प्रकृति हरेक प्राणी तथा जीवको सृष्टिकर्ता हो । विज्ञान र प्रविधिका माध्यमले मानवको विकृत लोभ र तृष्णाले प्रकृतिको चरम दोहन भइरहेको छ । जसको परिणामस्वरूप अहिले मानव अस्तित्वको संकट निम्तिदै छ । 

विश्वब्रह्माण्डमा देखिने–नदेखिने, सजीव–निर्जीव, चल–अचल, स्थूल–सूक्ष्म, ठोस–तरल आदि सम्पूर्णको समष्टिगत स्वरूप नै प्रकृति हो । प्रकृतिको हरेक अंश वा पक्ष विशिष्ट छ । साथै सबै एक अर्कासित सम्बन्धित, आश्रित वा प्रभावित रहेका छन् । 

मानिस पनि प्रकृतिको एक विशेष सजीव अंश हो । चेतना र विवेकका कारण मानवलाई प्रकृतिको सर्वश्रेष्ठ प्राणी मानिन्छ । प्रकृति र मानिसको सम्बन्ध अछुट, अटुट, अपार, प्रगाढ र घनिष्ठ रहेको छ । मानवको श्वास, प्राण, ढुकढुकी प्रकृतिमा आश्रित छ । हरेक क्रियाकलाप प्रकृतिबाट प्रभावित, प्रकृतिमा आधारित र प्रकृतिसँग सम्बन्धित छ । त्यसैले मानव प्रकृतिसँग छुट्टिएर बस्न असम्भव छ । प्रकृतिले नै मानवलाई बाँच्न सिकाएको छ । मानिसले आफ्नोे खाना, पानी, इन्धन, औषधि, निर्माण सामग्री र अन्य धेरै चिजहरू प्राप्त गर्न वातावरणसँग अन्तरक्रिया गर्न आवश्यक छ । 

विज्ञान र प्रविधिको विकासले हामीलाई हाम्रो फाइदाका लागि वातावरणको सेवा प्राप्त गर्न मद्दत गरेको छ, तर हामीले व्यापक प्रदूषण निम्त्याएर निरन्तर रूपमा वातावरणीय क्षति पनि गरिरहेका छौँ । यो अहिले भयावह अवस्थामा छ । यस आलेखको उद्देश्य प्रकृति र मानव सृष्टि र विकृतिको सम्बन्ध के कस्तो छ र यसको महत्त्वका बारेमा विवेचना गर्नु हो । 

मानिसले आफूलाई सर्वश्रेष्ठ ठानी प्रकृतिमाथि जथाभावी दोहन गर्न थालेकाले प्रकृति र मानव सृष्टिलाई मानिसको विकृतिले असन्तुलन खडा गरेको छ । यो धर्तीका लागि मानिस भनेको एउटा सामान्य प्राणी हो । प्रकृतिले आफ्नो सन्तुलन आफैँ मिलाउँछ, मानिसभन्दा प्रकृति धेरै बलवान् हुन्छ । 

२) मानिस र प्रकृतिको सम्बन्ध

मानिसको प्रकृतिसँग जटिल र बहुआयामिक सम्बन्ध हुन्छ, जसलाई विभिन्न दृष्टिकोणबाट हेर्न सकिन्छ ः

क) जैविक सम्बन्ध 

मानव प्राकृतिक संसारको भाग हो, अन्य प्रजातिहरूसँगै लाखौँ वर्षमा विकसित हाम्रो जीवविज्ञान हामीले बसोबास गर्ने इकोसिस्टमसँग गाँसिएको छ । हामी खाना, पानी र हावाका लागि प्रकृतिमा भर पर्दछौँ । प्रकृतिका कुनै पनि जीवजन्तु एकअर्कासँग अन्तरनिर्भर छन् । यिनीहरू प्रकृतिबाट अलग भएर बाँच्न सक्दैनन् । 

ख) सांस्कृतिक र आध्यात्मिक महत्त्व 

धेरै संस्कृतिहरूको प्रकृतिसँग गहिरो आध्यात्मिक र दार्शनिक सम्बन्ध छ । प्रकृतिले प्रायः मिथक, धर्म र परम्पराहरूमा केन्द्रीय भूमिका खेल्छ; सौन्दर्य, जीवन, मृत्यु र नवीकरणको अवधारणालाई मूर्त रूप दिन्छ ।

ग) आर्थिक निर्भरता 

आर्थिक रूपमा मानवहरू निर्वाह, ऊर्जा र सामग्रीका लागि प्राकृतिक स्रोतहरूमा निर्भर हुन्छन् । कृषि, वन, माछा मार्ने र पर्यटन उद्योगहरू हुन् जुन प्रत्यक्ष रूपमा स्वस्थ पारिस्थितिक प्रणालीमा निर्भर हुन्छन् । प्रकृति मानवको जनजीविकासँग प्रत्यक्ष रूपमा जोडिएको हुन्छ । प्रकृतिले मानिस बाँच्नका लागि पर्याप्त साधन र स्रोत उपलब्ध गराएको छ, तर लोभी पापीहरूको तृष्णा कहिल्यै मेटाउन सक्दैन । 

मानिसले आफूलाई सर्वश्रेष्ठ ठानी प्रकृतिमाथि जथाभावी दोहन गर्न थालेकाले प्रकृति र मानव सृष्टिलाई मानिसको विकृतिले असन्तुलन खडा गरेको छ । यो धर्तीका लागि मानिस भनेको एउटा सामान्य प्राणी हो । प्रकृतिले आफ्नो सन्तुलन आफैँ मिलाउँछ, मानिसभन्दा प्रकृति धेरै बलवान् हुन्छ ।

घ) वातावरणीय प्रभाव 

औद्योगीकरण, सहरीकरण र वन फँडानी जस्ता मानव गतिविधिले वातावरणमा महत्त्वपूर्ण प्रभाव पार्छ । यसले जलवायु परिवर्तन, जैविक विविधताको हानि र प्रदूषण जस्ता चुनौती निम्त्याएको छ, जसले दिगो अभ्यासहरूको आवश्यकताको बढ्दो चेतनालाई प्रेरित गरेको छ । अहिलेको समाजमा सबभन्दा धेरै महत्त्वपूर्ण समस्या भनेकै जलवायु परिवर्तन र यसको मानव, जीवजन्तु, बोटबिरुवा, वायु, तापक्रम वृद्धिमा देखिएको असन्तुलन नै हो । अहिले मानिसले पृथ्वीको स्रोत र साधनको यति धेरै दोहन गरिरहेका छन् कि जसले गम्भीर वातावरणीय, पारिस्थितिक प्रणाली र मानवको अस्तित्वमै संकट पैदा गरेको छ । तैपनि धनी राष्ट्रका नेता, पुँजीपति वर्ग र नीति–निर्मातामा अझै चेत फिरेको देखिँदैन । 

ङ) संरक्षण प्रयास 

वातावरणीय चुनौतीहरूको प्रतिक्रियामा, धेरै व्यक्ति र संस्थाहरूले प्राकृतिक वासस्थानहरूको संरक्षण र पुनस्र्थापनाका लागि वकालत गर्छन् । यसमा लोपोन्मुख प्रजातिहरूको संरक्षण, इकोसिस्टम पुनस्र्थापना र दिगो स्रोत व्यवस्थापनलाई प्रवद्र्धन गर्ने प्रयास समावेश हुन्छन् । नेपालजस्तो मुलुकका जनताले समुदायकै प्रयासमा वातावरण संरक्षण गर्ने धेरै राम्रा काम गरेका छन् र नेपालको सामुदायिक वन व्यवस्थापन संसारमै उदाहरणको रूपमा लिने गरिन्छ । 

च) वैज्ञानिक समझ 

मानव जीवविज्ञान, पारिस्थितिकी र भूगर्भ विज्ञानसहित विभिन्न वैज्ञानिक विषयमार्फत प्रकृति अध्ययन गरिन्छ । यो बुझाइले संरक्षण प्रयासलाई सूचित गर्दछ र प्राकृतिक संसारसँग सहअस्तित्व गर्ने मानिसको क्षमतालाई बढाउँछ । अझै वैज्ञानिकहरूले स्थानीय समुदाय, गरिब मुलुकका जनता, आदिवासी, नीति–निर्माताहरू, राजनीतिक नेता, सामुदायिक अभियन्ताहरूसँग मिलेर प्रकृति संरक्षणसम्बन्धी अध्ययन, अनुसन्धान र अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरू विश्व बैंक, एसियाली बैक, संयुक्त राष्ट्र संघ आदि संस्थाहरूमा पैरवी गर्नुपर्ने देखिन्छ ।

३) सारसङ्क्षेप

सम्पूर्ण प्रकृति पञ्चतत्त्व (पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु र आकाश)को संयोजनबाट निर्माण भएको छ । मानिस पनि पञ्चतत्त्वबाटै बनेको हो । मानव र प्रकृति बिचको सम्बन्ध महत्त्वपूर्ण र गतिशील छ । 

हामीले आधुनिक संसारका चुनौतीहरू ‘नेभिगेट’ गर्न जारी राख्दा यस सम्बन्धलाई बुझ्न र सम्मान गर्नु हाम्रो ग्रह र भावी पुस्ता दुवैको स्वास्थ्यका लागि महत्त्वपूर्ण छ । मानव जीवनका आधारभूत आवश्यकता गाँस, बास र कपास पनि प्रकृतिबाट नै प्राप्त हुन्छन् । मानव जीवनको सबैभन्दा ठुलो धन स्वास्थ्य त पूर्णरूपले प्रकृतिसँग सम्बन्धित रहन्छ । मानव र प्रकृतिसँगको सम्बन्धमा कुनै पनि रूपमा असन्तुलन आएमा त्यसले मानवमा रोग, सन्ताप, भय, अभाव, शोक (लोभ, मोह, अहंकार, काम, क्रोध) एवं विनाश निम्त्याउँछ । 

वैज्ञानिक रूपमा मानिस र प्रकृतिको घनिष्ठ सम्बन्ध छ, जसमा असन्तुलन आए प्रणाली बिग्रन्छ र अन्ततः मानवमा रोग उत्पन्न हुन्छ र विपत्ति आइलाग्छ । प्रकृतिको सेवा गरी, प्रकृतिको प्रभाव अनुसार सन्तुलित सम्बन्ध कायम गरी अग्रगामी ढङ्गबाट प्राकृतिक जीवनशैली यापन गर्नुमा नै मानवको विवेकशीलता झल्किन्छ र स्वस्थ एवं सम्यक् जीवन बाँच्न सम्भव हुन्छ । 

विज्ञान र प्रविधिको विकासले मानिसलाई फाइदाका लागि वातावरणको शोषण गर्न सजिलो भएको छ, तर मानिसले प्रकृतिमा प्रदूषण पनि गरेको छ र वातावरणीय क्षति पनि गरेको छ । अहिले मानिसलाई प्रदूषणका कारणले विभिन्न रोग, व्याधिको सिर्जना भएको छ । हाल देखापरेको जलवायु परिवर्तन र यसको नकारात्मक प्रभावले मानवको अस्तित्वमाथि नै चुनौती खडा गरेको छ । बेलैमा वातावरण संरक्षणमा ध्यान दिन नसकेमा मानवको अस्तित्व मेटिन सक्ने खतरा पैदा भएको छ । 

अहिले जलवायु परिवर्तनको प्रभावले खाद्य तथा पोषण प्रणलीमा नकारात्मक असर देखिएको छ भने पिउने पानीको आपूर्ति, स्वच्छ हावा, स्वच्छ ऊर्जा, स्वस्थ माटोमा चुनौती खडा भएको छ । कार्बन उत्सर्जन रोक्न वनको संरक्षण, पारिस्थितिक प्रणालीमा सन्तुलन र प्रकृतिमा तापक्रम बढ्न नदिन स्वच्छ ऊर्जाको प्रयोग गर्नुपर्ने देखिन्छ । यो काम ढिलो भइसकेको छ । यसका लागि औद्योगिक धनी राष्ट्रहरू, राजनीतिक नेता, बहुराष्ट्रिय निगमहरू, अन्तर्राष्ट्रिय दातृ निकाय, निजी क्षेत्र र नागरिक समाज सबैको भूमिका अपरिहार्य देखिन्छ । 

संसारभर बसोबास गर्ने मानिसमा जनचेतना जगाउने कार्य आफैँमा धेरै महत्त्वपूर्ण छ । प्रकृति एउटा जीवित पिण्ड भएकाले आफ्नो सन्तुलन आफैँ मिलाउँछ । मानिसभन्दा प्रकृति धेरै बलवान् भएको हुँदा मानिसले प्रकृतिको कानुन मान्नुपर्छ । मानिस भनेको त प्रकृतिको सामु एउटा सानो अंश मात्र हो ।