फेब्रुअरी २ मा मनाइने विश्व सिमसार दिवसको साक्षी बस्दै आएको छ, टौदह । कति वर्ष त यही दहमा सिमसार दिवसका कार्यक्रम सम्पन्न भएका छन् । काठमाडौँ उपत्यकाभित्र (कीर्तिपुर नगरपालिकामा) पर्ने टौदह एक प्राकृतिक दह (ताल) हो, जसले एक पर्यटकीय स्थलका रूपमा समेत चर्चा कमाउन थालेको छ । 

आस्तिकहरूका लागि पवित्र धार्मिक स्थल वा एक आस्थाको केन्द्र हो, टौदह । टौदहको उत्पत्तिको कथालाई धार्मिक आख्यानहरूद्वारा वर्णन गर्ने गरिन्छ । कर्कोटक नागराजाको वासस्थानका रूपमा चर्चित टौदहको किंवदन्ती मछेन्द्रनाथको भोटो जात्रासँग पनि सम्बन्धित छ । यहाँ स्थानीयद्वारा पूजापाठ गरिन्छ । यस्तै यहाँ नागपञ्चमीमा मेला पनि लाग्छ । 

विज्ञहरु भने काठमाडौँ उपत्यकाको पानी बगेर बाहिर जाने क्रममा ‘अक्सबो लेक’ (अंग्रेजी अक्षर यु आकारको ताल) का रूपमा विकास भएको विश्वास गर्छन् । टौदह बागमती नदीको समीपमा रहेकाले पनि यो तर्कलाई बल पुग्छ ।

सिमसार क्षेत्र हुनुको नाताले यसको पर्यावरणीय देन र महत्त्व छ । पछिल्लो समय टौदहमा वातावरणको अध्ययनमा रुचि राख्ने तथा संरक्षण अभियन्ताहरू र बाह्य वा आन्तरिक पर्यटकहरु यहाँ पुग्ने गर्छन् । घुमन्ते (विशेषतः आन्तरिक पर्यटक)हरूको स्वाद अनुकूल यो स्थलले पर्याप्त आधुनिकता अँगालेको छ । आजकल टौदहमा घुमन्तेहरूको भिड लाग्छ । अहिले टौदह आधुनिक भएको छ । यहाँ आएर फोटो खिच्नेहरु बढेका छन्, जुन सामाजिक सञ्जालमा खुबै भेटिन्छन् । 

टौदह विशेष पारिस्पथितिकीय प्रणाली सञ्चालित हुने सिमसार क्षेत्र थियो । यसलाई जैविक विविधताको अब्बल स्थल मानिन्थ्यो । वास्तविक क्षेत्रफल सानो रहँदा पनि त्यस आसपासका धानखेत, सिम तथा ओसिलो जमिनले यसलाई सिमसारका रूपमा परिचित गराएको थियो । नजिकैको बागमती करिडोर र बोसन खोलाको सिमसार क्षेत्रसहित जल, जमिन, वनस्पति, जलचर, उभयचर तथा अन्य जीवजन्तु एकै ठाउँमा पाइएकाले यो समग्र सिमसारको प्रतिनिधि स्थल थियो । 

टौदहको स्थायी प्राकृतिक पानीको स्रोत छैन । प्राकृतिक कुवाहरू पनि भेटिएका छैनन् । ११२ रोपनीमा फैलिएको टौदहभन्दा बाहिर ठुलो हिस्सामा फैलिएको धान खेतहरू धाप वा सिम प्रकृतिका थिए । खेतीयोग्य जमिन मासिँदै गएपछि अचेल टौदह वर्षाको पानीले भरिने गर्छ ।

सिमसार क्षेत्र अति नै मूल्यवान् प्राकृतिक प्रणाली हो । जल परिचालनमा सिमसार क्षेत्रले खेल्ने भूमिकाकै कारण यसलाई प्रकृतिको मिर्गौला पनि भनिन्छ । टौदहमा प्राकृतिक विज्ञानका विद्यार्थीले अनेकौँ अध्ययन र अनुसन्धान गरेका छन् । त्यहाँ पाइने जीवजन्तु तथा वनस्पतिका विषयमा लेख तथा खोजपत्र तयार पारिएका छन् । 
अध्ययनका क्रममा यहाँ ११२ प्रजातिका चराहरू, ३८ प्रजातिका बोटबिरुवा र तीन दर्जनभन्दा बढी किरा र पानीमा पाइने स–साना जीव भेटिएको उल्लेख छ । जल र जमिनका गुणस्तरको र जैविक विविधताको अध्ययन भएका छन् । दहको पानीभित्र रैथाने माछा पौडिरहेका हुन्थे । सर्प लगायत पानीमा पाइने जीवजन्तु तथा झारपातसहित कुशल पारिस्थितिक प्रणाली सन्तुलित रूपमा रहेको थियो । वरिपरिका कृषि भूमिबाट बगेर जाने पानी दुष्प्रभावी थिएन । मान्छेको अनियन्त्रित अतिक्रमण पनि थिएन । यो एउटा राम्रो सम्पदाका रूपमा संरक्षित थियो । 

टौदह नेपालको सीमापारी चीन, मङ्गोलिया, साइबेरिया लगायत स्थानबाट जाडो छल्न आउने पाहुना चराहरूको आश्रय स्थल थियो । यहाँ हिउँदमा दक्षिणतर्फ जाँदा र ग्रीष्म ऋतु सुरु हुँदै गर्दा उत्तरतिर बसाइँसराइ गर्ने चराहरूको विश्रामस्थल पनि थियो । यस कारण पनि टौदहलाई पन्छी अध्ययनको महत्त्वपूर्ण स्थान मानिन्थ्यो । हाल देखा नपरेका वा लोप भइसकेका कैयौँ आगन्तुक पन्छीहरू यो स्थानमा पाइएको अभिलेख सुरक्षित रहेको पन्छीविद् बताउँछन् । यो टौदहको उल्लेखयोग्य विशेषता हो । 

टौदहको स्थायी प्राकृतिक पानीको स्रोत छैन । प्राकृतिक कुवाहरू पनि भेटिएका छैनन् । ११२ रोपनीमा फैलिएको टौदहभन्दा बाहिर ठुलो हिस्सामा फैलिएको धान खेतहरू धाप वा सिम प्रकृतिका थिए । वर्षाको पानी र सामान्य सिँचाइद्वारा खेती हुन्थे । यी वरिपरिका जमिनबाट रसाएर आएको पानी टौदहलाई पर्याप्त हुन्थ्यो । त्यो नै पानीको भरपर्दो स्रोत थियो । खेतीयोग्य जमिन मासिँदै गएपछि अचेल टौदह वर्षाको पानीले भरिने गर्छ । जमिन रसाएर आउने पानीले थोरै मात्र भरथेग गर्दछ । हिउँद लाग्दै जाँदा पानीको सतहमा गिरावट देखिन थाल्छ । यो अहिले टौदहको दुःख बनेको छ । सिमसार संकटमा छ ।

करिब चार वर्षअघि तत्कालीन जनप्रतिनिधिहरूद्वारा टौदहलाई आधुनिकीकरण सहितको पर्यटक लक्षित व्यापारिक क्षेत्र बनाउने प्रस्ताव गरिएको थियो । त्यो एउटा सम्पदालाई विनिमय गर्ने उपाय थियो । पर्यावरणीय पक्षलाई अन्देखा गरिएको उक्त प्रस्ताव तुहिनु टौदहको लागि सकारात्मक कुरा हो । प्रकृति संरक्षण सम्बन्धी कमजोर चेत भएका राजनीतिक पात्रहरूको यस्तो सिमसारलाई राजस्व संकलनको स्रोत बनाउने दृष्टता थियो । यति हुँदासम्म जग्गा अतिक्रमण रोक्ने नाउँमा दहको वरिपरि सिमेन्टको पर्खाल लागिसकेको थियो । टौदहका किनारमा बग्रेल्ती ढुङ्गा थुपारिएको थियो । वरिपरि किनारामा ढलान गरिएका ढुङ्गा छापेका पैदल बाटो बनिसकेको थियो । टौदहले चर्चेको जमिनको अतिक्रमण रोक्न गरिएका यी प्रयासले सिमसार अतिक्रमित हुन सुरु भएको थियो । पानी रसाएर आउने छिद्र टालिएको थियो । यही बिन्दुबाट सिमसार खण्डित भई टौदहको परिस्थितिकीय सम्बन्ध वरिपरिका क्षेत्रसँग विच्छेद भइसकेको थियो । दह वरिपरिका चम्किला र झिलिमिली बत्तीले वातावरण बिथोल्न थालेको थियो । स्थानीयका लागि आयआर्जन र सरकारका लागि राजस्व बटुल्न टौदहको प्रयोग भइसकेको थियो । यस मानेमा टौदहले पैसा कमाउन थालेको छ । 

अध्ययनका क्रममा यहाँ ११२ प्रजातिका चराहरू, ३८ प्रजातिका बोटबिरुवा र तीन दर्जनभन्दा बढी किरा र पानीमा पाइने स–साना जीव भेटिएको उल्लेख छ ।

करिब दुई दशकको अन्तरालमा टौदहको रहनसहन व्यापक रूपमा फेरिएको छ । चमक धमक बढेको छ । टौदहमा आउने घुमन्तेहरूको भीड पनि फेरिएको छ, उनीहरूको उद्देश्य फेरिएका छन् । तिनकै आवश्यकता अनुरूप टौदहलाई बिछट्टै राम्रो र आधुनिक देखिने गरी सिँगार्ने कोसिस गरिएको छ । अहिले टौदहलाई फोटोजेनिक बनाइएको छ । पर्यटकलाई मन पर्ने प्रकारका संरचनाको विकास गरिएको छ तर त्यसयता टौदहलाई प्राकृतिक रूपमा फर्काउने ठोस प्रयास नहुनु उदेकलाग्दो छ । यो दुर्भाग्य हो ।

अहिले टौदहको पानी सफा देखिन्छ, जलजन्य वनस्पतिहरू देखिँदैन । यिनै वनस्पतिमा आश्रित हुने जलचर तथा दहभरि पौडिने मसिना रैथाने माछाका हुलहरू हराए, लोप भइसके । ठुला र आयातीत रङ्गीन माछाले पोखरी भरिएको छ, ती माछालाई कृत्रिम दानाद्वारा पालिएको छ । माछालाई दाना दिने काम घुमन्तेहरूको भएको छ । पानीभित्रको वनस्पति र जीवजन्तुबिच हुने प्राकृतिक खाद्य चक्र टुटेको छ । पोखरीको वहन क्षमता साथै पानीको गुणस्तरको बेवास्ता गरिएको छ । फरक ऋतु र मौसम अनुसार विचरण गर्न आउने चराहरूको संख्या ह्वात्तै घट्नु यसैको प्रत्यक्ष असर हो । अनेकौँ अतिक्रमणका कारण अन्य जीवजन्तु पनि बस्न नसक्ने भएको छ ।

टौदहको उपस्थितिले त्यहाँको जनजीवनमा चाहिँ परिवर्तन ल्याएको छ । विशेषतः स्थानीयहरूको रोजगारी प्रवद्र्धन र आर्थिक हैसियत उकास्न टौदहको भूमिका महत्त्वपूर्ण छ । पोखरीको वरिपरि किनारमा निर्माण भएका केही थान पार्टी प्यालेस, दर्जनौँ रेस्टुरेन्ट र कैयौँ स–साना पसल व्यवसाय टौदहकै देन हो । यसबाट सिर्जित रोजगारीले प्रत्यक्ष रूपमा स्थानीयको जीवनस्तर उकासेको छ, सँगसँगै टौदहको अस्तित्वमाथि धावा पनि बोलेको छ । यो आर्थिक विकासले प्रकृति विनाशको ऐना देखाइदिएको छ । खै हामीमा चेत खुलेको ? खै हामीमा संरक्षणप्रतिको हुटहुटी बढेको ? खै टौदहलाई सम्भव भएसम्म प्राकृतिक रूपमा संरक्षण गर्ने हाम्रो प्रतिबद्धता‌ ? वरिपरि जमिनको स्वरूप परिवर्तन हुँदै जाँदा खै पानी पुनर्भरणका कुवा निर्माण गरेको ? हाम्रो कमजोर इच्छा शक्तिकै कारण टौदहले आफ्नो अस्तित्व कसरी कायम राख्ला र ? उसको वैभवशाली इतिहास नयाँ पुस्तालाई कसरी हस्तान्तरण गर्न सकिएला र ? प्राकृतिक सम्पदा जस्ताको तस्तै नयाँ पुस्तामा हस्तान्तरण गर्नुपर्ने बाध्यता न स्थानीयले बुझे न त जनप्रतिनिधिले बुझे । बुझे त केवल अबला प्रकृतिलाई दोहन गर्नुपर्छ, त्यसबाट आर्थिक उपार्जन गर्नुपर्छ । सिमसारको अस्वाभाविक दोहन नेपालकै एउटा समस्या हो । प्रकृति संरक्षणमा इमानदार भए उपाय सुझ्छन् । नत्र सिमसार दिवस मनाउनु मात्र संरक्षण गर्न प्रतिबद्ध हुनु होइन ।

स्थानीय तह आफैँ सरकार हुनुको नाताले सन् १९८८ मा नेपाल रामसार महासन्धिको पक्ष राष्ट्र बनिसकेको हेक्का राख्नुपर्ने थियो । सिमसार नीति– २०६९ को अनदेखा नगरिनुपथ्र्यो । अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा गरेका सन्धि–सम्झौता र महासन्धिहरूमा व्यक्त गरिएका प्रतिबद्धता पूरा गर्न पनि यी र यस्ता ओजपूर्ण स्थलहरूको तर्कपूर्ण र वस्तुगत संरक्षण आवश्यक छ ।

धार्मिक र पर्यावरणीय महत्त्वलाई धमिल्याउँदै पर्यटकीय महत्त्वलाई उजागर गर्दै छ । टौदहलाई मान्छेले आफ्नो मात्र बनाए, चाहेजस्तै सिँगारेर चिटिक्क बनाए, प्रकृतिका अन्य जीवजन्तुबाट टौदहलाई केवल आफ्नै उपयोगका लागि खोसे । टौदह एउटा पोखरी मात्र भएको छ । यसलाई मानिसले केवल आफ्नो मनोरञ्जन र आयआर्जनको साधन बनाए । यति महत्त्वपूर्ण सिमसारलाई पोखरी हुँदै एउटा खुल्ला एक्वारियमको रूपमा विकास गरिनु दुर्भाग्यपूर्ण स्थिति हो । पर्यटकहरू प्राकृतिक दह हेर्न होइन कि एउटा खुला एक्वारियमको अवलोकन गर्न र माछालाई दाना खुवाउन आउँछन् ।

जलवायु परिवर्तन र विश्व उष्णीकरणको असरको अलावा तीव्र गतिमा बढेको भौतिक संरचना निर्माणले पनि टौदहमाथि संकट थोपरेको छ । प्रत्येक संरचना निर्माण सँगै पानी पुनर्भरणको खाल्डो निर्माणमा कडाइ गरेको भए जमिनमा ओस कायम रहन्थ्यो । दह वरिपरि बाँकी रहेका कृषियोग्य जमिनमा सिँचाइ सहितका जैविक कृषि कर्मलाई प्रोत्साहित गर्न सके पानीका स्रोत कायम रहिरहन्छ । पानीको गुणस्तर सुधारेर जलचर तथा जलजन्य वनस्पति बाँच्न सक्ने बनाउँदा पनि टौदहलाई त्राण मिल्छ । विषादी मिसिएका तथा ढलजन्य तरल पदार्थको चुहावटलाई निर्मम भई बन्द गर्नुपर्छ । रैथाने जातका वृक्षारोपण गर्न सके कैयौँँ पन्छीका लागि वासस्थान उपलब्ध हुन्छ । यसले जैविक विविधतामा भरथेग हुन्थ्यो । धेरै चम्किला वत्तीहरूको प्रयोगले पक्षीमा दिशा भ्रम पैदा हुन्छ । त्यो नियन्त्रण गर्न आवश्यक छ । प्रकृति प्रतिकूल मानिसको अनियन्त्रित चहल–पहल, कोलाहल र भिडभाड नियन्त्रण गरेर पनि टौदहलाई शान्त बनाउन सकिन्छ । प्रकृतिको शोषणभन्दा पहिले प्रकृतिलाई पोषण गर्नु अपरिहार्य हुन्छ । त्यसपछि मात्र विश्व सिमसार दिवस मनाउनु सार्थक हुन्छ ।