रातोपाटी अनलाइनमा भर्खरै (२०८१ चैत ३१) प्रकाशित समाचारले मलाई बेचैन बनायो । मध्यपुर थिमि नगरपालिकाको बोडेमा प्रत्येक वर्ष वैशाख २ गते मनाइने ‘जिब्रो छेड्ने पर्व’मा यस वर्ष २८ वर्षीय सुजन बाग श्रेष्ठले तेस्रोपटक जिब्रो छेड्ने तयारी गरिरहेका छन् । यस खबरले धेरै प्रश्न उब्जाएको छ । यो परम्परा, जुन लगभग १०८ वर्ष पुरानो मानिन्छ, आस्था र संस्कृतिका नाममा कतिन्जेलसम्म निरन्तर चलिरहला ? एक गहिरो जिज्ञासा छ ।

यस अनुष्ठानमा एक व्यक्तिले फलामको लामो सुईले आफ्नो जिब्रो छेडाउँछन् । त्यसपछि उनी अर्धचन्द्राकार बत्ती बोकेर बोडेका गल्लीहरू परिक्रमा गर्छन् । अन्त्यमा त्यो सुई महालक्ष्मी मन्दिरको पर्खालमा गाडिन्छ ।

स्थानीय समुदायमा यो जात्रालाई धार्मिक समर्पण र सांस्कृतिक पहिचानको प्रतीकका रूपमा लिइन्छ । यो नेवारी संस्कृतिको गहिरो अङ्ग हो । कतिपयले यसलाई आत्मबलिदानको प्रतीक मानेका छन् । यो जात्राले बोडेलाई एउटा विशेष सांस्कृतिक पहिचान दिएको मानिन्छ ।

जिब्रो छेड्ने व्यक्तिले एक महिना अघिदेखि नै मानसिक, शारीरिक र धार्मिक रूपमा तयारी गर्छन् । जिब्रो छेड्न प्रयोग गरिने सुई करिब १० इन्च लामो फलामको हुन्छ, जसलाई तताएको तेलमा डुबाएर बाँधिन्छ । जिब्रो छेड्ने व्यक्ति जात्राको दिन बोडे मठमा पूजा गरी शक्तिको कामना गर्दै पञ्च गणेश मन्दिर पुग्छन्, त्यहीँ जिब्रो छेडिन्छ । त्यसपछि बत्ती बोकेर नगर घुमिन्छ र महालक्ष्मी मन्दिरमा अन्त्य हुन्छ ।

यस परम्परामा बुद्धकृष्ण बाग श्रेष्ठले नौपटक र उनका काका कृष्णचन्द्र बाग श्रेष्ठले १२ पटक सहभागी भइसकेका छन् । परम्परा नटुटोस् भनेर परिवारका सदस्यले पीडा सहँदै पनि जात्रालाई निरन्तरता दिएका छन् । यद्यपि समयसँगै शारीरिक असर र जोखिमबारे सोच्न थालिनुपर्छ ।

अहिले हामी विज्ञान, स्वास्थ्य र मानव अधिकारको चेतनाको युगमा बाँचिरहेका छौँ । यस्तो बेलामा हामीले प्रश्न उठाउनैपर्छ, के शरीरमा यस्तो पीडा दिने अभ्यास आजको समयसँग मेल खान्छ ? के धर्म र परम्पराका नाममा हामीले यस्ता अभ्यासलाई अनुगमन र समीक्षा नगरी अन्धविश्वासमै अगाडि बढाइरहने नै हो ?

जिब्रो शरीरको अत्यन्त संवेदनशील अंग हो । यसमा धेरै रक्तसञ्चार हुन्छ र धेरै स्नायु हुन्छन् । त्यहाँ सुईले छेड्दा संक्रमण, रक्तस्राव, स्नायु क्षति वा दीर्घकालीन असर पर्न सक्छ । यो प्रक्रिया कुनै पनि औपचारिक स्वास्थ्य निगरानीबिना, खुला स्थानमा सम्पन्न गरिन्छ । यस्तो अवस्थामा स्वास्थ्य जोखिम झनै बढी हुन्छ ।

बोडेको जिब्रो छेड्ने परम्परा साँच्चिकै अनौठो र ऐतिहासिक अभ्यास हो । यसले हाम्रो सांस्कृतिक विविधताको एक अंश उजागर गर्छ । यही तरिका र परम्पराको भविष्यमाथि भने सोच्ने बेला आएको छ । यसलाई सुरक्षित, स्वास्थ्यमैत्री र विवेकसम्मत बनाउने उपायबारे बहस आवश्यक छ ।

अर्काे महत्त्वपूर्ण पक्ष हो, निर्णयको स्वतन्त्रता । यस्तो अभ्यासमा सहभागी हुने निर्णय साँच्चै स्वेच्छाले भएको हो कि परिवार र समाजको अपेक्षा र दबाबले प्रेरित भएर ? धार्मिक डर वा सामाजिक मान–अपमानको डरले पनि मानिस परम्परालाई चुनौती दिन सक्दैनन् । यस्तो अवस्थामा त्यो निर्णयको स्वतन्त्रता साँच्चिकै स्वतन्त्र रहन्छ कि रहँदैन भन्नेलाई गम्भीर रूपमा लिनुपर्छ ।

परम्परा भनेको निरन्तर अभ्यासको संकलन हो, तर त्यो अपरिवर्तनीय हुँदैन । संसारभर यस्ता अभ्यास भएका थिए, जुन पछि समय, चेतना र बहसको माध्यमबाट परिवर्तन भए । चीनमा सयौँ वर्षसम्म महिलाको खुट्टा बाँध्ने ‘फुट बाइन्डिङ’ प्रथा थियो । त्यो अभ्यासले महिलालाई जीवनभर पीडा दियो, तर अन्ततः वैज्ञानिक र सामाजिक चेतनाले त्यो अन्त्य गर्‍यो । नेपालमै पनि जातीय छुवाछुत, बालविवाह र पशु बलिको अभ्यासमा क्रमशः कमी आएको छ ।

यी परिवर्तनले देखाउँछन् कि संस्कारको मर्म जोगाउँदै त्यसको स्वरूप परिमार्जन गर्न सकिन्छ । धर्म र विश्वास त्यहीँ बलियो हुन्छ, जब त्यो विवेक र करुणासँग सन्तुलित हुन्छ । साँचो परम्परा भनेको अर्थपूर्ण निरन्तरता हो, जसले समयसँगै आफूलाई परिमार्जन गर्दै अगाडि बढ्छ ।

बोडेको जिब्रो छेड्ने परम्परा साँच्चिकै अनौठो र ऐतिहासिक अभ्यास हो । यसले हाम्रो सांस्कृतिक विविधताको एक अंश उजागर गर्छ । यही तरिका र परम्पराको भविष्यमाथि भने सोच्ने बेला आएको छ । यसलाई सुरक्षित, स्वास्थ्यमैत्री र विवेकसम्मत बनाउने उपायबारे बहस आवश्यक छ ।

न अन्ध समर्थन न त कट्टर विरोध नै — हामी सन्तुलित दृष्टिकोणका साथ अगाडि बढ्न सक्छौँ । विज्ञान, मानवता र संस्कृति एउटै दिशामा हिँड्न सक्छन् । परम्पराको आत्मालाई माया गर्दै त्यसको स्वरूप समयानुकूल बनाउन सक्नु हाम्रो जिम्मेवारी हो ।

संस्कृति केवल अतीत होइन, यो वर्तमानको पहिचान र भविष्यप्रतिको आशा हो । जिब्रो छेड्ने पर्वलाई पनि त्यही नजरले हेर्न सक्ने हो भने हामीले संस्कृतिको रक्षा मात्र होइन उसको परिष्कार पनि गर्न सक्छौँ ।