काठमाडौं । गत महिना सर्लाहीका रामशरण यादव (नाम परिवर्तित) ले साउदी अरबबाट ५० हजार रुपैयाँ घर पठाए । साउदीमै रहेका एक व्यक्तिमार्फत एक कलकै भरमा केही समयमै नेपालमा रहेकी श्रीमतीको खातामा उनको ५० हजार रुपैयाँ आयो । 

त्यो पैसा नेपालकै बैंकबाट ट्रान्सफर भएको थियो । घरमा श्रीमतीले पैसा आएको जानकारी गराएपछि रामशरणले साउदीमा रहेका ती चिनेका व्यक्तिलाई एक हजार ३ सय ५५ साउदी रियाल दिए । उनले प्रायः त्यसैगरी घरमा पैसा पठाउँदै गरेको बताउँछन् । कहिलेकाहीँ भने उनी साउदी रियालको भाउ घट्दा पर्खेर बस्छन् । 

‘हामीलाई त्यो रेमिट्यान्स, बैंकिङ च्यानलमार्फत पठाउन फुर्सदै हुँदैन । एक फोन गरेको भरमा एक घण्टामै घरमा पैसा पाउँछन् । रेमिट्यान्स कम्पनीसम्म जान छुट्टी नि’ मिल्दैन,’ रामशरणले भने । 

डडेल्धुराका प्रकाश अवस्थी (नाम परिवर्तन) पाँच वर्ष मलेसिया बसेर केही महिनाअघि नेपाल फर्किएका छन् । मलेसिया रहँदा उनले पनि कहिल्यै कम्पनीमार्फत रेमिट्यान्स पठाएनन् । चिनजानका दाइलाई फोन गरेकै भरमा उनले श्रीमतीको खातामा पैसा पठाउँथे । 

दाङ तुलसीपुरका विमल डाँगी (नाम परिवर्तन) पनि यसै गर्छन् । वैदेशिक रोजगारीका लागि तीन वर्षदेखि दुबईमा रहेका उनी त्यहाँ स्टोरकिपरका रूपमा छन् । उनले पनि हरेक महिना यसैगरी ५० हजार रुपैयाँ पठाउने गरेका छन् । आफू अहिलेसम्म कुनै पनि रेमिट्यान्स कम्पनी नपुगेको बताउने उनले दुबईमा रहेका एक व्यक्तिको भरमा पैसा पठाइरहेका छन् ।

साउदी अरब, मलेसिया र दुबई मात्र होइन, वैदेशिक रोजगारीमा जाने युरोपेली मुलुकका धेरैजसो श्रमिकले यही तरिकाले नेपालमा पैसा पठाइरहेका छन् । 

यो पनि

‘हुण्डी अनुसन्धान प्रहरीको क्षेत्राधिकार हो, हामी सहयोग मात्रै गर्छौँ’

‘बलियो कानुन नभएसम्म हुण्डी घट्दैन’

मलेसिया तथा खाडी मुलुकहरूमा काम गर्दै आएका धेरैजसो नेपालीको पैसा पठाउने माध्यम नै त्यहाँ रहेका चिनेजानेका नेपाली एजेन्ट नै हुन् । उनीहरूको खातामा त्यहाँको पैसा हालिदिएपछि उनीहरूले त्यही आधारमा नेपालमा नेपाली बैंकमार्फत पैसा हालिदिन्छन् । 

वैदेशिक रोजगार विभागको तथ्यांकअनुसार २०८०/०८१ मा सात लाख ४१ हजार २ सय ९७ जनाले श्रम स्वीकृति लिएका थिए । जसमध्ये तीन लाख ११ हजार १ सय ९५ जनाले पुनः श्रम स्वीकृति लिएका थिए । त्यस्तै चार लाख ३० हजार १ सय २ जना पहिलो पटक श्रम स्वीकृति लिएर रोजगारीका लागि गएका थिए । ०८०/८१ मा एक लाख १२ हजार ९६८ जनाले विदैशिक अध्ययनका लागि एनओसी लिएका थिए । सोही वर्ष १४ खर्ब ४५ अर्ब ३२ करोड विप्रेषण अर्थात् रेमिट्यान्स नेपाल भित्रिएको थियो । 

नेपाल राष्ट्र बैंकका पूर्वकार्यकारी निर्देशक नरबहादुर थापाले खाडी मुलुकबाट आउने धेरै पैसा औपचारिक च्यानलबाटै आउने तर, युरोप, जापान, कोरियाबाट आउने पैसा भने हुण्डीमार्फत आउने गरेको बताए । 

यो अघिल्लो वर्षको तुलनामा १६.५ प्रतिशतले बढी हो । हरेक वर्ष वैदेशिक रोजगारी र अध्ययनका लागि जानेको संख्या बढिरहेको छ, उनीहरूले पठाउने रेमिट्यान्स पनि बढ्दो छ । तर, त्यही गतिमा अवैध र हुण्डी कारोबार पनि बढिरहेको देखिन्छ । यसको यकिन तथ्यांक नभए पनि नेपाल राष्ट्र बैंकले नै गरेको अध्ययनले यस्तो देखाउँछ ।

राष्ट्र बैंकले हरेक वर्ष विप्रेषण र वैदेशिक रोजगारीमा जाने श्रमिक संख्या तुलना गर्ने प्रक्रिया नै गलत भएको बताउँछन् सोसल साइन्स बाहाका उपनिर्देशक तथा विप्रेषणका विषयमा अध्ययन गर्दै आएका जीवन बानियाँ । 

श्रमिक मात्र नभई पढ्न गएका विद्यार्थी र विदेशमा व्यापार गरिरहेका नेपालीले समेत रेमिट्यान्स पठाउने गरेका उनी बताउँछन् । तर, राष्ट्र बैंकले रेमिट्यान्सलाई वैदेशिक रोजगारीमा जाने श्रमिकसँग मात्रै तुलना गर्ने गरेको उनको भनाइ छ । 

श्रमविज्ञ तथा अनुसन्धानकर्ता रामेश्वर नेपालले विदेशमा बस्ने हरेक नेपालीले रेमिट्यान्समार्फत मात्र पैसा पठाउने हो भने निकै ठुलो भोलुम हुने बताए । हरेक वर्ष पहिलो पटक जानेभन्दा पुनः श्रम स्वीकृति लिएर जानेहरूले बढी आम्दानी गरिरहेका उनी बताउँछन् । 

• हुण्डीको अड्डा खाडीबाहेक क्षेत्र 

नेपाल राष्ट्र बैंकका पूर्वकार्यकारी निर्देशक नरबहादुर थापाले खाडी मुलुकबाट आउने धेरै पैसा औपचारिक च्यानलबाटै आउने तर, युरोप, जापान, कोरियाबाट आउने पैसा भने हुण्डीमार्फत आउने गरेको बताए । 

मुलुकको आर्थिक अवस्था हेरेर पनि हुण्डी कारोबार, पुँजी पलायन, रेमिट्यान्सको पैसा मुलुकभित्र नआएर बाहिरै बस्ने गरेको उनको भनाइ छ । 

अहिले विदेशी मुद्रा नआएर समस्या नभए पनि पुँजी रोकिन थालेको, हुण्डी बढ्न थालेको र देशबाट पुँजी पलायन हुन थालेको विषय भने महत्त्वपूर्ण रहेको उनको भनाइ छ । साथै विदेशमा रहेका नेपालीले क्रिप्टोमा पनि लगानी गर्न थालेका उनी बताउँछन् । सुन तस्करी र घरजग्गा कारोबारमा समेत त्यही पैसा लगानी हुने गरेको उनको भनाइ छ । 

तथ्यांक स्रोत : नेपाल राष्ट्र बैंकको वार्षिक प्रतिवेदन र वैदेशिक रोजगार विभागको वार्षिक प्रतिवेदन 

पछिल्लो एक दशकमा ६२ लाख ७६ हजार नेपाली श्रम स्वीकृति (पुनः श्रम स्वीकृतिसहित) लिएर वैदेशिक रोजगारीमा गएका छन् । त्यसमा श्रम स्वीकृति नलिई जानेको तथ्यांक भने छैन, यस्तो संख्या लाखौँ रहेको अनुमान गर्न सकिन्छ । उनीहरूले समेत अनौपचारिक च्यानलमार्फत नै पैसा पठाउने गरेको देखिन्छ । यसरी हेर्दा राष्ट्र बैंकले उपलब्ध गराउने रेमिट्यान्सको तथ्यांक निकै साँघुरो भएको यस क्षेत्रका जानकारहरूको बुझाइ छ । 

शिक्षा, विज्ञान तथा प्रविधि मन्त्रालयअन्तर्गत वैदेशिक अध्ययन अनुमति शाखाको तथ्यांकअनुसार पछिल्लो १० वर्ष (आर्थिक वर्ष ०७१/ ७२ देखि ०८०/८१ सम्म) मा ६ लाख ३९ हजार १४८ विद्यार्थीले एनओसी लिएका छन् । 

• १० वर्षमा वैदेशिक अध्ययनका लागि एनओसी जारी भएको संख्या  

तथ्यांक स्रोत : शिक्षा, विज्ञान तथा प्रविधि मन्त्रालय

नेपालबाट हरेक वर्ष एक लाख हाराहारीमा विद्यार्थी विदेश जाने गरेका तर, रेमिट्यान्स भने रोजगारीका लागि गएकाहरूले मात्र पठाउने गरेको देखिएको बानियाँ बताउँछन् । यसका लागि खण्डीकृत तथ्यांक राख्नुपर्ने र त्यही आधारमा विश्लेषण गर्न तथा अध्ययन गर्न मिल्ने उनको भनाइ छ । 

‘खासमा त्यो सही हो कि होइन भन्ने हो । खण्डीकृत रूपको आँकडा बैंकसँग हुँदैन । किनभने, पढ्न विदेश जानेले पठाएको पैसा पनि रेमिट्यान्स नै हो, तर तथ्यांकमा भने श्रम स्वीकृति लिएर गएको मात्रै छ,’ बानियाँले भने । नेपाली पैसाको भ्यालु कम भएकाले पनि रेमिट्यान्स बढेको देखिएको उनको बुझाइ छ । 

हुण्डी आफ्नो पैसा जोखिममा राखेर पठाउनुभन्दा औपचारिक च्यानलबाटै पठाउन खोज्ने जमात बढिरहेको उनले बताए । 

हुण्डी कारोबार गरेको आरोपमा पक्राउ परेकाहरूको तथ्यांक : 

तथ्यांक स्रोत : नेपाल प्रहरी 

हुण्डी कारोबार गरेको अभियोगमा ६ वर्षयता २ सय ७९ जना पक्राउ परेका नेपाल प्रहरीको तथ्यांकले देखाउँछ । उनीहरूको साथबाट ३५ करोड ६४ लाख ५५ हजार बराबर रकमसमेत बरामद भएको छ । 

पछिल्लो समय हुण्डीसँगै क्रिप्टोकरेन्सीको कारोबारसमेत बढ्न थालेको नेपाल प्रहरीका पूर्वडीआईजी विष्णुकुमार केसी बताउँछन् । 

२०७८ सालपछि क्रिप्टोकरेन्सीको कारोबार बढ्दै गएको र हुण्डीको कारोबार समेत क्रिप्टोमार्फत पनि हुन थालेको उनले बताए । रेमिट्यान्स डलरमा आउने तर, हुण्डीबाट भने नेपाली पैसा आउने हुँदा राज्यलाई घाटा परिरहेको उनले बताए । 

‘यहाँ न युवा बस्न चाहन्छन्, न त उद्योगी व्यवसायी नै । नेपालको पुँजी विदेशमा जान थाल्यो, यो समस्या हो । बैंकले दिनुको सट्टा विदेशमा बस्ने नेपालीले पैसा दिन थाले,’ थापाले भने ।

राष्ट्र बैंकको विदेशी विनिमय व्यवस्थापन विभागका कार्यकारी निर्देशक रेवती नेपालले रेमिट्यान्स घट्नु भनेको नेपाल आउने पैसा बाहिरै बस्नु र अनौपचारिक च्यानलबाट प्राप्त भएको हो कि भन्ने आशंका गर्ने ठाउँ रहेको बताए । 

हुण्डी कारोबारको यकिन अध्ययन नभए पनि केही वर्षअघि भएको अनौपचाकि अध्ययनले करिब ४२ प्रतिशत कारोबार ‘इनफर्मल’ च्यानलबाट भएको देखाएको उनले जानकारी दिए । तर, त्यसमा हुण्डी नै कति भन्नेचाहिँ स्पष्ट नभएको उनको भनाइ थियो । 

• कसरी नियन्त्रण गर्न सकिन्छ ? 

पूर्वकार्यकारी निर्देशक थापाले हुण्डी कारोबार नियन्त्रण तथा नियमन गर्न सबैभन्दा पहिला भ्रष्टाचार नियन्त्रण गर्नुपर्ने बताए । ‘देशमा गरिखाने वातावरण बनाउने हो । त्यो भएपछि दुवै समस्या समाधान हुन्छ । यहाँ भ्रष्टाचार व्याप्त छ, गरिखाने वातावरण हुँदैन । त्यसपछि उद्योगी व्यवसायीले त विदेशमा पुँजी लैजान्छन् नि,’ थापाले भने । अहिलेको समस्या हुण्डी नभई ‘करप्सन’ नै भएको उनको भनाइ थियो । 

‘यहाँ न युवा बस्न चाहन्छन्, न त उद्योगी व्यवसायी नै । नेपालको पुँजी विदेशमा जान थाल्यो, यो समस्या हो । बैंकले दिनुको सट्टा विदेशमा बस्ने नेपालीले पैसा दिन थाले,’ थापाले भने, ‘युरोप अमेरिकामा बैंकमार्फत पुँजी आउँछ । तर, नेपालमा बैंकमार्फत हुँदैन, त्यसपछि विदेशमा बसेका नेपालीमार्फत जाने हो ।’

बानियाँले रेमिट्यान्सको हकमा नेपाल दक्षिण एसियामा राम्रै स्थानमा भए पनि सुधार गर्नुपर्ने धेरै विषय भएको पनि बताए । यसका लागि रेमिट्यान्स पठाउँदा कम्पनीलाई हुने कष्ट सरकारले सम्बोधन गरिदिनुपर्ने उनको सुझाव छ । 

श्रमिकसँग रेमिट कम्पनीहरूको सहज पहुँच पनि बनाइदिनुपर्ने उनले बताए ।  दुईपक्षीय श्रम सम्झौतामा कामदारको तलब सीधै उसको खातामा जम्मा गरिदिने र नेपालमा सहज तरिकाले पैसा पठाउने व्यवस्था गरिदिए राम्रो हुने उनले सुझाव दिए । 

औपचारिक च्यानलबाट रेमिट्यान्स पठाउन सरोकारवाला निकायहरूले आ–आफ्नो क्षेत्रबाट काम गरिररहेका श्रम, रोजगार तथा सामाजिक सुरक्षा मन्त्रालयका सचिव डा. कृष्णहरि पुस्करले बताए । 

यसका लागि मन्त्रालयले पनि विदेशमा रहेका नेपालीलाई औपचारिक च्यानलबाट पैसा पठाउन, हुण्डीजस्ता अवैध कारोबार नगर्न सचेतनामूलक कार्यक्रम गर्दै आइरहेको बताए ।