नयाँ दिल्ली । सन् २०११ देखि २०१३ सम्म दिल्लीको सडकमा ‘भ्रष्टाचार विरुद्धको भारत’ आन्दोलनले नयाँ राजनीतिक परिदृश्य सिर्जना गर्‍यो । यस आन्दोलनबाट उदय भएको आम आदमी पार्टी (आप) ले राजनीतिमा हलचल मच्चायो र यसका नेता अरविन्द केजरीवालले आफ्नो साधारण कद र पहिरनलाई नै पहिचानको रूपमा प्रस्तुत गरे ।

केजरीवालको नेतृत्वमा आम आदमी पार्टीले सन् २०१५ मा दिल्ली विधानसभा चुनावमा ७० मध्ये ६७ सिट जित्यो, जसले राजनीतिक वृत्तमा हलचल मच्चायो । यो सफलता भारतीय जनता पार्टीले २०१४ को लोकसभा चुनावमा ‘मोदी लहर’ अन्तर्गत जितेको केही महिनापछि मात्र आम आदमी पार्टीले प्राप्त गरेको थियो ।

आम आदमी पार्टीले टोल क्लिनिक, विश्वस्तरीय विद्यालय, निःशुल्क बिजुली र निःशुल्क पानीजस्ता योजनामार्फत बलियो भोट बैंक तयार गर्‍यो ।

यसपछि, २०२० को विधानसभा चुनावमा, पार्टीले फेरि ऐतिहासिक प्रदर्शन गर्‍यो र ६२ सिट जित्यो । त्यसको केही महिना अगाडि २०१९ को लोकसभा चुनावमा भाजपाले फेरि दिल्लीका सबै (सात वटै) लोकसभा सिट जित्यो ।

२०२४ को लोकसभा चुनावमा भाजपाले लगातार तेस्रो पटक दिल्लीका सबै सात सिट जित्यो । 

यस पटक पार्टीले गत चुनावको तुलनामा लगभग ४० सिट गुमाएको छ र २७ वर्षमा पहिलो पटक दिल्ली विधानसभामा भाजपाले पूर्ण बहुमत प्राप्त गरेको छ । जबकि कांग्रेसले लगातार तेस्रो पटक दिल्लीमा आफ्नो खाता खोल्न सकेन ।

अब प्रश्न उठ्छ– अरविन्द केजरीवालले के गल्ती गरे ? उनको राजनीतिक भविष्य के हुन सक्छ ? के यसपटक दिल्लीको मध्यम वर्ग भाजपाको पक्षमा उभियो ?

यस चुनावमा महिला र दलितहरूले कसलाई समर्थन गरे ? के भाजपाले मुख्यमन्त्री पदको लागि नयाँ अनुहार प्रस्तुत गर्न सक्छ ? अनि यी नतिजाले कांग्रेस र ‘इन्डिया गठबन्धन’ (विपक्षी)का लागि के अर्थ राख्छन् ?

बीबीसी हिन्दीको साप्ताहिक कार्यक्रम ‘द लेन्स’मा कलेक्टिभ न्यूजरूमका पत्रकारिता निर्देशक मुकेश शर्माले यी सबै मुद्दाहरूमाथि छलफल गरेका छन् ।

यी प्रश्नहरूमाथि छलफल गर्न ‘द ट्रिब्यूनकी सहसम्पादक अदिति टन्डन, इन्डियन एक्सप्रेसकी राष्ट्रिय विचार सम्पादक वन्दिता मिश्रा, सी–भोटरका संस्थापक तथा निर्देशक यशवंत देशमुख र बीबीसी हिन्दीका संवाददाता अभिनव गोयल सामेल थिए ।

• केजरीवालको ठुलो गल्ती के थियो ?

दिल्ली विधानसभा चुनावमा आम आदमी पार्टीले ठुलो हार बेहोर्नुमात्र परेन, पार्टीका राष्ट्रिय संयोजक अरविन्द केजरीवालले पनि आफ्नो नयाँ दिल्ली विधानसभा सिट बचाउन सकेनन् ।

यस चुनावमा आम आदमी पार्टीले कुल २२ सिट जित्यो, जुन २०२० मा भएको विधानसभा चुनावभन्दा ४० सिट कम हो ।

एक समय थियो, जब केजरीवालको पार्टीले आफ्नो जितले सबै राजनीतिक दलहरूलाई चकित पारेको थियो तर अहिले त्यही पार्टीले यति नराम्रो हार सामना गर्नु परेको हो ।

यस्तो अवस्थामा प्रश्न उठ्छ– पार्टीले के गल्ती गरेको छ जसका कारण यो हार बेहोर्नु पर्‍यो ?

अरविन्द केजरीवालको हारको कारणबारे द ट्रिब्यूनकी सहसम्पादक अदिति टन्डनले भनिन्, ‘केजरीवालको सबैभन्दा ठुलो गल्ती भनेकै आम आदमी पार्टीले अगाडि बढाएको राजनीतिक अवधारणालाई त्याग्नु हो ।’

कामको राजनीति र कट्टर इमानदार पार्टी मुख्य पहिचान रहे पनि भाजपाले यो धारणाविरुद्ध वातावरण सिर्जना गर्न सफल भएको उनको भनाइ थियो ।

अदिति टण्डनका अनुसार, केजरीवालले यस चुनावमा आफ्नो क्षमतालाई बढी आकलन गरे । उनले पहिले नै कसैको आवश्यकता छैन भन्ने अडान लिएका थिए । उनले हामीलाई कुनै गठबन्धन चाहिँदैन, हामी यो चुनाव एक्लै लड्नेछौँ भनेको थिए ।

अदितिका अनुसार कांग्रेस गठबन्धन गर्नुपर्छ, जुन लोकसभा चुनावमा देखियो भन्ने विचारधाराका साथ तयार थियो ।

अदिति टन्डनले भनिन्, ‘केजरीवालको अर्काे गल्ती यो थियो कि उनले टकराव र पीडितको राजनीति गरिरहे ।’

अदितिका अनुसार २०१३ मा पीडित कार्ड खेलेपछि, जनताले केजरीवाललाई २०१५ मा ठुलो जित दिलाए, तर त्यसबेलादेखि उनी निरन्तर सन्देश दिइरहेका छन् कि केन्द्र सरकार र उपराज्यपालले उनलाई काम गर्न दिइरहेका छैनन् ।

उनले भनिन्, ‘यदि तपाईंले सेट प्रणालीसँग काम गर्न पाइरहनुभएको छैन भनेर बारम्बार भनिरहनुहुन्छ भने मानिसहरूले सोच्नेछन् कि तपाईं घरमै बस्नुपर्छ, किनकि शीला दीक्षितले पनि त्यही प्रणालीसँग काम गरिन् र उनी एक सफल मुख्यमन्त्री बनिन् ।’

यसबारे इन्डियन एक्सप्रेसकी राष्ट्रिय ओपिनियन सम्पादक वन्दिता मिश्राले भनिन्, ‘दिल्लीका मानिसहरू जससँग केही छैन, आम आदमी पार्टीबाट उनीहरूले स्कुल, निःशुल्क बस सेवा वा बिजुलीको बिल छुट जस्ता परिवर्तनहरू महसुस गरे र दिल्ली चुनावमा केजरीवाललाई समर्थन गरे ।’

तर जब हामी यो श्रेणीभन्दा माथि जान्छौँ, दिल्लीको अवस्थाको बारेमा प्रश्नहरू उठ्न थाल्ने उनको भनाइ थियो । ‘दिल्लीको अवस्था राम्रो थिएन र आम आदमी पार्टीसँग यस अवधिमा दिल्लीमा कुनै सुधार भएको देखाउने केही थिएन, चाहे त्यो ट्राफिक जाम होस् वा पानीको समस्या,’ उनले भनिन् ।

• २०२० को तुलनामा कसरी नतिजा फेरियो ?

२०२० को चुनावमा आम आदमी पार्टीले ७० सदस्यीय दिल्ली विधानसभामा ६२ सिट जित्यो, जबकि ८ सिट भाजपाले जित्यो ।

यसअघि २०१५ को विधानसभा चुनावमा आम आदमी पार्टीले कुल ६७ सिट जितेको थियो र भाजपा केवल तीन सिटमा झरेको थियो ।

अब प्रश्न उठ्छ कि यी पाँच वर्षमा के भयो जसले नतिजामा यति धेरै भिन्नता देखियो ?

यसबारे सी–भोटरका संस्थापक तथा निर्देशक यशवंत देशमुखले भने– ‘शीशमहल विवाद’पछि चुनावमा परिवर्तन देखिन थाल्यो ।’

उनका अनुसार बजेटमा मध्यम वर्गलाई दिइएको राहतको प्रभाव देखिन्थ्यो, जसका कारण मानिसहरू मतदान गर्न घरबाट बाहिर निस्किए । परम्परागत रूपमा, चुनावहरू पछिल्लो चार–पाँच हप्तामा परिवर्तन हुन्थे, तर यस पटक पछिल्लो चार दिनमा परिणाम परिवर्तन भएको छ ।

देशमुखले भने, ‘केजरीवालले बिर्सनुभयो कि पछिल्ला दुई चुनावमा मध्यम वर्गको मतले उनले ऐतिहासिक जित हासिल गरेका थिए । यस पटक त्यही मध्यम वर्ग, जसले लोकसभामा मोदी र विधानसभामा केजरीवाललाई समर्थन गर्थ्यो, तर यस पटक लोकसभामा मोदीतिर लागेपछि, फर्कन अस्वीकार गर्‍यो । यो केजरीवालको हारको कारण बन्यो ।’

• आम आदमी पार्टीका कार्यकर्ता के भन्छन् ?

दिल्ली विधानसभा चुनावको मतदान अघि धेरै विज्ञले यस पटक आम आदमी पार्टी र भारतीय जनता पार्टीबिच कडा प्रतिस्पर्धा देखिन सक्ने विश्वास गरेका थिए ।

तर चुनावमा भारतीय जनता पार्टीको प्रदर्शनले सबैलाई आश्चर्यचकित बनाएको छ ।

आम आदमी पार्टीका धेरैजसो कार्यकर्ताले केन्द्र सरकार र निर्वाचन आयोगद्वारा जानाजानी पराजित गराइएको आरोप लगाएका छन् । यद्यपि, केही कार्यकर्ताहरूले पार्टीका नेताले गल्ती गरेको र जनतासँग राम्रोसँग जोडिन असमर्थ भएको स्वीकार गरेका छन् ।

सी–भोटरका संस्थापक र निर्देशक यशवंत देशमुखले भने, ‘लामो समयदेखि दिल्लीका दलित समुदायलाई यो डर थियो कि यदि भारतीय जनता पार्टी सत्तामा आयो भने यी योजना बन्द हुनेछन् । त्यसैले भाजपाले केजरीवालको पिचमा खेल्नुपर्‍यो ।’

यसबारे बीबीसी संवाददाता अभिनव गोयलले भने, ‘हामी मैदानमा हुँदा आम आदमी पार्टीप्रति जनताको समर्थन घट्दै गएको देखिन्थ्यो, तर जसरी चुनावी नतिजा आयो र भारतीय जनता पार्टीले ठुलो बहुमतका साथ जित्यो, हामीले यस्तो मूल्याङ्कनको अपेक्षा गरेका थिएनौँ ।’

यस चुनावमा आम आदमी पार्टीले कांग्रेससँग गठबन्धन गरेन र जहाँ आम आदमी पार्टी हारेको थियो, त्यहाँ कांग्रेसका उम्मेदवारहरूले अलि बढी मत पाएको उनको भनाइ छ । उनले भने, ‘लगभग दश वटा यस्ता सिट छन् जहाँ कांग्रेसका कारण आम आदमी पार्टीका उम्मेदवार हारेका देखिए ।’

यस चुनावमा आम आदमी पार्टीका धेरै ठुला नेता पराजित भएका छन् । अरविन्द केजरीवाल आफैँ नयाँ दिल्लीबाट भारतीय जनता पार्टीका प्रवेश वर्मासँग चार हजारभन्दा बढी मतले पराजित भए ।

जंगपुरा सिटबाट आम आदमी पार्टीका उम्मेदवार मनीष सिसोदिया र पटपडगंज सिटबाट अवध ओझा पनि हारे ।

अब आम आदमी पार्टीको भविष्यको बारेमा प्रश्न उठ्छ कि दिल्लीको निर्वाचनमा हारेपछि अरविन्द केजरीवालले आफ्नो पार्टीलाई कसरी अगाडि बढाउनेछन् ?

यसबारे अदिति टन्डनले भनिन्, ‘अरविन्द केजरीवालमाथि पनि दक्षिणपन्थी राजनीति अपनाएको आरोप लागेको छ ।’ भाजपाको राजनीतिले अब आम आदमी पार्टीलाई कमजोर पार्ने प्रयास गर्ने उनको भनाइ छ ।

अदिति टन्डनले भनिन्, ‘मलाई लाग्छ, अरविन्द केजरीवालको आगामी बाटो धेरै कठिन हुनेछ ।’

यसबारे इन्डियन एक्सप्रेसकी राष्ट्रिय ओपिनियन सम्पादक वन्दिता मिश्राले भनिन्, ‘हामी भन्न सक्दैनौँ कि आम आदमी पार्टीका लागि विकल्पहरू सकिएका छन् । अब आम आदमी पार्टीले आफूले गरेका केही काम सही थिए र यही कारण उनीहरूसँग अझै पनि ४० प्रतिशतभन्दा बढी भोट सेयर रहेको सोच्नुपर्ने उनको भनाइ छ ।

‘जसरी भाजपामा नरेन्द्र मोदी छन्, त्यसरी नै आम आदमी पार्टीमा अरविन्द केजरीवाल छन्,’ उनले भनिन्, ‘मलाई लाग्दैन कि उनले आफ्नै सिट हार्दा उनको छविमा कुनै असर पर्छ ।’

यस चुनावमा भाजपाले यस्ता धेरै बाचा गरेको छ जसमा जनताले विश्वास देखाएका छन् तर चुनाव जितेपछि कुनै पनि दलका लागि चुनौती आउने उनले बताइन् । चुनाव अघि गरिएका बाचाहरू पूरा गर्ने अवस्थामा भाजपासामु धेरै चुनौती खडा हुने उनले बताइन् ।

यसबारे अदिति टण्डनले भनिन्, ‘भाजपाको लागि पहिलो चुनौती भनेको उनीहरूले आफ्नो मुख्यमन्त्री कसलाई बनाउने भन्ने हुनेछ । दोस्रो ठुलो चुनौती भनेको उनीहरूले निःशुल्कका धेरै बाचा गरेका छन्, जुन उनीहरूले पूरा गर्नुपर्नेछ । यसबाहेक, भाजपाले यमुनाको सफाइको सन्दर्भमा पनि चुनौतीको सामना गर्नेछ ।’

यसबारे यशवंत देशमुखले भने, ‘मानिसहरूले अझै पनि नागरिक शासनलाई महत्त्व दिन्छन् । लाभार्थी योजनाहरूलाई कायम राख्नुपर्छ, किनकि देशको एउटा ठुलो भागलाई यी योजना सख्त आवश्यक छ ।’

१०–१२ वर्ष पहिले कसैले वास्ता नगरेको मध्यम वर्ग अहिले नयाँ जाति बनेको छ र तिनीहरूलाई बेवास्ता गर्नेहरू समस्यामा पर्न सक्ने उनले बताए ।

• यो चुनावले पञ्जाब र राष्ट्रिय राजनीतिमा कस्तो प्रभाव पार्नेछ ?

द ट्रिब्यूनकी सह–सम्पादक अदिति टन्डनले भनिन्, ‘अरविन्द केजरीवालले युवाहरूलाई देखाएको सपना यो चुनावको नतिजाले चकनाचुर पारेको छ । एक दशकदेखि यो सपनाबाट प्रेरित जनता अब निराश छन् ।’

भाजपाले यस चुनावमा भ्रष्टाचारलाई राजनीतिक मुद्दा बनाउन सफल भयो कि भएन भनेर हेर्नुपर्ने उनले बताइन् ।

पञ्जाबको राजनीतिको बारेमा अदितिले भनिन्, ‘पञ्जाब एउटा यस्तो राज्य हो, जुन बुझ्न धेरै गाह्रो छ । भाजपाले पञ्जाबमा दिल्लीको जस्तो नतिजा दोहोर्‍याउन सक्दैन, किनकि पञ्जाबका समस्या र जनता धेरै फरक छन् । जबसम्म भाजपाले पञ्जाबको पहिचान र कृषिका मुद्दाहरूलाई सम्बोधन गर्दैन, त्यहाँ भाजपाको लागि प्लेटफर्म सिर्जना गर्न धेरै गाह्रो हुनेछ ।’

लोकसभा चुनाव सँगै लडेका आम आदमी पार्टी र कांग्रेसले विधानसभा चुनाव छुट्टाछुट्टै लडे । यद्यपि, यस चुनावमा ‘इन्डिया गठबन्धन’का धेरै दलहरूले आम आदमी पार्टीलाई समर्थन दिएका थिए । अब प्रश्न उठ्छ कि के यो चुनावको नतिजाले ‘इन्डिया गठबन्धन’लाई पनि असर गर्छ ?

यसबारे वन्दिता मिश्राले भनिन्, ‘इन्डिया गठबन्धनको छवि यस्तो छ कि यसमा फरक–फरक स्वार्थ भएका फरक–फरक दलहरू छन् । कांग्रेस बाहेक सबै क्षेत्रीय दलहरूले अब प्रश्न उठाइरहेका छन् कि जब कांग्रेसले भोट पाउन सकिरहेको छैन भने यो गठबन्धनको नेतृत्व किन गरिरहेको छ ?’

उनका अनुसार हालैका चुनावहरूमा क्षेत्रीय दलहरू भाजपाको सामना गरिरहेका देखिए, जबकि कांग्रेस उनीहरूको अगाडि मुख्य दल थियो । यसले क्षेत्रीय दलहरूको आक्रोश कांग्रेसप्रति बढाइरहेको उनको भनाइ छ ।

यसबारे अदिति टन्डनले भनिन्, ‘यस चुनावको नतिजाको राष्ट्रिय राजनीतिमा परेको प्रभावले विपक्षी गठबन्धन विघटनको खतरा अझ बढेको छ ।’

दिल्लीमा पराजयपछि अब कसरी अघि बढ्लान् अरविन्द केजरीवाल ?