलाई हेर्न गाह्रो हुनेछ भन्ने सोचेका थिए । आइन्स्टाइनले आफ्नो सिद्धान्त प्रकाशित गर्न पनि चाहेनन् । यद्यपि, चेक गणतन्त्रका इन्जिनियर आर डब्ल्यू मेन्डेलले उनलाई यो प्रकाशित गर्न राजी गरे ।

सन् १९३६ को एक अनुसन्धान पत्रमा आइन्स्टाइनले साइन्स जर्नलका सम्पादकलाई लेखे, ‘यस सानो प्रकाशनमा तपाईंको सहयोगको लागि धेरै धेरै धन्यवाद । यो केवल आर डब्लूको कारणले सम्भव भएको हो । यसको कुनै महत्त्व छैन, तर प्रकाशन पछि म खुसी छु ।’

आइन्स्टाइनले त्यतिबेला यो प्रकाशन धेरै महत्त्वपूर्ण नभएको ठाने पनि यो खगोल विज्ञानमा धेरै महत्त्वपूर्ण साबित भयो। यसैको कारणले गर्दा, अमेरिकी अन्तरिक्ष एजेन्सी नासा र युरोपेली अन्तरिक्ष एजेन्सीको हबल टेलिस्कोपले आकाशगंगाको बारेमा जानकारी सङ्कलन गर्न सक्षम छ ।

• ‘भगवानले कुनै पासा चलाउनुहुन्न’

आइन्स्टाइनले आफ्नो सन् १९०५ को पेपरसहित धेरै अनुसन्धान कार्यहरूमा प्रकाशले तरङ र कण दुवै जस्तै व्यवहार गर्छ भनेर बताएका थिए । पछि, यसले भौतिकशास्त्रको एक महत्त्वपूर्ण शाखाको जग बसाल्यो।

क्वान्टम मेकानिक्सले सूक्ष्म परमाणु कणहरूको अनौठो संसारका पक्षहरू प्रकट गर्दछ । उदाहरणका लागि, क्वान्टम वस्तु धेरै अवस्थाहरूमा हुन सक्छ जबसम्म यसलाई अवलोकन गरिँदैन र मान तोकिएको हुँदैन।

भौतिकशास्त्री एर्विन श्रोडिंगरले एउटा उदाहरण दिए, कसैले बाकसको ढक्कन खोलेर भित्र नहेरेसम्म बाकसभित्र बसेको बिरालोलाई मृत र जीवित दुवै मान्न सकिन्छ ।

आइन्स्टाइनले भने यो अनिश्चितता स्वीकार गर्न अस्वीकार गरे । सन् १९२६ मा उनले भौतिकशास्त्री म्याक बोर्नलाई लेखेर भने, ‘भगवानले ब्रह्माण्डमा कुनै पासा खेल्नुभएको छैन। यसको अर्थ ब्रह्माण्डमा सबै कुरा अनिश्चित छैन ।’

आइन्स्टाइनले सन् १९३५ मा बोरिस पोडोल्स्की र नाथन रोजेनसँग मिलेर एउटा पेपर प्रकाशित गरे । यसमा, उनले तर्क गरे कि यदि सुपरपोजिसनमा रहेका दुई चीजहरू कुनै रूपमा जोडिएका छन् र अलग गरिएका छन् भने, पहिलो वस्तुलाई अवलोकन गर्न सकिन्छ र मान दिन सकिन्छ । यसपछि, अर्को वस्तुलाई नहेरी मूल्य पनि पत्ता लगाउन सकिन्छ।

आइन्स्टाइनको विचारलाई क्वान्टम सुपरपोजिसनको खण्डनको रूपमा हेरिएको भए तापनि, एक दशक पछि यो सिद्धान्तले क्वान्टम मेकानिक्सको एउटा महत्त्वपूर्ण सिद्धान्तको लागि बाटो खोल्यो जसलाई इन्ट्याङ्गलमेन्ट भनिन्छ ।

यस अनुसार, दुई चीजहरू जतिसुकै टाढा भए पनि, तिनीहरूलाई जोड्न र एउटै वस्तुको रूपमा हेर्न सकिन्छ । आइन्स्टाइन आफ्ना सिद्धान्तहरूमा प्रतिभाशाली थिए र जुन कुराहरूमा उनी गलत साबित भए, त्यसमा पनि उनको बुद्धिमत्ता स्पष्ट रूपमा देखिन्थ्यो ।