अनुशासन भन्नेबित्तिकै हाम्रो मानसपटलमा भनेको मान्ने, आज्ञाकारी, प्रत्युत्तर नगर्ने खालको तस्बिर आउँछ । के समय उस्तै छ र हुन्छ ? के व्यक्ति र समाजका आवश्यकता उस्तै हुन्छन् ? के अनुशासनका पुराना स्थापित मान्यताले आजको युगमा गरिखाने र प्रतिस्पर्धी नागरिक भई बाँच्न सक्षम बनाउँछ ? २१औँ शताब्दीले विश्वभरि नयाँ प्रविधि, सामाजिक परिवर्तन र मानिसको सोच्ने तरिकामा क्रान्तिकारी परिवर्तन ल्याएको छ । 

कृत्रिम बुद्धिमतादेखि मानव यन्त्रको व्यापक प्रयोग भइरहेको आजको विश्वमा देखिएका चुनौतीसँग नागरिकले जुध्नुपर्नेछ । समुचित शिक्षा, मानवहित र कल्याणकारी संस्कृति स्थापित गर्नुपर्ने परिस्थितिले धेरै पुराना मान्यतालाई चुनौती दिएको छ । तसर्थ परम्परागत सोच त्याग्ने र आधुनिक रूपान्तरणमा जोड दिने अवधारणासहितको ‘अनुशासन’को आवश्यकता महसुस गरिएको छ । 

आजका युवाले आत्मनिर्भर, सिर्जनशील र जिम्मेवार नागरिक बन्नुपर्छ तर त्यसका लागि अनुशासनको परिभाषा पनि नयाँ सन्दर्भमा हेरिनुपर्छ । यस लेखमा हामी २१औँ शताब्दीको अनुशासन किन र कसरी परम्परागत रूढिवादी सोचभन्दा फरक हुनुपर्छ भन्ने विषयमा गहन छलफल गर्नेछौँ । 

• १) परम्परागत अनुशासन 

सयौँ वर्षदेखि स्थापित परम्परागत अनुशासनको ढाँचाले अधिकारको प्रयोग र नियन्त्रणलाई जोड दिन्थ्यो, जसले व्यक्तिको स्वतन्त्रता र सिर्जनशीलतालाई सीमित पारेको थियो । विद्यालयमा शिक्षक कडा र अधिकारवादी हुने, शारीरिक दण्ड दिने र विद्यार्थीलाई आलोचनात्मक बनाउन भन्दा पनि रटाउनमा जोड दिने प्रवृत्ति थियो । यसले विद्यार्थीको आत्मविश्वास र आत्मसम्मानलाई कमजोर बनाउँथ्यो । साथै उनीहरूको सिर्जनशीलतालाई दबाउने काम गर्थ्यो । कार्यस्थलमा म्यानेजरहरूले आदेश दिन्थे र कर्मचारीले प्रश्न नगरी त्यसलाई मान्नुपर्थ्यो । गल्ती गर्नेहरूलाई सजाय दिइन्थ्यो, तर सिकाइको अवसर प्रदान गरिँदैनथ्यो, जसले कर्मचारीको मनोबल गिराउँथ्यो र उनीहरूलाई नयाँ कुरा सिक्न निरुत्साहित गर्थ्यो । कडा अनुशासनलाई राम्रो संस्कारको आधार मानिन्थ्यो । यसले बालबालिकालाई आफ्नो भावना व्यक्त गर्नबाट रोक्थ्यो र उनीहरूको भावनात्मक विकासलाई अवरुद्ध गर्थ्यो । यस प्रकारको अनुशासनले डर र त्रासको वातावरण सिर्जना गर्‍यो, जसले व्यक्तिको मानसिक स्वास्थ्यमा नकारात्मक असर पुर्‍यायो । यसले व्यक्तिहरूलाई निष्क्रिय र निर्भर बनायो, उनीहरूको व्यक्तिगत र व्यावसायिक जीवनमा नकारात्मक असर पार्‍यो । 

• परम्परागत अनुशासनका सीमा र समस्या

परम्परागत अनुशासनले ‘अनुगमन गर्ने, आज्ञा पालन गर्ने र दण्डित हुने’ मोडलमा काम गर्छ । यसमा केही फाइदा भए पनि यसका धेरै सीमितता छन् । परम्परागत अनुशासनमा कठोर नियमको प्रयोगले युवाहरूको सोच्ने सामथ्र्यलाई प्रत्यक्ष रूपमा सीमित बनाउँछ । यस्ता नियमले युवाहरूलाई नयाँ विचारहरू सिर्जना गर्न, प्रश्न सोध्न र समस्या समाधान गर्न निरुत्साहित गर्छन् । 

जब युवाहरूलाई स्वतन्त्र रूपमा सोच्न र आफ्ना विचारहरू व्यक्त गर्न अनुमति हुँदैन, तब उनीहरूको सिर्जनशीलताको विकास अवरुद्ध हुन्छ । यसले उनीहरूलाई निष्क्रिय र अरूमा निर्भर बनाउँछ, किनकि उनीहरूलाई आफैँ निर्णय लिने र समस्या समाधान गर्ने अवसरबाट वञ्चित पार्छ । यस्तो अवस्थामा युवाहरूमा नवीन सोचको विकास हुँदैन र उनीहरूमा मौलिकताको अभाव देखिन्छ, जसले उनीहरूको व्यक्तिगत र व्यावसायिक जीवनमा नकारात्मक प्रभाव पार्दछ । आजको युगमा, ‘अनुशासन’ भनेको मात्र नियम पालन होइन, बरु, ‘आत्म–नियन्त्रण, नैतिक बोध, र सामाजिक दायित्व’ हो । 

आधुनिक अनुशासनले ‘आफ्नो र अरूको भावनालाई बुझ्ने क्षमता’लाई विशेष महत्त्व दिन्छ । भावनात्मक बुद्धिमत्ताले युवाहरूलाई आफ्नो भावनाको पहिचान गर्न, बुझ्न र व्यवस्थापन गर्न मद्दत गर्नुका साथै अरूको भावनालाई बुझ्न र उनीहरूसँग सहानुभूति राख्न सिकाउँछ ।

• २) २१औँ शताब्दीको अनुशासन 

आधुनिक अनुशासनका नियमहरू ‘आन्तरिक प्रेरणा, सहकार्य र नैतिक बुद्धिमत्ता’मा आधारित हुनुपर्छ । यसमा निम्न तत्त्व आवश्यक छन् । 

• क) आत्म–अनुशासन

आत्म–अनुशासन भनेको आफ्नो लक्ष्य निर्धारण गरी, त्यसलाई प्राप्त गर्नका लागि आवश्यक समय व्यवस्थापन, आत्म–मूल्यांकन र स्व–नियन्त्रणजस्ता क्षमताको विकास गर्नु हो । विद्यार्थीले आफ्नो लक्ष्य स्पष्ट रूपमा निर्धारण गर्न सक्नुपर्छ, चाहे त्यो शैक्षिक होस् वा व्यक्तिगत । त्यसपछि उनीहरूले आफ्नो समयलाई प्रभावकारी रूपमा व्यवस्थापन गर्नुपर्छ, जसले उनीहरूलाई आफ्नो लक्ष्यमा केन्द्रित रहन मद्दत गर्छ । आत्म–मूल्यांकनले उनीहरूलाई आफ्नो प्रगतिको समीक्षा गर्न र आवश्यक सुधारहरू गर्न मद्दत गर्दछ । 
अन्तमा स्वनियन्त्रणले उनीहरूलाई आफ्नो लक्ष्यबाट विचलित हुनबाट बचाउँछ, जस्तै पढाइको समयमा मोबाइल प्रयोग नगर्नेजस्ता निर्णय आफैँले लिन सक्ने बानी विकास गर्नु । आत्म–अनुशासनको विकासले विद्यार्थीलाई जिम्मेवार र सफल नागरिक बन्न मद्दत गर्दछ । 

• ख) भावनात्मक बुद्धिमत्ता 

आधुनिक अनुशासनले ‘आफ्नो र अरूको भावनालाई बुझ्ने क्षमता’लाई विशेष महत्त्व दिन्छ । भावनात्मक बुद्धिमत्ताले युवाहरूलाई आफ्नो भावनाको पहिचान गर्न, बुझ्न र व्यवस्थापन गर्न मद्दत गर्नुका साथै अरूको भावनालाई बुझ्न र उनीहरूसँग सहानुभूति राख्न सिकाउँछ । यसले युवाहरूलाई संघर्ष समाधान गर्ने, अरूसँग सहानुभूति देखाउने र टोलीमा प्रभावकारी रूपमा काम गर्ने कलाको विकास गर्न मद्दत गर्दछ । 

भावनात्मक बुद्धिमत्ताले युवाहरूलाई सकारात्मक सम्बन्धहरू निर्माण गर्न, प्रभावकारी रूपमा सञ्चार गर्न र चुनौतीपूर्ण परिस्थितिमा पनि शान्त र संयमित रहन सक्षम बनाउँछ । यो सीप २१औँ शताब्दीको सफल र जिम्मेवार नागरिक बन्नका लागि अनिवार्य छ । 

• ग) प्रविधि र अनुशासन 

२१औँ शताब्दीमा प्रविधिको प्रयोग अपरिहार्य भएको छ । युवाहरूले सोसल मिडिया, इन्टरनेट र डिजिटल उपकरणहरूको सदुपयोग गर्न सिक्नुपर्छ । यसका लागि ‘डिजिटल अनुशासन’को विकास आवश्यक छ, जसले अनलाइन सुरक्षा, सूचनाको विश्लेषण र स्क्रिन समय व्यवस्थापनलाई समेट्छ । 

युवाहरूले आफ्नो अनलाइन गतिविधिहरू सुरक्षित राख्न, गलत सूचनाहरूबाट बच्न र आफ्नो स्क्रिन समयलाई सन्तुलित बनाउन सिक्नुपर्छ । डिजिटल अनुशासनले युवाहरूलाई प्रविधिको सकारात्मक प्रयोग गर्न र यसको नकारात्मक प्रभावबाट बच्न मद्दत गर्दछ । यसले उनीहरूलाई जिम्मेवार डिजिटल नागरिक बन्न र प्रविधिको सदुपयोग गरी आफ्नो व्यक्तिगत र व्यावसायिक जीवनमा सफल हुन सक्षम बनाउँछ । 

• घ) सामाजिक दायित्व

आजको अनुशासनको परिभाषा सामाजिक उत्तरदायित्वसँग गहिरो रूपमा जोडिएको छ । परम्परागत रूपमा, अनुशासनलाई नियम र आदेशहरूको पालनाको रूपमा बुझिन्थ्यो । तर आजको सन्दर्भमा अनुशासनलाई आत्म–नियन्त्रण, नैतिक मूल्यहरूको सम्मान र सामाजिक उत्तरदायित्वको बोधको रूपमा परिभाषित गरिन्छ ।

सामाजिक उत्तरदायित्वले व्यक्ति, संस्था वा संगठनलाई समाजको हित र कल्याणप्रति जिम्मेवार हुन प्रेरित गर्छ । यसले व्यक्तिलाई आफ्नो कार्य र व्यवहारको सामाजिक प्रभावका बारेमा सचेत हुन र समाजको हितलाई प्राथमिकता दिन प्रेरित गर्छ । अनुशासनले व्यक्तिलाई आफ्नो दायित्वहरू पूरा गर्न, नैतिक मूल्यहरूको पालना गर्न र सामाजिक नियमहरूको सम्मान गर्न प्रेरित गर्छ । आजको अनुशासनले व्यक्तिलाई आफ्नो व्यक्तिगत हितभन्दा माथि उठेर सामाजिक हितका लागि काम गर्न प्रेरित गर्छ । यसले व्यक्तिलाई जिम्मेवार नागरिक बन्न, समाजमा सकारात्मक योगदान दिन र दिगो विकासका लागि काम गर्न प्रेरित गर्छ । यसरी सामाजिक उत्तरदायित्वको बोधले आजको अनुशासनलाई थप अर्थपूर्ण र प्रभावकारी बनाउँछ । 

• ३) आधुनिक अनुशासनको एकीकृत दृष्टिकोण

२१औँ शताब्दीको शिक्षा प्रणालीमा विद्यार्थीको समग्र विकासलाई ध्यानमा राख्दै आधुनिक अनुशासनको एक एकीकृत दृष्टिकोण अपनाउनु अपरिहार्य छ । यसका लागि छात्र–केन्द्रित अनुशासन, गतिविधि आधारित शिक्षण र नैतिक शिक्षाको एकीकरण आवश्यक छ । छात्र केन्द्रित अनुशासनले विद्यार्थीलाई आफ्नै नियम बनाउने, आत्म–मूल्यांकन गर्ने र सुधार गर्ने अवसर प्रदान गर्दछ । यसले उनीहरूलाई जिम्मेवार र स्वावलम्बी बनाउँछ, जसले उनीहरूको आत्मविश्वास र आत्म–सम्मान बढाउँछ । यसले उनीहरूलाई रचनात्मक, आलोचनात्मक सोच राख्ने, समस्या समाधान गर्ने र सहकार्य गर्ने क्षमता विकास गर्न मद्दत गर्दछ ।

गतिविधि आधारित शिक्षणले प्रयोग, परियोजना र समूह कार्यहरूमार्फत अनुशासनको वास्तविक अभ्यास गराउँछ । यसले विद्यार्थीलाई सक्रिय रूपमा सिक्न, समस्या समाधान गर्न र सहकार्य गर्न प्रेरित गर्दछ । नैतिक शिक्षाको एकीकरणले प्रत्येक विषयमा नैतिकता, मानव अधिकार र सामाजिक न्यायलाई समावेश गर्दछ । यसले विद्यार्थीलाई जिम्मेवार र नैतिक नागरिक बन्न मद्दत गर्दछ, जसले समाजमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउन सक्छन् । यसरी यस एकीकृत दृष्टिकोणले विद्यार्थीलाई २१औँ शताब्दीको चुनौतीपूर्ण संसारका लागि तयार गर्छ । 

२१औँ शताब्दीको अनुशासन भनेको ‘डर होइन, चेतना हो । आज्ञापालन होइन, जिम्मेवारी हो । रूढिवादी होइन, विकासको दर्शन हो ।’ युवाहरूले आफ्नो जीवनमा अनुशासनलाई ‘स्वतन्त्रताको ढाँचा’का रूपमा अपनाउनुपर्छ । चैतन्य पाठशालाले यही दर्शनलाई अगाडि बढाउँदै एउटा ‘नयाँ अनुशासित पुस्ता’को निर्माण गर्न प्रतिबद्ध छ । 
‘अनुशासन भनेको आफ्नो मस्तिष्कलाई स्वतन्त्र रूपमा सञ्चालन गर्ने कला हो ।’ (लेखक डा. आचार्य राप्ती गाउँपालिका– ३ मा अवस्थित चैतन्य पाठशालाका प्रबन्ध निर्देशक हुन् ।)