काठमाडौँ । हाम्रो शरीरको ६० प्रतिशत भाग पानीले बनेको छ। शरीरले राम्रोसँग काम गर्नको लागि प्रत्येक कोषले सधैँ पर्याप्त मात्रामा पानी र अक्सिजन प्राप्त गर्नु आवश्यक छ। शरीर हाइड्रेटेड रहनुपर्छ अर्थात् शरीरमा पानीको कमी हुनुहुँदैन।

शरीरभित्र २४ घण्टा निरन्तर भइरहेका लगभग सबै गतिविधिहरूमा पानीको मात्राले केन्द्रीय भूमिका खेल्छ। यदि तपाईंको शरीरमा पर्याप्त पानी छ भने-

• शरीरको तापक्रम सामान्य रहनेछ।
• पाचन प्रणाली स्वस्थ रहनेछ।
• रक्तसञ्चार राम्रोसँग जारी रहनेछ।
• क्षतिग्रस्त कोषहरूको विनाश र नयाँ कोषहरूको निर्माणको प्रक्रिया जारी रहनेछ।
• शरीरबाट फोहोर हटाउने काम जारी रहनेछ।
• शरीरका सबै अंगहरूले आ-आफ्नो कार्य गरिरहनेछन्।

तर जब पर्याप्त हाइड्रेसन अत्यधिक हाइड्रेसनमा परिणत हुन्छ तब के हुन्छ? विज्ञानको भाषामा यसलाई ओभरहाइड्रेसन वा हाइपोनेट्रेमिया भनिन्छ।

तपाईंले प्रायः मानिसहरूले पानी पिउनु स्वास्थ्यको लागि राम्रो हो भनेको सुन्नुभएको होला। प्रशस्त पानी पिउनुपर्छ। कम पानी पिउनुका बेफाइदाहरू छन्, तर धेरै पानी पिउनुका कुनै बेफाइदा छैनन्। तर यो सत्य होइन।

एउटा पुस्तक छ - ‘वाटरलग्ड : सिरियस प्रब्लम अफ ओभरहाइड्रेसन इन इन्ड्यूरेन्स स्पोर्ट्स’ । यस पुस्तकका लेखक, डा. टिमोथी नोक्स, केप टाउन विश्वविद्यालयको व्यायाम विज्ञान र खेलकुद चिकित्सा विभागका प्राध्यापक हुन्। उनी लेख्छन्, ‘कहिलेकाहीँ अत्यधिक पानी पिउनु डिहाइड्रेसन भन्दा बढी खतरनाक हुन सक्छ। शरीरलाई हाइड्रेटेड राख्नुको अर्थ हामीले दिनभरि पानी पिइरहनु भन्ने होइन। हाम्रो मिर्गौलामा २४ घण्टामा निश्चित मात्रामा पानी प्रशोधन गर्ने क्षमता हुन्छ। त्यो भन्दा बढी पानी मिर्गौला र शरीरमा जम्मा हुन सक्छ, जसले गर्दा हाइपोनेट्रेमिया हुन सक्छ।

सन् २०२३ मा नेसनल लाइब्रेरी अफ मेडिसिनमा प्रकाशित पानीको विषाक्तताबारे अध्ययन अनुसार, अत्यधिक हाइड्रेसनले शरीरमा इलेक्ट्रोलाइट्सको मात्रा घटाउन सक्छ। यसलाई नै विज्ञानको भाषामा हाइपोनेट्रेमिया भनिन्छ।

यसको लक्षण र सङ्केतहरू-

• वाकवाक लाग्नु
• काम गर्न मन नलाग्नु/एकाग्रताको कमी
• टाउको दुखाइ
• राम्रोसँग सोच्न नसक्नु/अलमलमा पर्नु
• मांसपेशी दुख्नु
• श्वास लिन गाह्रो हुनु
• थकान र कमजोरी
• बारम्बार पिसाब लाग्नु 
• हात खुट्टा सुन्निनु

हाइपोनेट्रेमिया वा अत्यधिक हाइड्रेसनको कारण के हो?

यसको दुई मुख्य कारण हुन सक्छन्-

१- या त तपाईं धेरै पानी पिउँदै हुनुहुन्छ।

२- अथवा तपाईंको मिर्गौलाले पानी जम्मा गरिरहेको छ।

डा. टिमोथी नक्सका अनुसार दुवै कारणले शरीरमा पानीको विषाक्तता निम्त्याउन सक्छ। यसलाई वाटर पोइजनिङ पनि भनिन्छ। यसमा शरीरमा पानीको मात्रा यति धेरै हुन्छ कि मिर्गौलाले यसलाई फिल्टर गरेर शरीरबाट बाहिर निकाल्न सक्दैन। हाइपोनेट्रेमियामा शरीरलाई आवश्यक इलेक्ट्रोलाइट्स पानीमा घुल्छ र शरीरबाट बाहिर निस्कन थाल्छ।

इलेक्ट्रोलाइट्स भनेको के हो?

हार्वर्ड मेडिकल स्कुलको मेडिसिन डिक्सनरीका अनुसार इलेक्ट्रोलाइट्स पानीमा घुल्ने साना खनिज पदार्थ हुन्। तिनीहरूले हाम्रो शरीरको रासायनिक प्रतिक्रियाहरू र कोषहरू भित्र र बाहिर पानीको मात्रा सन्तुलित गर्न काम गर्छन्। तिनीहरूको असन्तुलनले शरीरमा धेरै प्रकारका विकारहरू निम्त्याउन सक्छ।

इलेक्ट्रोलाइट्समा यी चार मुख्य तत्त्वहरू हुन्छन्-

• सोडियम
• म्याग्नेसियम
• पोटासियम
• क्याल्सियम

यदि शरीरमा सोडियम वा नुनको मात्रा धेरै कम भयो भने, पानी कोषहरूमा प्रवेश गर्छ र हात खुट्टा सुन्निने र शरीर भित्र इन्फ्लेमेसन निम्त्याउँछ।

• तपाईं ओभरहाइड्रेटेड हुनुहुन्छ कि हुनुहुन्न भनेर कसरी थाहा पाउने ?

डा. टिमोथी नक्सका अनुसार यदि तपाईंको शरीरमा हाइपोनेट्रेमियाका लक्षणहरू तीव्र भएका छन् भने, डाक्टरहरूले यसलाई पत्ता लगाउन परीक्षणहरू गर्नुपर्छ। तर हामी सामान्यतया घरमै सानो प्रयोग गरेर पत्ता लगाउन सक्छौँ कि हामी ओभर या अन्डर हाइड्रेटेड छौँ भनेर पत्ता लगाउन सक्छौँ ।

यसको लागि हामीले हाम्रो पिसाबको रङ जाँच गर्नुपर्छ।

• अन्डर हाइड्रेटेड पिसाब - पिसाब गरिसकेपछि हेर्नुहोस्। यदि पिसाबको रङ गाढा पहेँलो छ भने यसको अर्थ तपाईंको शरीरमा पानीको कमी भएको छ। तिमीले पर्याप्त पानी पिउने छैनौ।
• ओभर हाइड्रेटेड पिसाब - यदि पिसाबको रङ पारदर्शी पानी जस्तै छ भने यसको अर्थ तपाईं अत्यधिक पानी पिसाबमा हुनुहुन्छ। तपाईं आवश्यकताभन्दा बढी पानी पिइरहनुभएको छ र पानीसँगै इलेक्ट्रोलाइट्स पनि मिर्गौला हुँदै शरीरबाट बाहिर निस्किरहेका छन्।
• सामान्य हाइड्रेटेड पिसाब - सामान्य पिसाब हल्का पहेँलो रङको हुन्छ। न त पूर्ण पारदर्शी न त गाढा पहेँलो।

पिसाबको रङले पानीको मात्रा बढी वा कम भएको कसरी संकेत गर्छ भनेर हेर्न तलको ग्राफिक्स हेर्नुहोस्।

• हामीले कति पानी पिउनुपर्छ?

पानीको आवश्यकता धेरै कारकहरूमा निर्भर गर्दछ। जस्तै-

• लिङ्ग
• उमेर
• देश
• सिजन
• भौगोलिक स्थान
• शारीरिक गतिविधि

यदि महिला गर्भवती छिन् वा स्तनपान गराइरहेको छ भने

सामान्यतया कति पानी पिउनुपर्छ भनेर बुझ्न तलको ग्राफिक्स पढ्नुहोस्।

यसबाहेक, यी परिस्थितिहरूमा शरीरलाई धेरै पानी पिउनु पनि आवश्यक छ-

मौसम वा उच्च उचाइ: यदि तपाईं तातो हावापानीमा वा समुद्र सतहबाट ८,२०० फिटभन्दा बढीको उचाइमा बस्नुहुन्छ भने, तपाईंले धेरै पानी पिउनु आवश्यक छ।

यदि तपाईं भारी कसरत गर्नुहुन्छ भने - अमेरिकन काउन्सिल अफ एक्सरसाइजका अनुसार, यदि तपाईं कसरत गर्नुहुन्छ भने कसरत गर्नुभन्दा दुई-तीन घण्टा अगाडि ५०० देखि ६०० मिलिलिटर पानी पिउनुपर्छ। यसबाहेक, भारी कसरत पछि पनि धेरै पानी पिउनु पर्छ।

ज्वरो वा पखाला लागेको अवस्थामा - यदि तपाईंलाई ज्वरो, बान्ता वा पखाला लागेको छ भने, तपाईंले सामान्य भन्दा बढी पानी पिउनुपर्छ। यस्तो अवस्थामा, तपाईं अतिरिक्त इलेक्ट्रोलाइट्स पनि लिन सक्नुहुन्छ।

• शरीरको हाइड्रेसन पानीमा मात्र निर्भर गर्दैन

शरीरको सन्तुलित हाइड्रेसन केवल पानीको मात्रामा मात्र निर्भर गर्दैन। यो हाम्रो जीवनशैलीमा पनि निर्भर गर्दछ। शरीर पानीको कमीले मात्र नभई अन्य धेरै कारणले गर्दा डिहाइड्रेटेड हुन्छ।

तल दिइएको ग्राफिक्सबाट बुझ्नुहोस् कुन कुन चीजहरूले हाम्रो शरीरलाई डिहाइड्रेट गर्छ-

प्रकृति होस् वा हाम्रो स्वास्थ्य, सन्तुलन सबैभन्दा आधारभूत कुरा हो। त्यसैले, कुनै पनि कुरा अति नगर्नुहोस्। डिहाइड्रेसन र अत्यधिक पानी पिउनबाट बच्नुहोस्। आफ्नो पिसाबको रङ जाँच गर्नुहोस् र सधैँ स्वस्थ रहनुहोस्।