विद्यार्थी राजनीतिले शैक्षिक संस्थानहरूको सीमा क्षेत्रहरूलाई पार गर्दै विश्वभरका सामाजिक र राजनीतिक परिवर्तनहरूमा महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेको छ। विशेषगरी नेपालमा अर्थतन्त्रका उतारचढावदेखि प्रविधिमा भएका नयाँ परिवर्तनसम्मका तीव्रता  सँगसँगै विद्यार्थी आन्दोलन  अझै पनि प्रभावशाली शक्ति बनेको छ। 

ऐतिहासिक रूपमा, विद्यार्थी आन्दोलनहरूले राजनीतिक विकासमा महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेको छ, जस्तै निरङ्कुश शासकहरूको पतन र प्रजातान्त्रिक सिद्धान्तहरूको प्रवर्द्धन। 

यी सबै परिवर्तनहरूले विद्यार्थी आन्दोलनको महत्वलाई कमजोर पार्न सकेका छैनन्। यसले समय अनुकूल आफूलाई परिष्कृत र समायोजन गर्दै जाँदैछ, जसले गर्दा यसले अझै पनि राजनीतिक र सामाजिक परिप्रेक्ष्यहरूमा एक महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलिरहेको छ।

धेरैजसो विकासोन्मुख राष्ट्रहरूमा, विशेषतः नेपालमा, विद्यार्थी राजनीति केवल यौवनको आदर्शवादको प्रतीक होइन यसले न्याय, समानता र प्रतिनिधित्वको लागि समाजका सङ्घर्षहरूमा गहिरो संलग्नता जनाउँछ। विद्यार्थीहरू प्रायः ठुला ठुला  आन्दोलनहरूको उत्प्रेरकको रूपमा कार्य गर्छन्, जसले शैक्षिक सुधार मात्रै होइन, सामाजिक र आर्थिक समानता र राजनीतिक सहभागिता समेतको पक्षमा कुरा उठाउँछन्। यो प्रवृत्ति प्रजातान्त्रिक प्रगतिको लागि अनिवार्य छ । 

यस लेखमा विद्यार्थी राजनीतिका दीर्घकालीन महत्त्वलाई अन्वेषण गरिने छ, विशेष गरी ती राष्ट्रहरूमा जहाँ प्रजातान्त्रिक प्रणाली कमजोर छ र असमानताहरू जारी छन्। विद्यार्थी आन्दोलनसँग संसारभरका राजनीतिक र सामाजिक रूपान्तरणहरू प्रेरित हुने अद्वितीय क्षमता रहेको छ, जसले यसलाई समकालीन राजनीतिक छलफलको अनिवार्य अंश बनाउँछ।

नेपालमा विद्यार्थी आन्दोलनहरूको ऐतिहासिक अवलोकन

नेपालमा विद्यार्थी राजनीति देशको राजनीतिक इतिहाससँग गहिरो रूपमा जोडिएको  छ। विगत शताब्दीमा, विद्यार्थीहरू लगभग सबै महत्त्वपूर्ण राजनीतिक परिवर्तनहरूको अगाडि रहेका छन् र सधैँ नै स्थापित सत्ताका संरचनाहरूलाई चुनौती दिँदै आएका छन्। राणा शासनको अन्त्यदेखि लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको स्थापना सम्म नेपालको राजनीतिक विकास विद्यार्थी नेतृत्व गरेका आन्दोलनहरूसँग अङ्गीकृत छ। 

२००७ सालको राणा शासनको पतन र प्रजातन्त्रको स्थापनाको निम्ति विद्यार्थीहरूको सक्रिय आन्दोलनद्वारा आंशिक रूपमा प्रेरित थियो। उनीहरूको  सङ्गठित विरोध र जनसञ्चारले राष्ट्रिय समर्थनलाई ऊर्जा भरेको  थियो, जसले गर्दा निरङ्कुश शासनको पतन भयो। यस अवधिले नेपालमा विद्यार्थी आन्दोलनको समृद्ध परम्पराको आरम्भ गर्‍यो। 

२०४७ सालको जनआन्दोलनले पञ्चायती शासनको अन्त्य गरी प्रजातन्त्रको पुनः स्थापना गर्‍यो, जहाँ विद्यार्थीहरूले फेरी अर्को महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरे। विद्यार्थीहरूले नेपाली  कांग्रेस र विभिन्न कम्युनिस्ट पार्टीसँगको समन्वयमा विरोध र आन्दोलनहरू सञ्चालन गरे, जसले राजनीतिक स्वतन्त्रता र न्यायको लागि सङ्घर्ष गर्न विशेष  योगदान पुर्‍यायो।

२०५२ देखि २०६२ साल सम्म नेकपा माओवादीले सञ्चालन गरेको जनयुद्धमा  समेत विद्यार्थी आन्दोलनकारीहरूले राजतन्त्रको अन्त्य र नेपाललाई संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको रूपमा स्थापित गर्न अर्को महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरे। नागरिक अशान्तिका बिचमा पनि विद्यार्थीहरूले सामाजिक न्याय, समानता र राजनीतिक सुधारका लागि सङ्घर्ष गरिरहे जुन लेगेसीको रुपमा स्थापित भएर  आज पनि जीवित छ र नयाँ पुस्तालाई सङ्घर्षको लागि प्रेरित गर्दैछ।

आजको नेपालमा विद्यार्थी राजनीतिका महत्त्वपूर्ण पक्षहरू

नेपालले महत्त्वपूर्ण राजनीतिक परिवर्तनहरू भोगेको भएतापनि, विद्यार्थी राजनीतिको महत्त्व भने घटेको छैन। 

आजको विद्यार्थी आन्दोलनकारीहरू अझै पनि नेपालका वर्तमान चुनौतीहरूको समाधानका लागि अग्रपङ्क्तिमा सङ्घर्षरत रहन्छन् र सामाजिक न्याय, राजनीतिक जबाफदेही र शैक्षिक सुधारका लागि बलियो आवाज बनेका छन्।

नेपालका युवाहरूले उच्च बेरोजगारी दर र राजनीतिक भ्रष्टाचारको समस्यामा सामना गरेका छन् । 

आन्दोलनद्वारा  आफ्नो आवाज उठाउने र प्रणालीगत परिवर्तनको लागि प्रयास गर्ने एउटा मार्गको रूपमा विद्यार्थी आन्दोलनले   कार्य गर्दछ। 

विद्यार्थीहरु आफ्ना क्याम्पसमा भएका समस्याहरूमा मात्र सीमित नभएर लैङ्गिक समानता, पर्यावरण संरक्षण र श्रमिक अधिकारजस्ता वृहत् कारणहरूको लागि पनि सङ्घर्ष गर्दछन्।नेपालको राजनीतिक परिप्रेक्ष्य अझै पुराना पुस्ताका नेताहरूले नियन्त्रण गरेका छन्, जस मध्ये केहीले दशकौँसम्म सत्ता सम्हालिरहेका छन्। 

यस सन्दर्भमा, विद्यार्थी आन्दोलनहरूले सत्तासीनहरूलाई  कहिले चुनौती दिँदै त कहिले बाध्य पार्दै युवा वर्गको चिन्ताहरू र आकाङ्क्षाहरूलाई परिलक्षित गर्ने सुधारका लागि सङ्घर्ष गर्छ। 

अनेरास्ववियू  (क्रान्तिकारी) जस्ता विद्यार्थी सङ्गठनले अझै पनि राजनीतिक निर्णय प्रक्रियामा युवाहरूको ठुलो प्रतिनिधित्वको लागि प्रयास गर्दैछन्, जसले विद्यार्थी सङ्घर्षको निरन्तर आवश्यकता र महत्त्वलाई प्रमाणित गर्दछ।

विश्वव्यापी विद्यार्थी राजनीतिका प्रभावहरू

नेपालमा विद्यार्थी राजनीति प्रायः राष्ट्रिय राजनीति र समाजमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्दै आएको छ, यसको प्रभाव विश्वव्यापी रूपमा विस्तार भएको छ। 

संसारभरिका विद्यार्थीहरूले ठुलो राजनीतिक आन्दोलनहरू र राष्ट्रिय नीतिहरूको निर्धारणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेका छन्।

अमेरिकामा २०१८ मा मार्जोरी स्टोनम्यान डगलस हाई स्कुलमा भएको भयावह गोलीबारीपछि 'मार्च फर आवर लाइभ्स' आन्दोलनका विद्यार्थीहरूका नेतृत्वमा बन्दुक नियन्त्रणको विषयमा राष्ट्रिय ध्यानाकर्षण भएको थियो। 

विद्यार्थी नेतृत्वमा भएका विरोध र वकालतका प्रयासहरूले कानुन बनाउने निकायलाई कडा बन्दुक नियमहरू लागू गर्न दबाब दिइरहेको थियो, जसले जनतामा युवा आन्दोलनको प्रभावकारी महत्त्वलाई दर्साएको छ। विश्वव्यापी जलवायु आन्दोलन एक अर्को प्रमुख उदाहरण हो जहाँ विद्यार्थीहरूले महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाए । स्वीडिस विद्यार्थी ग्रेटा थनबर्गको फ्राइडे फर फ्युचर अभियान, जुन एकल विरोधका रूपमा सुरु भएको थियो, चाँडै नै विश्वव्यापी आन्दोलनमा परिणत भयो। लाखौँ विद्यार्थीहरूले स्कुलका हडतालहरू आयोजना गरे, जसले सरकारलाई जलवायु परिवर्तनको समाधानको लागि तीव्र कदम चाल्न दबाब दिइरहेको थियो। 

यस आन्दोलनले विश्वव्यापी पर्यावरणीय नीति प्रभावित गरेको थियो र सरकारहरूलाई अझ महत्त्वपूर्ण जलवायु उद्देश्यहरू अपनाउन प्रेरित गरेको थियो।

चिलीमा पनि विद्यार्थी संघर्षले ठुलो राजनीतिक परिवर्तन ल्याएको उदाहरण देख्न सकिन्छ। २०१९ मा उठेको सबवे भाडा वृद्धि विरोधदेखि व्यापक असमानता र नवउदारवादी आर्थिक नीतिहरूको विरोधमा फैलिएको प्रदर्शनहरूले चिलीका संविधानलाई नयाँ सन्देश दिइरहेको राष्ट्रिय जनमत संग्रहको स्थापनासम्म पुर्‍यायो।

विद्यार्थी आन्दोलनको दार्शनिक आधार

विद्यार्थी आन्दोलनको दीर्घकालीन महत्त्वलाई बुझ्नको लागि यसको दार्शनिक जडहरूलाई बुझ्न आवश्यक छ।

प्रायः समाजवाद र कम्युनिस्ट विचारधारामा आधारित, विद्यार्थी आन्दोलनहरूले समानता, न्याय र दमनात्मक प्रणालीहरूको उन्मूलनका लागि प्रतिबद्धता जनाउँछन्। मार्क्सवादी विचारधाराले विद्यार्थी सङ्घर्षको रूपरेखा प्रस्तुत गरेको छ, विशेष गरी वर्ग सङ्घर्षका विचारमा। विद्यार्थीहरूले आफ्नो सङ्घर्षलाई व्यापक आर्थिक र सामाजिक असमानताका विरुद्धको सङ्घर्षको हिस्सा मान्दछन्, जसमा मजदुर वर्गसँग मिलेर प्रणालीगत अन्यायको समाधानका लागि प्रयास गर्छन्।

नेपालमा, यसले ऐतिहासिक रूपमा कम्युनिस्ट आन्दोलनसँग मिल्दोजुल्दो विद्यार्थी संघर्षको रूप लिएको छ, जसले गहिरो सामाजिक र आर्थिक विभाजनको समाधानको लागि कार्य गरेको छ।लेनिनको अग्रिम पार्टीको अवधारणा पनि विद्यार्थी आन्दोलनसँग जोडिएको छ। 

उनले सामाजिक परिवर्तनका लागि राजनीतिक रूपमा सचेत र शिक्षित नेतृत्वको आवश्यकता व्यक्त गरेका थिए जसले मजदुर वर्गलाई मार्गदर्शन गर्न सकोस्। 

विश्वव्यापीकरण र डिजिटल प्रविधिको भूमिका

विश्वव्यापीकरण र डिजिटल प्रविधिले विद्यार्थी राजनीतिका दायरा र पहुँचलाई बढाएको छ। 

सामाजिक मिडिया प्लेटफर्महरूले विद्यार्थी आन्दोलनकारीहरूलाई सङ्गठन गर्नको नयाँ तरिका प्रदान गरेको छ, जसले उनीहरूलाई व्यापक दर्शकसम्म पुग्न र वैश्विक एकता निर्माण गर्न मद्दत पुर्‍याएको छ।

नेपालमा, जहाँ इन्टरनेटको पहुँच बढिरहेको छ, विद्यार्थीहरूले यी उपकरणहरूलाई आफ्नो कारणलाई बलियो बनाउन र सङ्गठन गर्न प्रयोग गरेका छन्। डिजिटल प्लेटफर्महरूले विद्यार्थीहरूलाई छिटो जानकारी साझेदारी गर्न, विरोध प्रदर्शनको आयोजना गर्न र विश्वभरिका समान विचार भएका आन्दोलनहरूसँग जोडिन्छन् ।

चुनौतीहरू 

यद्यपि विद्यार्थी आन्दोलनहरूले ऐतिहासिक रूपमा सामाजिक र राजनीतिक परिवर्तनहरूमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन्, तिनीहरूले आज विभिन्न चुनौतीहरूको सामना गरिरहेका छन्।नेपालमा विद्यार्थी सङ्गठनहरू प्रायः ठुला राजनीतिक दलहरूसँग आबद्ध छन्, जसले आन्दोलनहरूलाई संसाधनहरू उपलब्ध गराउने भए पनि स्वतन्त्रता सीमित गरिदिन सक्छ। 

जब विद्यार्थी सङ्गठनहरू ठुला राजनीतिक दलहरूसँग घनिष्ठ रूपमा जोडिन्छन्, तिनीहरूको प्राथमिकता कहिलेकाहीँ वास्तविक विद्यार्थी मुद्दाहरू भन्दा दलगत राजनीतिमा केन्द्रित हुन पुग्छ। यसले आन्दोलनलाई निष्पक्ष बनाउने चुनौती सिर्जना गर्छ।शिक्षाको व्यवसायीकरण अर्को ठुलो चुनौती हो। नेपाल लगायत धेरै देशहरूमा निजी शिक्षण संस्थाहरूको वृद्धि भएको छ, जसले विद्यार्थीहरूलाई भारी शुल्क तिर्न बाध्य बनाएको छ। 

यसका कारण धेरै विद्यार्थीहरू आर्थिक भारले गर्दा सामाजिक र राजनीतिक सङ्घर्षहरूमा संलग्न हुन सक्दैनन्। 

शिक्षा एक मौलिक अधिकार हुनुपर्ने हो, तर बढ्दो शुल्क र वित्तीय कठिनाइहरूले विद्यार्थीहरूलाई व्यक्तिगत करियर विकासतर्फ मात्र केन्द्रित गराइरहेको छ, जसले सामूहिक सङ्घर्षको भावनामा ह्रास ल्याएको छ। समकालीन विद्यार्थी आन्दोलनहरूले डिजिटल प्लेटफर्महरूलाई प्रभावकारी रूपमा प्रयोग गरिरहेका छन्, तर यसले आन्दोलनको वास्तविकता पनि केही प्रभावित गरेको छ। 

भर्चुअल संसारमा विरोधका अभिव्यक्तिहरू बढिरहेका छन्, तर वास्तविक क्रियाकलापमा भाग लिने विद्यार्थीहरूको सङ्ख्या घट्दो अवस्थामा छ। सामाजिक मिडिया प्लेटफर्महरू आन्दोलनहरूलाई प्रचार गर्ने महत्त्वपूर्ण साधन बनेका छन्, 

तर तिनीहरू वास्तविक सामाजिक क्रियाकलापहरूमा परिणत हुन सक्नुपर्छ।

निष्कर्ष 

विद्यार्थी राजनीति नेपालमा मात्रै होइन, विश्वभर नै परिवर्तनको एक महत्त्वपूर्ण कारक बनेको छ। जबसम्म सामाजिक असमानता, आर्थिक अन्याय र राजनीतिक प्रणालीगत समस्याहरू रहन्छन्, तबसम्म विद्यार्थी आन्दोलनहरू महत्त्वपूर्ण भूमिकामा रहनेछन्।

नेपालमा, जहाँ युवाहरूको ठुलो जनसङ्ख्या छ, विद्यार्थी राजनीति अझै पनि सामाजिक रूपान्तरणको लागि एक प्रभावकारी साधन बनेको छ। 

अतीतमा राजतन्त्रको अन्त्यदेखि गणतन्त्रको स्थापनासम्म विद्यार्थीहरू सधैँ अग्रसर रहेका छन्। आज पनि, राजनीतिक अस्थिरता, बेरोजगारी, शिक्षामा असमानता, र भ्रष्टाचार जस्ता मुद्दाहरूमा विद्यार्थी आन्दोलनकारीहरू अगाडि रहेका छन्। विश्वव्यापी रूपमा पनि, विद्यार्थी राजनीति अझै पनि सशक्त छ। 

जलवायु परिवर्तनको मुद्दादेखि सामाजिक अन्याय र मानव अधिकारसम्म, विद्यार्थीहरूले सरकारहरूलाई जिम्मेवार बनाउन, नीतिहरूमा परिवर्तन गर्न र समाजका महत्त्वपूर्ण विषयहरूमा छलफलको नेतृत्व गर्न मद्दत गरिरहेका छन्।नेपालका विद्यार्थी आन्दोलनहरू अझै पनि राजनीतिक परिवर्तनका लागि अपरिहार्य रहेका अनेरास्ववियू (क्रान्तिकारी) लगायत अन्य विद्यार्थी सङ्गठनहरूले नेपालमा युवा वर्गको आवाजलाई प्रभावकारी रूपमा अघि बढाइरहेका छन्। 

अन्ततः विद्यार्थी राजनीति केवल तत्कालीन समस्याहरूको समाधानका लागि मात्र नभई भविष्यका पुस्ताहरूको लागि मार्गचित्र कोर्ने एउटा महत्त्वपूर्ण अभियान हो। 

जबसम्म राजनीतिक व्यवस्थाहरूले युवा पुस्ताको चिन्तालाई सम्बोधन गर्न सक्दैनन्, जबसम्म सामाजिक न्यायका लागि सङ्घर्ष आवश्यक रहन्छ, तबसम्म विद्यार्थी आन्दोलनहरू सक्रिय रहनेछन्। नेपालका युवाहरूको आवाज अझै पनि प्रतिध्वनित भइरहेछ, जसले हामीलाई सम्झाउँछ कि न्यायसङ्गत र समान समाजको लागि सङ्घर्ष अझै सकिएको छैन।

( निवर्तमान केन्द्रीय सचिव बुढाथोकी अनेरास्ववियू (क्रान्तिकारी) को निर्वाचनमा खुला उपाध्यक्ष पदको उम्मेदवार छन् ।