या कुन्देन्दुतुषारहारधवला या शुभ्रवस्त्रावृता,
या वीणावरदण्डमण्डितकरा या श्वेतपद्मासना ।
या ब्रह्माच्युत शंकरप्रभृतिभिर्देवैः सदा वन्दिता,
सा मां पातु सरस्वती भगवती निःशेषजाड्यापहा ।

अर्थात् जो विद्याकी देवी भगवती सरस्वती कुन्दको फूल, चन्द्रमा, हिमराशि र मोतीको हार सदृश धवल वर्णकी छिन् र जो श्वेतवस्त्र धारण गर्छिन् । जसको हातमा वीणा–दण्ड शोभायमान छ । जसले श्वेतकमलमा आसन ग्रहण गरेकी छिन् तथा ब्रह्मा विष्णु एवं शंकर आदि देवताद्वारा सदा पूजित छिन् । सम्पूर्ण जडता र अज्ञानलाई दूर गरी दिने उनै देवी सरस्वती हाम्रो रक्षा गरुन् । 

यस्तो अद्भूत र महान् मन्त्रका आज (माघ २१)  देवी सरस्वतीको पूजा–अर्चना गर्दै वसन्त महोत्सव मनाइँदै छ । माघ मासको शुक्लपक्षको नवरात्रिको पञ्चमी तिथि देवी सरस्वतीको आराधनाप्रति समर्पित छ । यस पञ्चमीलाई वसन्त पञ्चमी र श्रीपञ्चमी पनि भनिन्छ । 

देवी पुराणका अनुसार नवरात्रका लागि वर्षमा चार महिना निश्चित गरिएको छ । पहिलो नवरात्र वर्षको पहिलो महिना अर्थात् चैतमा पर्छ । दोस्रो नवरात्र चौथो महिना, आषाढमा पर्छ । यसपछि, तेस्रो तथा प्रमुख नवरात्र आश्विनमा पर्छ । यसै गरी वर्षको एघारौँ महिना अर्थात् माघमा चौथो नवरात्र मनाउने उल्लेख र विधि देवी भागवत र अन्य धार्मिक ग्रन्थमा गरिएको पाइन्छ ।

यस दिन देवी सरस्वतीको धुमधामका साथ उत्सव मनाइन्छ । यो दिवस विद्यालय र कलेजका विद्यार्थीका लागि प्रतिभा र कलाको प्रकटीकरण दिवस पनि हो । यसको अर्को उल्लेखनीय पक्ष के पनि हो भने श्रीपञ्चमीको दिन शिशु र बालबालिकालाई शिक्षादीक्षाका लागि विद्या–संस्कार गरिने परम्परा पनि गरिन्छ । यस दिन देवीको पूजा गरी ज्ञानप्रति कृतज्ञता व्यक्त गर्दै बालबालिकाको अक्षरारम्भ गराउँछन् ।

ब्रह्माण्डको सर्जन, सञ्चरण र संहरणको मूल क्रिया सम्पादन गर्ने शक्तिलाई आदि शक्ति भनिन्छ । आदि शक्तिका अनेक स्वरूप छन्, जसमध्ये प्रत्येकले आफ्नो एक विशिष्ट गुणको प्रतिनिधित्व गर्छ । आदि शक्तिको मूल तीन क्रियाशक्तिकी देवीहरू महाकाली, महालक्ष्मी र महासरस्वती हुन् । त्रिदेवी तीन प्रमुख देवीहरूको समूह हो जो सृष्टि, संरक्षण र विनाशका शक्तिशाली प्रतीक हुन् । शक्ति, वीरता, सुरक्षा र विनाशकी देवी हुन् काली । धन, समृद्धि, भव्यता र सौभाग्यकी देवी मानिन्छिन् लक्ष्मी । अनि ज्ञान, सिकाइ, बुद्धि, संगीत र कलाकी देवी हुन् सरस्वती । 

देवी सरस्वतीको वाहन हंस हो, जुन बुद्धि र पवित्रताको प्रतीक हो । वीणा संगीत र कलाको प्रतीक हो भने वेद र पुस्तकहरू ज्ञान र शिक्षाका प्रतीक हुन् । यस्तै अक्षमाला ध्यान र आध्यात्मिकताको प्रतीक हो भने कमललाई शुद्धता र बुद्धिको प्रतीक मानिन्छ ।

यी देवीहरूका आ–आफ्नै विशेषता र भूमिका छन्, जसले सम्पूर्ण ब्रह्माण्ड र जीवनका विभिन्न पक्षलाई नियन्त्रण गर्छन् । त्रिदेवीको अंशका रूपमा सरस्वती ज्ञान र बुद्धिकी देवी हुन् । सरस्वतीको स्थान रचनात्मकता, कला र ज्ञानको रूपमा छ । उनी रचनात्मकता, शिक्षा र विचारशीलतासँग सम्बन्धित शक्तिको प्रतिनिधित्व गर्छिन् ।

त्रिदेवीमा सरस्वतीको स्थान सन्तुलन र पूर्णताको प्रतीक पनि हो । काली र लक्ष्मीले आफ्नो शक्ति र समृद्धिले संसारलाई नियन्त्रण गर्छन् भने सरस्वतीले ज्ञान र बुद्धिमत्तामार्फत आफ्नो कार्यलाई सही दिशामा निर्देशित गर्छिन् । त्रिदेवीको समन्वयले नै समाजलाई आदर्श, सन्तुलित र विकसित जीवन बिताउन प्रेरित गर्छ ।

देवी सरस्वतीलाई ज्ञान, विद्या, संगीत, कला र बुद्धिकी देवी मानिन्छ । उनी सृष्टि, शिक्षा र बुद्धिमत्ताकी प्रतीक हुन् । उनलाई चार हात भएकी, सेतो पहिरनमा सजिएकी, कमलको फूलमा बसेकी र वीणा बजाउँदै गरेको रूपमा चित्रण गरिएको छ । देवी सरस्वतीको वाहन हंस हो, जुन बुद्धि र पवित्रताको प्रतीक हो ।

वीणा संगीत र कलाको प्रतीक हो भने वेद र पुस्तकहरू ज्ञान र शिक्षाका प्रतीक हुन् । यस्तै अक्षमाला ध्यान र आध्यात्मिकताको प्रतीक हो भने कमललाई शुद्धता र बुद्धिको प्रतीक मानिन्छ । व्यक्तिमा कला, ज्ञान, ध्यान र बुद्धि उच्च हुनुपर्छ भन्नु नै यी प्रतीकहरूप्रतिको चेतना हो । ज्ञानकी देवीको अर्चना अज्ञानता नाश गर्नको लागि हो । तमसोमा ज्योतिर्गमय मन्त्र नै सरस्वतीको अर्चना हो । 

सरस्वती शब्द संस्कृत भाषाबाट आएको हो र यो दुई शब्दहरूको संयोजन हो । ‘सरस’को अर्थ ‘सार’ र ‘वती’को अर्थ ‘ग्रहण गर्नु’ हो । यसरी ‘सरस्वती’को अर्थ सार अर्थात् ज्ञान ग्रहण गर्नु हो । सारस्वत जीवनमा बुद्धि र चेतनाको निरन्तर प्रवाहको प्रतीक हो ।

सरस्वती नामको दार्शनिक र आध्यात्मिक अर्थ अत्यन्तै गहिरो र समृद्ध छ । यो शब्द केवल देवीको नाम मात्र होइन ज्ञान, आध्यात्मिक अभ्यास र सर्वोच्च चेतनासँग सम्बन्धित दिव्य प्रतीक पनि हो । ज्ञान र बुद्धिको प्रतीक यसको दार्शनिक अर्थ हो । यो शुद्धता र सत्यप्रति प्रतिबद्धताको प्रतीक हो, जुन कुनै पनि ज्ञान र अध्ययनको आधारभूत उद्देश्य हुनुपर्छ ।

सरस्वतीलाई शुद्ध ज्ञान र भक्तिको आशीर्वाद दिने देवीको रूपमा पूजा गरिन्छ । तिनीहरू भौतिक वा भौतिक ज्ञान मात्र होइन, आत्माको ज्ञान (आध्यात्मिक ज्ञान) को पनि प्रतीक हुन् । तिनीहरूमार्फत साधक सर्वोच्च चेतना (ब्रह्म) प्राप्तितर्फ अगाडि बढ्छ । यही यसको आध्यात्मिक अर्थ हो ।

सरस्वतीको दर्शन केवल बाह्य ज्ञान प्राप्त गर्ने बारेमा मात्र होइन तर आत्म–ज्ञान, आत्म–प्राप्ति र आन्तरिक शान्ति प्राप्तिसँग पनि सम्बन्धित छ । तिनीहरूले हामीलाई बाह्य संसारबाट प्रगति गर्नुको साथै आत्माभित्रको ज्ञानलाई चिन्ने र बुझ्ने बाटो देखाउँछन् ।

यसरी सरस्वतीको नाम र उनको स्वरूपको दार्शनिक र आध्यात्मिक अर्थले हामीलाई सांसारिक ज्ञानतर्फ प्रेरित मात्र गर्दैन तर हामीलाई यो पनि सिकाउँछ कि साँचो ज्ञान त्यो हो जसले हामीलाई आत्मा र ब्रह्मसँग एकतामा डोर्‍याउँछ ।

अनेक स्थानमा देवी सरस्वतीको पूजामा समर्पित मन्दिरहरू छन् । प्रमुख सरस्वती मन्दिरहरूमा कास्मिरको शारदा देवी मन्दिर (शारदापीठ), नासिक (महाराष्ट्र) को सरस्वती मन्दिर, गुजरातको सरस्वती मन्दिर, बंगलादेशको शारदा मन्दिर, तमिलनाडुको सरस्वती मन्दिर हुन् ।

प्राचीन वैदिक कालमा ‘सरस्वती’लाई मुख्यतया नदीको रूपमा चिनिन्थ्यो, जसलाई पवित्र मानिन्थ्यो तथा बुद्धि र उर्वरताकी आमा मानिन्थ्यो । सरस्वतीलाई ज्ञान, कला र विद्याकी देवीको रूपमा चित्रण गरियो । यो नामको गहिरो दार्शनिक र आध्यात्मिक अर्थ छ, जसले ज्ञान र शुद्धताको अनन्त प्रवाहलाई प्रतिनिधित्व गर्दछ ।

विद्यार्थी र कलाकारहरूले आफ्नो काममा सफलता र दक्षताका लागि आशीर्वाद माग्न देवी सरस्वतीको पूजा गर्छन् । विद्यालयमा सरस्वती पूजा विशेष गरी वसन्त ञ्चमीको दिन मनाइन्छ, जुन देवी सरस्वतीको पूजामा समर्पित प्रमुख पर्व हो । 

शिक्षा, कला र संस्कृतिको क्षेत्रमा यस दिनको विशेष महत्त्व छ र यो दिन विद्यार्थी र शिक्षकका लागि विशेष अवसर पनि हो । विद्यालयहरूमा विद्यार्थी, शिक्षक र कर्मचारीहरूले भक्ति र विश्वासका साथ सरस्वती पूजा गर्छन् ।

विद्यालयहरूमा रहेका सरस्वती मन्दिरहरू ज्ञान, सिकाइ र शिक्षाको क्षेत्रमा विद्यार्थीका लागि विशेष गरी महत्त्वपूर्ण छन् । यी मन्दिर स्कुल वा कलेज परिसरमा अवस्थित हुन्छन् र देवी सरस्वतीको पूजाद्वारा विद्यार्थी र शिक्षकलाई ज्ञान, बुद्धि र सफलताले आशीर्वाद दिइन्छ । विद्यालयहरूमा रहेको सरस्वती मन्दिर विद्यार्थीका लागि आफ्नो पढाइमा सफलता हासिल गर्न, एकाग्रता र शिक्षाप्रति समर्पणको भावना विकास गर्न महत्त्वपूर्ण स्थान हो ।

विद्यालयहरूमा रहेको सरस्वती मन्दिर विद्यार्थी र शिक्षकका लागि विशेष स्थान हो जसले ज्ञान, बुद्धि र शिक्षाको आशीर्वाद प्रदान गर्दछ । यसले शैक्षिक सफलता प्राप्त गर्न मात्र मद्दत गर्दैन, बल्की विद्यार्थीको मानसिक र आध्यात्मिक विकासको लागि पनि महत्त्वपूर्ण छ ।

देवी सरस्वतीको नित्य अर्चना एक महत्त्वपूर्ण धार्मिक र आध्यात्मिक अभ्यास हो । जो विशेष रूपमा विद्या, कला, बुद्धि र शिक्षाको क्षेत्रमा सफलता प्राप्त गर्नका लागि गरिन्छ ।
देवी सरस्वतीको पूजा विधिपूर्वक र आस्थापूर्वक गरिन्छ । यो पूजा न केवल शारीरिक, मानसिक र आध्यात्मिक शान्ति प्रदान गर्दछ, बल्की व्यक्तिलाई ज्ञान र विवेकको दिशामा पनि अग्रसर गर्दछ ।

वसन्त पञ्चमीलाई वसन्तोत्सव पनि भनिन्छ । प्राचीन कालदेखि वसन्तोत्सव मनाउने परम्परा छ । त्यो परम्परा आज सरस्वती पूजनमा सीमित भएको छ । आजैको दिनबाट फाल्गुन पूर्णिमाको दिन मनाइने फागु पर्वको होरी–गायन प्रारम्भ गरिन्छ । श्रीपञ्चमी र फागु पर्वको बिच शिवरात्रि महापर्व पनि पर्दछ ।
(लेखक झा इतिहास, संस्कृति र समसामयिक विषयमा दक्खल राख्छन् ।)