नेपालमा लोडसेडिङको समस्या एक दशकभन्दा बढी समयसम्म राष्ट्रव्यापी संकटको रूपमा रहेको थियो। प्रत्येक वर्ष, चाडपर्व र गर्मीका महिनामा विद्युत् आपूर्ति  अस्थिर हुने हुँदा देशभरि व्यापार, उद्योग र नागरिकहरूको जीवनमा ठूलो असर पर्थ्यो । यद्यपि, अहिले त्यो समस्या समाप्त भएको छ र नेपाल विद्युत् प्राधिकरणको नेतृत्वमा कूलमान घिसिङको कार्यकालमा लोडसेडिङको अन्त्यलाई ऐतिहासिक सफलता मानिएको छ। 

तथापि, लोडसेडिङको समाप्ति केवल एक व्यक्तिको योगदानमा आधारित थिएन। यस आलेखमा, हामी लोडसेडिङको समस्या, यसका समाधानका लागि अपनाइएका उपायहरू, र नेपालका ऊर्जा क्षेत्रमा आएको परिवर्तनको बारेमा विश्लेषण गरिएको छ । 

१. लोडसेडिङको बढ्दो समस्या (२०६०–२०७०)

नेपालमा लोडसेडिङको समस्या २०६० पछि तीव्र रूपमा बढ्न थाल्यो। ऊर्जा खपतमा तीव्र वृद्धि र उत्पादनमा कमीले गर्दा २०७० सम्म पुग्दा विद्युत् आपूर्ति र माग बिच एक गहिरो असमतुल्यता उत्पन्न भएको थियो। देशका जलविद्युत् आयोजना सीमित थिए, प्रसारण प्रणाली कमजोर थियो र ऊर्जा आपूर्ति व्यवस्थापनमा गम्भीर खोट थियो। यद्यपि नेपालको जलस्रोत प्रशस्त भए पनि, दीर्घकालीन र प्रभावकारी पूर्वाधारको अभावले गर्दा जलविद्युत् उत्पादन क्षमता पूरा गर्न नसकेको थियो।

नेपाल विद्युत् प्राधिकरणले २०७० सालमा दैनिक १२–१४ घण्टा लोडसेडिङको प्रक्रिया अपनाएको थियो। यस अवस्थामा, उद्योग, व्यापार र साधारण नागरिक सबै प्रभावित थिए। देशका उद्योगहरू उत्पादनमा अड्किएका थिए भने घरेलु प्रयोगकर्ताहरूको जीवनशैलीमा गहिरो असर परेको थियो।

२. २०७०–२०७३ : चरम लोडसेडिङको काल

२०७०–२०७३ सालको अवधिमा नेपालमा लोडसेडिङको समस्या अत्यन्त गहिरो थियो। बिजुलीको आपूर्तिमा असमानता र वितरणमा भएको अव्यवस्था अन्तर्गत विभिन्न क्षेत्रहरूमा लोडसेडिङ गरिन्थ्यो। सामान्यतया १२–१४ घण्टा बिजुली आपूर्ति कटौती हुने गरेको थियो, जसका कारण व्यापार, उद्योग र सरकारी कार्यालयका कामहरू प्रभावित भइरहेका थिए। यस समयमा सरकारले केही तत्कालीन उपायहरू अपनायो, तर यथेष्ट परिणाम प्राप्त गर्न सकेन।

२०७२ को विनाशकारी भूकम्पले नेपाललाई थप कठिन अवस्थामा पुर्‍यायो र तत्कालीन सरकारलाई ऊर्जा सङ्कट समाधानको लागि दीर्घकालीन योजनाहरूमा ध्यान दिन बाध्य बनायो। त्यसपछि सरकारले केही निर्णायक कदम चाल्न थाल्यो जसले अन्ततः लोडसेडिङको समस्या समाधानमा मार्ग प्रशस्त गर्‍यो।

३. लोडसेडिङ घटाउने प्रक्रिया र सुधारका प्रयास (२०७२–२०७३)

सन् २०७२ को भूकम्पपछिको पुनर्निर्माण र सुधारका क्रममा, सरकारले ऊर्जा सङ्कटलाई कम गर्नका लागि प्राथमिकतामा राखेर केही प्रमुख सुधारात्मक कदम चाल्न थाल्यो।

अ) भारतसँग ऊर्जा व्यापार विस्तार

नेपालले २०७२ पछि भारतसँग विद्युत् व्यापारको दायरा विस्तार गर्‍यो। भारतसँगको उच्चस्तरीय वार्ता गरेर सम्झौताका आधारमा, नेपालले ६५० मेगावाट विद्युत् आयात गर्न सुरु गर्‍यो, जसले गर्दा ऊर्जा आपूर्तिको स्थितिमा सुधार आएको थियो।

आ) जलविद्युत् परियोजनाहरूको तीव्र निर्माण

नेपालका प्रमुख जलविद्युत् आयोजना जस्तै माथिल्लो तामाकोसी, चमेलीया र माथिल्लो त्रिशूलीलगायतका निजी क्षेत्रका जलविद्युत आयोजनाहरूको निर्माणमा तीव्रता आयो । यी आयोजना पूर्णरूपमा सञ्चालनमा आएपछि, नेपालको विद्युत् उत्पादन क्षमता महत्वपूर्ण रूपमा बढेको थियो।

इ) विद्युत् चुहावट नियन्त्रण र सुधार

नेपाल विद्युत् प्राधिकरणले बिजुली चोरीलाई नियन्त्रण गर्नका लागि कडा कदम उठायो। विद्युत् चुहावट २५५ बाट घटाएर १५५ मा झार्न सफल भएको थियो ।

ई) लोडसेडिङको अन्त्य: २०७३–२०७५

कुलमान घिसिङ २०७३ भदौ २९ गते नेपाल विद्युत् प्राधिकरणको कार्यकारी निर्देशकमा नियुक्त हुनुअघि नै दैनिक ६ घण्टामा लोडसेडिङ झरेको थियो भने उनको नियुक्त भएको दुई महिनामा अर्थात कात्तिक महिनामा, काठमाडौँ उपत्यकामा लोडसेडिङ समाप्त भयो। यसअघि नै, लोडसेडिङको अवधि ६ घण्टा झरिसकेको थियो।

• लोडसेडिङको अन्त्यका प्रमुख कारणहरू

क) भारतसँग विद्युत् आपूर्तिको वृद्धि

भारतसँगको सम्झौताअनुसार, नेपालले ६५० मेगावाट विद्युत् आयात गर्न थालेपछि, विद्युत् आपूर्तिको असमर्थता घट्यो। नेपाल–भारत विद्युत् व्यापार सम्झौताले बिजुली आपूर्तिमा स्थिरता ल्याएको थियो।

ख) जलविद्युत् आयोजना निर्माण

नेपालका प्रमुख जलविद्युत् आयोजनाहरू सञ्चालनमा आएपछि, देशको उत्पादन क्षमता बढ्यो। माथिल्लो तामाकोसी, चमेलीया, माथिल्लो त्रिशूलीलगायतका निजी क्षेत्रका विभिन्न आयोजनाहरू राष्ट्रका प्रमुख जलविद्युत् स्रोत बने र यी आयोजनाहरूले आपूर्तिमा सुधार ल्याएको थियो।

ग) विद्युत् चुहावट नियन्त्रण र सुधार

नेपाल विद्युत् प्राधिकरणले विद्युत् चोरीमा नियन्त्रण ल्याउन र बिलिङ प्रणाली सुधार गर्न महत्त्वपूर्ण कदम चाल्यो। यसले प्राधिकरणको राजस्वको वृद्धिमा सघायो र नेपालको विद्युत् आपूर्तिको स्थिरता बढायो ।

• निष्कर्ष

नेपालमा लोडसेडिङको अन्त्य भनेको केवल एक ऐतिहासिक उपलब्धि मात्र होइन, यो एक गम्भीर, दीर्घकालीन योजनाको फल हो जसको मुख्य उद्देश्य ऊर्जा सङ्कटलाई समाधान गर्नु थियो । यसको लागि भारतसँगको ऊर्जा व्यापार विस्तार, जलविद्युत् आयोजना निर्माण र बिजुली चोरी रोकथाम जस्ता प्रमुख रणनीतिहरू लागू गरिएका थिए। कुलमान घिसिङको नेतृत्वमा, प्राधिकरणले लोडसेडिङको व्यवस्थापनमा सुधार ल्याएर र सरकारी नीतिका कारण लोडसेडिङको अन्त्य भएको थियो।

नेपालले अब ऊर्जा व्यापारमा आत्मनिर्भरता हासिल गर्दै छ, र भविष्यमा थप जलविद्युत् परियोजनाहरू र क्षेत्रीय सहयोगले भारत र अन्य छिमेकी राष्ट्रहरूलाई विद्युत् निर्यात गर्ने क्षमता बढाउने सम्भावना छ।