नेपालको पञ्चाङ्ग समितिबाट प्रकाशित तोयानाथको पात्रो अनुसार हरेक संवत्को माघलाई धार्मिक दृष्टिले अलि धेरै नै स्थान दिइएको पाइन्छ । यसैगरी यस महिनामा श्री स्वस्थानी माताको व्रतकथा पनि हुने अनि काठमाडौँदेखि उत्तरपूर्वमा अवस्थित साँखुस्थित शालीनदीमा स्नान गर्न गई पौष शुल्क पूर्णिमादेखि माघ शुल्क पूर्णिमासम्म एक महिना नै स्तुति अनि नित्य कर्म सबै हुने गर्दछ । माघको मंगलबार भगवान गणेशजीको पूजा आराधना अनि स्तुति गरिन्छ । 

माघमा गणेश भगवानको महिमा विशेष रूपमा पुजनीय मानिन्छ । हिन्दु धर्म अनुसार, गणेश भगवानलाई शुभारम्भका देवता, विघ्नहर्ता (बाधा हटाउने) र बुद्धि तथा समृद्धिका स्रोत मानिन्छ । माघमा विभिन्न शुभ कार्यहरू, व्रतहरू र तीर्थयात्रा गरिन्छ, जसमा गणेश पुजनको विशेष महत्त्व रहन्छ । 

• गणेशको जन्म 

गणेश भगवानको जन्मसँग सम्बन्धित धेरै कथा छन् । यस्ता कथा विशेष गरी शिवपुराण र विष्णुपुराणमा भेटिन्छन् । 

भगवान् शिव र माता पार्वतीको पुत्रका रूपमा गणेशको जन्म भएको हो । एक दिन पार्वतीले स्नान गर्दै गर्दा निस्केको मयलबाट मूर्ति बनाएर जीवित पारिन् । 

जब शिवजी घर फर्के, उनले बालकलाई पहिचान गर्न सकेनन् । पार्वतीको आदेश पालना गर्दै बालकले शिवलाई रोक्न थाले । शिव र गणेशको बिचका संघर्षका क्रममा भगवान शिवले गणेशको टाउको काटिदिए । पार्वती अत्यन्त दुःखी भइन् र पार्वतीको शोक हटाउन शिवले एक गज (हात्ती)को टाउको ल्याएर गणेशको शरीरमा जोडिदिए । गणेशलाई विघ्नहर्ता (विघ्नको नाशक) र सिद्धिदाता (सिद्धिको दाता) मानिन्छ । 

• सोह्र हाते गणेश

१६ हाते गणेश भगवान् गणेशको एक अत्यन्त विशेष रूप हो । सामान्यतः गणेशको मूर्तिमा चार हात हुन्छन्, तर १६ हाते गणेशका प्रत्येक हातमा एक विशेष अस्त्र वा औजार राखिएको हुन्छ, जसले जीवनका विभिन्न समस्याको समाधान गर्छन् । प्रत्येक हातले विभिन्न शक्ति र विशेषतालाई जनाउँछ, जसले भक्तजनलाई विभिन्न प्रकारका सहायता पुर्‍याउँछ, जस्तै ः शारीरिक बल, मानसिक शान्ति र वित्तीय समृद्धि ।  

१६ हाते गणेशको पूजा विशेष गरी विघ्नहरूको नाश, सिद्धि र समृद्धिको प्राप्तिका लागि गरिन्छ । यो रूप विशेष रूपले व्यावसायिक सफलता, नयाँ कार्यको शुभारम्भ र धन लाभका लागि महत्त्वपूर्ण मानिन्छ । धार्मिक मान्यता अनुसार, जसले १६ हाते गणेशको पूजा गर्छ, उसलाई जीवनका सबै विघ्न र अवरोधहरूबाट मुक्ति मिल्छ । 

यस मूर्तिलाई विशेष रूपले शक्ति, बल र समृद्धिको प्रतीक मानिन्छ । १६ हाते गणेशको पूजा गर्दा भक्तजनले जीवनमा सुख, शान्ति र समृद्धि प्राप्त गर्ने विश्वास राख्छन् । यस रूपको पूजा संसारभरिका विभिन्न हिन्दु र बौद्ध समुदायमा गरिन्छ । 

गणेशको मन्त्र हो— ॐ गं गणपतये नमः । यस मन्त्रले विशेष फल प्राप्त हुने विश्वास गरिन्छ ।

• माघमा गणेश पुजन

माघलाई पुण्यदायी महिना मानिन्छ र यस महिनामा कुनै पनि शुभ कार्य गर्दा गणेश पुजनले सबै विघ्न हटाउने विश्वास गरिन्छ । विवाह, गृह प्रवेश र नयाँ व्यवसाय सुरु गर्दा माघमा गणेश पुजन गरिन्छ । 

माघमा गणेश चतुर्थी (विशेष गरी संकष्टी चतुर्थी) व्रतको विशेष महत्त्व रहन्छ । यो व्रत गर्दा उपवास बसेर राति चन्द्र दर्शन गरी गणेश भगवानको पूजा गरिन्छ । यो व्रतले सबै कष्ट हटाउने, सुख–समृद्धि बढाउने र परिवारमा शान्ति ल्याउने विश्वास गरिन्छ । 

माघमा बिहानै नदी वा तलाउमा स्नान गरेर गणेश भगवानलाई दूर्वा (दुबो), मोदक र लड्डु चढाएर पूजा गर्दा पापहरू नष्ट हुने र पुण्य प्राप्त हुने भनाइ छ । गणेश भगवानलाई तिल र गुड अर्पण गरिन्छ । माघमा तिल (तिलको लड्डु, तिलको तेल) र गुड अर्पण गर्नाले विशेष पुण्य प्राप्त हुने मान्यता छ । यसले आरोग्य, दीर्घायु र सकारात्मक ऊर्जा प्रदान गर्ने भनिन्छ । 

• गणेश भगवानको स्वरूप

गणेश हिन्दु धर्मका प्रमुख देवता हुनुहुन्छ, जसलाई विघ्नहर्ता (बाधा हटाउने), बुद्धि र समृद्धिका देवता मानिन्छ । उहाँको स्वरूप अनन्त ज्ञान, शक्ति र कल्याणको प्रतीक हो । गणेशजीको स्वरूपलाई आध्यात्मिक तथा प्रतीकात्मक रूपमा निम्न विशेषताहरूले वर्णन गर्न सकिन्छ ।

• गणेशका स्वरूपहरू 

हात्तीको टाउको : गणेश भगवानको टाउको हात्तीको जस्तो छ जसले बुद्धि, विवेक र विशाल सोचको प्रतीक हो । हात्ती शक्तिशाली तथा सौम्य हुन्छ, जसरी गणेशजी पनि शक्तिशाली भएर भक्तहरूमाथि कृपा गर्नुहुन्छ । उहाँको ठुलो कानले भक्तहरूको सबै प्रार्थना सुन्ने संकेत गर्छ । यस्तै हात्तीको टाउको जस्तो विशाल बुद्धि प्रयोग गरी कठिनाइहरू हल गर्ने भन्ने बुझिन्छ ।

सानो आँखा : गणेशजीका आँखा साना छन्, जसले तीव्र ध्यान र गहिरो सोच्ने क्षमता जनाउँछ । जीवनमा धैर्य र स्पष्ट दृष्टिकोण आवश्यक छ भन्ने कुरा गणेशजीको दृष्टिले सिकाउँछ । 
ठुलो पेट :  णेश भगवानको पेट ठुलो छ, जसले धैर्य, सहनशीलता र सारा संसारलाई ग्रहण गर्न सक्ने क्षमता दर्शाउँछ । जीवनका सबै राम्रा–नराम्रा घटना सहन गर्नुपर्ने सन्देश दिन्छ । यस्तै ठुलो पेटको प्रतीकले सहनशीलता र क्षमाशील हुनुपर्छ भन्ने सन्देश दिन्छ । 

चुच्चो सुँड : गणेशजीको सुँड लचिलो हुन्छ, जसले सहज रूपमा परिस्थिति अनुसार आफूलाई ढाल्ने गुण दर्शाउँछ । सुँडले ज्ञान प्राप्त गर्ने क्षमता र कठिनाइहरूको सामना गर्ने शक्ति दिन्छ । 
चार हात : गणेशजीका चार हात छन्, जसले चार गुण दर्शाउँछ : १) अभय मुद्रा—  डर हटाउने र सुरक्षाको आश्वासन दिने । २) वरदान मुद्रा— भक्तजनलाई आशीर्वाद दिने । ३) मोदक (लड्डु) – ज्ञान र मिठासको प्रतीक । ४) पाश (फाँसीको डोरी) वा अंकुश – अहंकारलाई नियन्त्रण गर्ने साधन । 
एकदन्त (एउटा दाँत) : गणेशजीको एउटा दाँत भाँचिएको हुन्छ, जसले त्याग र बलिदानको प्रतीक हो । योले हामीलाई अहंकार त्याग्न र धैर्य राख्न सिकाउँछ । एकदन्तले बलिदानको महत्त्वलाई दर्शाउँछ । 

• वाहन मुसा

गणेशजीको वाहन मुसो हो, जसले इच्छाशक्ति र नियन्त्रण दर्शाउँछ । मुसो सानो भए पनि जे पनि चपाएर नष्ट गर्न सक्छ, जसरी इच्छाशक्तिले सबै बाधा पार गर्न सकिन्छ । मुसो वाहनले बताउँछ कि सानो प्रयासले पनि ठुलो उपलब्धि मिल्न सक्छ ।

• प्रसिद्ध चार मन्दिर

१) अशोक विनायक मन्दिर (मरु गणेश)

अशोकविनायक मन्दिर (मरु गणेश) काठमाडौँको मरु टोलमा अवस्थित एक प्रसिद्ध गणेश मन्दिर हो । यो मन्दिरलाई स्थानीय रूपमा मरु गणेश नामले चिनिन्छ । हिन्दु र बौद्ध धर्मावलम्बीहरू समान रूपमा पूजाअर्चना गर्ने यो मन्दिर विशेष रूपमा मंगलबारका दिन भक्तजनहरूले भरिभराउ हुन्छ । अन्य गणेश मन्दिरहरूमा गजुर रहने भए पनि यो मन्दिरमा गजुर छैन, जसले यसलाई अद्वितीय बनाएको छ । 
अशोकविनायकलाई विघ्नहर्ता, सिद्धिदाता तथा मंगलकारी देवता मानिन्छ । कुनै पनि शुभकार्यजस्तै विवाह, व्यापार, यात्रा वा नयाँ कार्यको सुरुवात गर्दा यहाँ पूजा गर्ने परम्परा छ । 
काठमाडौँ उपत्यकाका चार प्रमुख विनायकहरू (अशोकविनायक, सूर्यविनायक, जलविनायक, कार्यविनायक)मध्ये यो एक हो । यस मन्दिरमा गणेश भगवानको मूर्ति रातो रङको छ । जसलाई भक्तजनहरूले प्रसाद, अक्षता, धूप तथा निधारमा रातो टीका चढाएर पूजा गर्छन् । बिहान सबेरैदेखि भक्तजनहरूको आगमन हुने यस मन्दिरलाई काठमाडौँको ऐतिहासिक तथा सांस्कृतिक सम्पदाको रूपमा पनि हेरिन्छ । 

२) चन्द्रविनायक मन्दिर 

चन्द्रविनायक मन्दिर काठमाडौँको चावहिल क्षेत्रमा अवस्थित एक प्रसिद्ध गणेश मन्दिर हो । यो मन्दिरलाई श्वेतविनायक पनि भनिन्छ, किनभने यहाँ विराजमान गणेश भगवानको मूर्ति सेतो रङको छ । 

गणेश भगवानलाई विघ्नहर्ता तथा बुद्धिदाता मानिन्छ र विशेष गरी मंगलबार तथा संक्रान्तिका दिन यहाँ भक्तजनहरूको ठुलो भीड लाग्छ । चन्द्रविनायक मन्दिरलाई रक्तसम्बन्धी रोगहरूको निवारण तथा मन्त्र सिद्धिका लागि महत्त्वपूर्ण मानिन्छ । धार्मिक मान्यता अनुसार, जो व्यक्तिले यहाँ २१ दिनसम्म निरन्तर पूजा गर्छ, उसलाई गणेश भगवानको विशेष कृपा प्राप्त हुन्छ । भक्तजनहरूले यहाँ चामल, फूल, अक्षता र दुबो चढाएर पूजा गर्छन् । यो मन्दिर हिन्दु तथा बौद्ध धर्मावलम्बीहरूको साझा आस्थाको केन्द्र हो । यहाँ बिहान सबेरैदेखि भक्तजनहरूको आगमन हुन्छ । काठमाडौँ उपत्यकाका प्रमुख गणेश मन्दिरहरूमध्ये एक मानिने चन्द्रविनायक मन्दिरको ऐतिहासिक, सांस्कृतिक, तथा धार्मिक महत्त्व अत्यन्त उच्च छ । 

३) जलविनायक मन्दिर

जलविनायक मन्दिर काठमाडौँको चोभार क्षेत्रमा अवस्थित एक प्रसिद्ध गणेश मन्दिर हो । यो मन्दिर काठमाडौँ उपत्यकाका चार प्रमुख विनायक मन्दिरहरूमध्ये एक हो । यसलाई स्थानीय भाषामा ‘कोयना द्यो’ भनेर पनि चिनिन्छ । जलविनायकलाई विशेष गरी जल तत्त्वको प्रतीक मानिन्छ, जसका कारण जलसँग सम्बन्धित कार्यको शुभारम्भ गर्दा यहाँ पूजा गर्ने परम्परा छ । 

यो मन्दिरमा रहेका गणेश भगवानको मूर्ति अति पुरानो र विशेष रूपमा काँचो इँटाले बनेको छ । भक्तजनहरूले यहाँ विशेष रूपमा अक्षता, दुबो, निधारमा रातो टीका र प्रसाद चढाएर पूजा गर्ने गर्छन् । धार्मिक मान्यता अनुसार, जलविनायक भगवानको दर्शन गर्नाले विघ्नहरू हट्ने, यात्रामा सफलता प्राप्त हुने तथा स्वास्थ्य लाभ हुने विश्वास गरिन्छ । मन्दिरको वातावरण शान्त र प्राकृतिक सौन्दर्यले भरिपूर्ण छ । विशेष गरी मंगलबारका दिन भक्तजनहरूको ठुलो भिड लाग्छ । यो मन्दिर हिन्दु र बौद्ध दुवै धर्मावलम्बीका लागि पुजनीय स्थल हो, जसले यसलाई काठमाडौँको धार्मिक तथा सांस्कृतिक सम्पदाको रूपमा स्थापित गरेको छ । 

४) सूर्यविनायक मन्दिर

सूर्यविनायक मन्दिर भक्तपुर जिल्लाको दक्षिणी भेगमा, एक सुन्दर पहाडी क्षेत्रमा अवस्थित एक प्रसिद्ध गणेश मन्दिर हो । यो मन्दिर काठमाडौँ उपत्यकाका चार प्रमुख विनायकहरूमध्ये एक मानिन्छ । सूर्यविनायक भगवानलाई विशेष रूपमा ऋण नाशक, सिद्धिदायक र सन्तानदायक देवताको रूपमा पूजिन्छ । 

धार्मिक मान्यता अनुसार यहाँ गणेश भगवानको पूजा गर्नाले भक्तजनहरूका मानसिक तनाव, बाधा तथा आर्थिक समस्याहरू समाधान हुन्छन् । विशेष गरी निःसन्तान दम्पतीहरूले सन्तान प्राप्तिका लागि यो मन्दिरमा पूजा गर्ने परम्परा छ । मंगलबार र शनिबारका दिन विशेष रूपमा यहाँ भक्तजनहरूको ठुलो भीड लाग्ने गर्छ । मन्दिर एक हरियाली पहाडमा रहेको हुनाले यहाँबाट भक्तपुर तथा आसपासका क्षेत्रहरूको सुन्दर दृश्य देख्न सकिन्छ । मन्दिर परिसर शान्त, स्वच्छ र प्राकृतिक सौन्दर्यले भरिपूर्ण छ । धार्मिक तथा प्राकृतिक आकर्षणको संगम भएकाले, सूर्यविनायक मन्दिर भक्तजनहरूका लागि मात्र होइन पर्यटकका लागि पनि एक महत्त्वपूर्ण गन्तव्य बनेको छ । 

कमलादी गणेश मन्दिर

कमलादी गणेश मन्दिर, जसलाई सेतो गणेश मन्दिर पनि भनिन्छ, काठमाडौँको कमलादी क्षेत्रमा अवस्थित एक प्रसिद्ध गणेश मन्दिर हो । अन्य गणेश मन्दिरहरूमा रातो वा ढुंगाको मूर्ति पाइन्छ, तर यहाँ गणेश भगवानको मूर्ति सेतो रंगको छ, जसले यस मन्दिरलाई विशेष बनाएको छ । यो मन्दिर विशेष गरी सन्तान प्राप्ति तथा सुखसमृद्धिको कामनाका लागि प्रख्यात छ । 

धार्मिक विश्वास अनुसार, जो सन्तान सुखबाट वञ्चित छन्, उनीहरूले यहाँ गणेश भगवानको पूजा गरेमा सन्तान प्राप्ति हुने आस्था छ । मंगलबार तथा शनिबारको दिन यहाँ विशेष पूजाआजा गरिन्छ र भक्तजनहरूको ठुलो भीड लाग्छ । मन्दिर परिसर सफा, शान्त र हरियालीले भरिएको छ, जसले भक्तजनहरूलाई आध्यात्मिक शान्ति प्रदान गर्छ । हिन्दु तथा बौद्ध धर्मावलम्बीहरू समान रूपमा यहाँ पूजा गर्न आउँछन् । ऐतिहासिक, धार्मिक र सांस्कृतिक महत्त्व बोकेको कमलादी गणेश मन्दिर काठमाडौँका प्रसिद्ध गणेश मन्दिरहरूमध्ये एक हो । 

गणेश र हनुमानको सम्बन्ध 

गणेश र हनुमानबिचको सम्बन्ध हिन्दु धर्ममा अत्यन्त महत्त्वपूर्ण र धार्मिक दृष्टिकोणले अद्वितीय छ । यद्यपि यी दुई देवताका जन्म र विशेषताहरू फरक छन्, तर उनीहरूको बिचमा केही समानता र गहिरा धार्मिक सम्बन्ध पाइन्छ । 

गणेश भगवान शिव र पार्वतीका पुत्र हुन्, जबकि हनुमानजी विशेष रूपले भगवान शिवका भक्तका रूपमा मानिन्छन् । यद्यपि हनुमानको जन्म कथा अलग छ (उहाँको जन्म अन्जनी र केसरीका पुत्रको रूपमा भएको हो), तर उनका शक्ति र भक्ति शिवसँग गहिरो सम्बन्धित छन् । 

भक्तिभाव र समर्पणमा यी दुई देवता समान छन्, जसले आफ्नो भक्तहरूको रक्षा र कल्याणका लागि कडा संघर्ष गरेका छन् । 
केही कथामा हनुमान र गणेश एकअर्काका मित्र र सहायकका रूपमा देखिन्छन् । रामायणमा हनुमान भगवान रामका अटल भक्त हुन् भने गणेशको पूजा विशेष गरी विघ्न नाश र सिद्धि प्राप्तिका लागि गरिन्छ । 

गणेश चतुर्थी र हनुमान जयन्तीका अवसरमा भक्तजनहरू यी दुई देवताको पूजा गरेर जीवनमा समृद्धि, शक्ति र सफलता प्राप्त गर्नका लागि आशीर्वाद प्राप्त गर्छन् । 
यसरी गणेश भगवान् र हनुमानको सम्बन्ध एक गहिरो भक्तिभाव र सहकार्यको प्रतीक हो । यी दुई देवताको पूजा गर्दा भक्तजनहरूले दुवैको आशीर्वाद प्राप्त गर्दै जीवनका सबै विघ्न र कठिनाइहरूको सामना गर्ने विश्वास राख्छन् । 

गणेशजीको व्रत आरम्भ गर्ने शुभ दिन गणेश चतुर्थी अर्थात् मंगल चौथीको दिनलाई शुभ मानिन्छ । भगवान् गणेशजीलाई भोग स्वरूप बलि दिएको पाइँदैन उहाँले लिने मुख्य भोह भनेको लड्डु, दुध नै हो । तर हिन्दु संस्कार अनुसार गणेश भगवानको व्रतलाई स्तुति गर्दा सबैको मनोकामना अवश्य नै पूरा भएको पाइएको थियो छ अनि हुनेछ, जसले गर्दा नि यो माघ विशेष गरी गणेशजीको आराधना गर्ने फलदायी महिनाका रूपमा लिइन्छ । यसको महिमा स्वस्थानी व्रतकथामा बढी स्पष्ट रूपमा गरिएको छ ।
तारकेश्वर ६, काठमाडौं ।