रातोपाटी डटकमको साप्ताहिक प्रस्तुती ‘प्रथम नेपाली महिला’ शृङ्खलाको ११औँ एपिसोड मोतीलक्ष्मी तुलाधर ‘उपासिका’ को सम्बन्धमा छ । 

नेवारी अर्थात् नेपाल भाषा साहित्यमा कथा तथा निबन्ध विधा प्रारम्भ गर्ने प्रथम नेपाली महिलाका रूपमा उनको स्थान अकाट्य रहेको छ । मोतीलक्ष्मी तुलाधरलाई नेपाल भाषाकी प्रथम महिला लघुकथाकार पनि भनिएको पाइन्छ । उनको पहिलो कथा ‘रोदन’ र दोस्रो कथा ‘पुनर्विवाह’ हो । 

परिचय

• नाम : मोतीलक्ष्मी तुलाधर ‘उपासिका’
• जन्ममिति : वि.सं.१९६६ जेठ ११
• जन्मस्थान : न्यत तुंछें टोल, काठमाडौँ 
• निधन : वि.सं. २०५४ माघ १९
• माता : ज्ञानलक्ष्मी तुलाधर
• पिता : द्रव्यधर तुलाधर
• कृति : मोती माः, सङ्घ, बाखँ पुच, चखुँचिया सर्वय्, धौबजी,  उत्पलवर्णा आदि

भाषासेवा र समाजसेवा क्षेत्रमा मोतीलक्ष्मी तुलाधरको योगदान अविस्मरणीय छ ।  नेपाली कथा साहित्यमा पनि मोतीलक्ष्मीको नाम सिरानतिरै लिने गरिन्छ । 

नेपाली भाषासाहित्यतर्फ हेर्दा मोतीलक्ष्मीले वि.सं.१९९० देखि लेख्न थालेकी हुन् । उनको प्रथम प्रकाशन वि.सं.१९९२ मा ‘शारदा’ पत्रिकाबाट भएको देखिन्छ । 

नेपाली र नेपाल भाषा दुवैमा कलम चलाएर मोतीलक्ष्मीले साहित्यप्रति रहेको आफ्नो अगाध भावना प्रकट गरेकी छिन् । 

राणाशासनको डरले मोतीलक्ष्मी ‘एम. लक्ष्मी’ नामबाट लेख्ने गर्थिन् । 

शारदामा छापिएका र अन्य केही रचनामा यही नाम रहेको जानकारी नेपाल भाषा परिषद्का अध्यक्ष फणीन्द्ररत्न वज्राचार्यले दिएका छन् । 

अध्यक्ष वज्राचार्य तथा समीक्षक इन्द्र मालीले नेपाल (नेवा) भाषामा कथा तथा निबन्ध विधातर्फ हात चलाउने महिलामा मोतीलक्ष्मी प्रथम भएको पुष्टि गरेका छन् ।

नेपाल भाषामा उनका अनेक कथा छन् । उनले सर्वप्रथम लेखेको कथा चाहिँ ‘लँ’ (बाटो) हो । 

यसबाहेक ब्यकुँ, कुर्लिम, निनि (फुपू), स्मृतिया मूर्ति, पौ (चिठी), समाप्ति, छ्याक कथा रहेका छन् ।

‘आँसु’ उनको पहिलो नेपाली निबन्ध हो । विभिन्न पत्रपत्रिकामा उनका ११ वटा निबन्ध प्रकाशित छन् । 

चखुं चिया सर्वय् (कविता सङ्ग्रह) र धौबजी (निबन्ध सङ्ग्रह) हो । उनको पहिलो निबन्ध सङ्ग्रह ‘संघ’ हो । 

‘उत्पलवर्णा’ चाहिँ जातक कथाहरूको विश्लेषणात्मक अनुवाद हो । भारत तथा नेपाल छापिने पत्रपत्रिकामा मोतीलक्ष्मीका रचना प्रकाशित हुनेगर्थे । 

भारतको सारनाथ, बनारसबाट प्रकाशित हुने ‘धर्मदूत’ र कालिम्पोङबाट प्रकाशित हुने ‘धर्मोदय’ मा उनका रचना देखिन्थे । 

‘धर्मदूत’ बौद्ध हिन्दी मासिक पत्रिका हो । यसको पछाडिपट्टि चारपृष्ठ नेपाल भाषालाई छुट्याइएको थियो । 

‘धर्मोदय’ चाहिँ नेपाल भाषामै प्रकाशित हुन्थ्यो । मोतीलक्ष्मी कथाकार र निबन्धकार मात्रै नभई कवयित्री पनि हुन् । 

उनी पद्य तथा गद्य दुवैमा कविता लेख्थिन् ।  उनको ‘चाया सल्लाह’ (रातिको सल्लाह) कविता निकै सराहिएको थियो ।

उनको गद्यकविता ‘यः दाइ,....आजिँ छुयाये’ (ए दाइ, अब म के गरूँ) पनि उत्कृष्ट कविता थियो । 

उनका हात लेखतर्फ पनि अघि सरेका थिए । उनको ‘समानताको विषयमा’ शीर्षकको लेख पाठ्यपुस्तकमा समेत राखिएको छ । 

उतिबेला एसएलसीमा नेपाल भाषा लिने विद्यार्थीका निम्ति यो लेख समावेश गरिएको थियो । 

मोतीलक्ष्मी नेपाल भाषाका महाकवि, ‘कविकेशरी’ चित्तधर ‘हृदय’ की बहिनी हुन् । भाषासेवी चित्तधरलाई मोतीलक्ष्मीले अन्तिमकालसम्म सहयोग र सेवा गरिन् । 

मोतीलक्ष्मीको छ, सात वर्षको उमेरमै विवाह भयो । तर, उनी धेरै काल आफ्ना पति काजीमान सिंह तुलाधरसँग बसिनन् । 

यसको कारणबारे उनकी भान्जी केशरीलक्ष्मी बताउँछिन्–‘त्यतिखेर सानैमा विवाह गर्ने चलन थियो । विवाह गरेर पठाएपछि घरमा उनीमाथि राम्रो व्यवहार भएन । आमाले गएर छुटाएर ल्याइन् ।

पारपाचुके नै भएको थियो । यसैले ठूली आमा सधैँ माइती बसिन् ।’ 

अर्को भनाइ अनुसार श्रीमान्ले सौता राखेका कारण सम्बन्धविच्छेद हुनपुगेको हो । मोतीलक्ष्मीका बावु द्रव्यधर ह्लासाका व्यापारी थिए । 

घर व्यापारीको भए तापनि छोरा चित्तधर चाहिँ ठूला विद्वान्, भाषासेवी र महाकवि हुनपुगे । 

उनै महाकविभन्दा मुनिकी मोतीलक्ष्मीपछि बेटीलक्ष्मी र न्हुच्छेलक्ष्मी जन्मिए । बेटीलक्ष्मीको २६ वर्षको उमेरमै निधन हुनपुग्यो ।

कान्छी न्हुच्छेलक्ष्मीको पनि देहावसान भइसकेको छ । उनले भिक्षुणी भएर जीवन बिताएकी थिइन् ।

द्रव्यधर र ज्ञानलक्ष्मीका पन्नाधर र चित्तधर छोरा तथा मोतीलक्ष्मी, बेटीलक्ष्मी, न्हुछेलक्ष्मी र मणिलक्ष्मी गरी ६ सन्तान भएको उल्लेख पनि पाइन्छ । 

मोतीलक्ष्मीको शिक्षादीक्षा घरमै भयो । घरमा दाजुलाई पढाउन आउने पण्डित पूर्णप्रसाद ब्राह्मणका पिता देवीदत्त दवाडीले उनलाई पनि संस्कृतका व्याकरण तथा साहित्यिक कृति पढाएका थिए । 

भिक्षु अमृतानन्दसँग उनले पालिभाषा सिकेकी हुन् । दाजु चित्तधरको चाहना बहिनीलाई भारतबाट मेट्रिकको परीक्षा दिन लगाउने थियो । 

उनले पाठ्यपुस्तकको व्यवस्था पनि गरेका थिए । तर मोतीकृष्णको तयारी राम्रो हुन नसकेकाले अधुरै रह्यो ।

आफ्नै अध्ययनले गर्दा उनमा नेपाली, नेवारी, संस्कृत, पालि, हिन्दी र अङ्गे्रजी भाषाको ज्ञान थियो ।

चित्तधरका सन्तान थिएनन् । त्यसैले पनि मोतीलक्ष्मी उनका निम्ति सधैँ सहायिका भएर रहिन् । दाजुको साहित्य आराधनामा उनले पुर्‍याएको योगदान अद्वितीय छ । उनको सहयोग नपुगेको भए चित्तधरको महाकवित्व उजागर हुन पक्कै सहज थिएन । राणाहरूले चित्तधरलाई कैद गरेपछि मोतीलक्ष्मीको देन विशेष रूपमा देखापरेको हो । 

चित्तधर हृदय कैद पर्नुको कारण भान्जी केशरीलक्ष्मीले  औँल्याउँदै भनेकी छिन्– 

‘मामाले ‘मा’ (आमा) शीर्षकको एउटा कविता लेखेका थिए । 

त्यस कविताको अन्त्यमा ‘मातृविहीन बालक’ उल्लेख थियो । 

यसअघि भारतबाट प्रकाशित कृति तथा यस कवितालाई राजनीतिक अर्थ लगाएर राणाशासकले अन्य साहित्यकारसँगै उनलाई पनि थुनेको हो । 

वि.सं.१९९७ सालमा उनलाई कैद गरिएको थियो ।

त्यतिखेर जेलमा सिद्धिचरण श्रेष्ठ, केदारमान व्यथित, गणेशमान सिंह र धर्मरत्न यमीहरू थिए ।

चित्तधरले कैदमा छँदा चुरोटका बट्टामा लेखेका कुरालाई खाना दिन जाँदा लुकाएर ल्याउने मोतीलक्ष्मी, पछि त्यसलाई सरसरती सार्ने काम पनि गर्थिन् । 

यसरी टुक्रा–टुक्रा चुरोटका बट्टामा लेखिएका अंशहरू समेटिई ‘सुगत सौरभ’ महाकाव्य तयार हुनसकेको हो ।

यो कृति चित्तधरको सर्वोत्कृष्ट कृति बनेको छ । यसको अङ्ग्रेजी अनुवाद तीर्थराज तुलाधर र नेपाली अनुवाद चित्तरन्जन नेपालीले गरेका छन् ।

यत्ति मात्रै होइन, अन्य बेलामा पनि चित्तधर हृदय आफूले लेखिसकेपछि मोतीलक्ष्मीलाई सुनाउँथे ।

उनी पनि रचनाबारे विवेकपूर्ण ढङ्गबाट सल्लाह दिन्थिन् । अनि सोही अनुसार रचना निर्णायक तहमा पुग्ने गथ्र्याे ।

जीवनका अनेक सुख, दुःखमा दाजु, बहिनीको सहयोग अनुकरणीय रह्यो । 

भान्जी केशरीलक्ष्मीको भनाइ छ– ‘माइजुको निधन भएपछि मामा (चित्तधर) पक्षघातबाट पीडित हुनपुगे । 

ज्यादै कठिनाइँका घडीमा पनि मोतीलक्ष्मीले दाजुलाई छाडिनन् । अन्तिम बेलासम्म गुहुमूत सोहोरेर सेवा गरिरहिन् उनले । 

मामा बेलाबखत भन्थे– ‘यो मेरी बहिनी होइन, आमा हो । त्यसैले आमाले जस्तै सेवा गरिरहन्छे ।’

२००७ साल फागुन ०७ गते प्रजातन्त्र आएपछि त्यसै महिनाको २० गते ‘नेपाल भाषा परिषद्’को स्थापना भयो । 

यसका संस्थापक चित्तधर हृदय हुन् । मोतीलक्ष्मी यसको कार्यकारी सदस्य थिइन् । 

२०३९ साल, जेठ ९ गते कविकेशरी चित्तधर हृदयको निधन भयो ।

त्यसपछि, नेपाल भाषा परिषद्की कोषाध्यक्ष बनेकी मोतीलक्ष्मीले जीवनपर्यन्त सेवा पुर्‍याइन् । 

कोषाध्यक्षको जिम्मेवारीमा उनको दखल प्रशंसनीय रह्यो । यस परिषद्बाट प्रकाशित हुने ‘नेपाल’ पत्रिका निरन्तर प्रकाशनमा रह्यो । 

दाजु चित्तधर हृदयको निधनपछि उनले त्यो घर नेपाल भाषा परिषद्लाई प्रदान गरेको भनाइ पनि छ । 

‘नेपाल भाषा मिसा खलः’ की संस्थापक अध्यक्ष हुन् मोतीलक्ष्मी । 

उनले २००९ सालमा सर्वप्रथम आयोजित ‘बृहत् नेपाल भाषा साहित्य सम्मेलन’ मा सहभागी भई ‘पासा’ (साथी) निबन्ध पढेर सुनाएकी थिइन् । 

२०१२ सालमा नेपाल भाषा महिला साहित्य सम्मेलनको सभापतित्व ग्रहण गर्ने अवसर पनि पाइन् । 

उनी ‘नेपाल भाषा एकेडेमी’ की पार्षद समेत थिइन् । उहिले, श्री ३ चन्द्रशमशेरले ‘नर्स’ तालिमका निम्ति चार जना केटी पठाएका थिए । 

यसरी नर्स तालिमका लागि पहिलोचोटि नेपालबाट पठाइएको थियो । 

यसमा उनी समेत छानिएकी थिइन् । तर आमा बिरामी परेकीले नर्स हुने अवसर स्वतः गुम्न पुग्यो । 

उनी योगवीर सिंह कंसाकारको कपडा कारखानामा रेखदेख गर्ने काममा पनि संलग्न भएकी थिइन् । 

भनिन्छ, धर्मकर्मका निम्ति केही रकम आवश्यक पर्नेभएकोले स्वाभिमानी मोतीलक्ष्मीले आफ्नो बुनाइ सीपबाट केही आर्जन गर्थिन् । 

खासगरी उनी स्वीटर तथा गलबन्दी बुन्थिन् र पसल, पसलमा बिक्री गर्थिन् ।

सानीमा सिद्धिलक्ष्मीसित मिलेर उनले तुंछें गल्लीमा कपडा पसल पनि चलाएकी थिइन् । 

मोतीलक्ष्मी जीवनको पछिल्लो अवधिमा पूर्णतः धर्मतिर ढल्किइन् । 

बौद्धतीर्थको भ्रमणका लागि भारतका विभिन्न स्थानमा पुगिन् । 

यही मेसोमा उनी कोलकातामा व्यापार गरिरहेका काकासँग भेट्न दाजुसँग त्यहाँ पनि पुगेकी थिइन् ।

धर्ममा उनले परम्परालाई नपछ्याई आफ्नो विवेक अनुकूलको पद्धति अँगालिन् । 

महायानी बौद्ध परम्परा उनको पुख्र्यौली धर्म भए तापनि उनी चाहिँ थेरवादतर्फ प्रवृत्त भइन् । 

नेपालमा थेरवादको प्रचारमा उनले पुर्‍याएको योगदान विशेष मानिन्छ ।

उनले आफ्नो नाममा जोडेको उपनाम ‘उपासिका’ले पनि उनको धर्मप्रतिको अनुराग झल्कन्छ । 

बौद्ध दर्शनमा भिक्षु, भिक्षुणी, उपासक र उपासिकालाई धर्मरथका चारपाङ्ग्रा मानिन्छ । 

यी चार पाङ्ग्रा नभई धर्मरूपी रथ गुड्नै नसक्ने भएकाले यीप्रति समाजमा ठूलो श्रद्धाभाव रहेको छ । 

वि.सं.१९६६ जेठ ११ गते न्यत तुंछें टोल, काठमाडौँमा जन्मिएकी मोतीलक्ष्मीले २०५४ माघ १९ गते यो संसार छाडिन् । 

मोतीलक्ष्मीका सम्बन्धमा प्रा.डा. चुन्दा वज्राचार्यद्वारा लिखित ‘मोतीलक्ष्मी उपासिका जीवनी छपुलु’ कृति रहेको छ ।

यसको प्रकाशन २०४५ मा भएको हो । ‘मोतीलक्ष्मी उपासिका समारोह समिति’ ले उनी ८० वर्ष पुगेको उपलक्ष्यमा  विशेष सम्मान गरेको थियो ।

नेपाल नारी साहित्य सेवा केन्द्रले २०४९ मा मोतीलक्ष्मीलाई अभिनन्दन गर्‍यो ।

नेपाली तथा नेपाल भाषा साहित्यमा उनले पुर्‍याएको योगदान विशिष्ट रहेकामा दुइमत छैन । उनले नारीजागरण र शिक्षा विकासमा गरेको योगदान पनि उच्च मूल्याङ्कनको पक्ष बनेको छ । समग्रमा भन्नुपर्दा, नेपाल भाषा र नेपाली भाषामा कलम चलाएकी, समाजसेवी, धर्मपरायण मोतीलक्ष्मी तुलाधर ‘उपासिका’ नारी जागरणको इतिहासमा अविस्मरणीय नाम बनेकी छिन् ।