आज पुस २७, पृथ्वीजयन्ती । राष्ट्रनिर्माता पृथ्वीनारायण शाहको योगदान सम्झने यस दिनमा हामी नेपालका अन्य ऐतिहासिक नेतृत्वका योगदान र विवादलाई समेत स्मरण गर्न सक्छौँ । इतिहासले यस्ता नेताका बारेमा कहिल्यै एकतर्फी दृष्टिकोण राख्दैन ।

राजा महेन्द्र र जोसेफ स्टालिन दुई यस्ता ऐतिहासिक व्यक्तित्व हुन्, जसले आफ्नो देशलाई रूपान्तरणको मार्गमा अघि बढाए । स्टालिनले सोभियत संघलाई विश्व महाशक्तिमा रूपान्तरण गरे भने महेन्द्रले नेपाललाई आधुनिक युगको प्रारम्भमा डोर्‍याए । तिनले हासिल गरेका उपलब्धि यति महत्त्वपूर्ण थिए कि तीबिना आजका धेरै उपलब्धि सम्भव हुने थिएनन् । यी नेताका कठोर नीतिहरूको मूल्य ठुलो थियो, जसले उनीहरूको नेतृत्वलाई विवादित बनायो ।

तर के तिनका नेतृत्वलाई आजको दृष्टिकोणले मात्र हेर्न सकिन्छ ? के ती कठोर निर्णयविना ती परिवर्तन सम्भव हुन्थे ? यी प्रश्नको उत्तर खोज्दै यो आलेखले यी दुई नेताका योगदान र विवादलाई समयको सन्दर्भमा विश्लेषण गर्ने प्रयास गर्नेछ ।

• नेतृत्वका जटिलता र चुनौती

नेतृत्व कहिल्यै सरल हुँदैन । विशेष गरी, यस्ता नेताका लागि जो सामाजिक, राजनीतिक र आर्थिक रूपान्तरणको युगको अगुवाइ गर्छन् । जोसेफ स्टालिन र राजा महेन्द्रले आ–आफ्नो देशलाई तीव्र परिवर्तनको मार्गमा डोर्‍याए, जसले विकासका ठुला आधार खडा गर्‍यो । ती परिवर्तनले कति मूल्य चुकायो भन्ने प्रश्नले ती नेताको छवि विवादित बनाएको छ ।

• जोसेफ स्टालिन

जोसेफ स्टालिन विश्वका इतिहासमा सबैभन्दा प्रभावशाली र विवादास्पद नेतामध्ये एक हुन् । उनको नेतृत्वमा सोभियत संघले तीव्र औद्योगिकीकरण मात्र गरेन, विश्व महाशक्ति बन्ने आधारशिला पनि तयार गर्‍यो । तर, यो उपलब्धि उनले कठोर र बल प्रयोगको नीतिहरूको माध्यमबाट हासिल गरे ।

स्टालिनले सन् १९२८ मा आफ्नो ‘पाँच वर्षीय योजना’ सुरु गरे, जसको उद्देश्य सोभियत संघलाई कृषिप्रधान अर्थतन्त्रबाट औद्योगिक समाजमा रूपान्तरण गर्नु थियो । उनले स्टिल, कोइला र विद्युतीय उत्पादनलाई प्राथमिकता दिए । यो योजना यति तीव्र गतिमा अगाडि बढाइयो कि सोभियत संघ १९३० को दशकमा नै विश्वका प्रमुख औद्योगिक राष्ट्रहरूमध्ये एक बन्यो । तर, यसका लागि सामूहिक कृषि र जबर्जस्ती श्रम प्रणाली जस्ता कठोर नीतिहरू अपनाइयो । युक्रेनमा ‘होलोडोमर’ नामक मानव निर्मित भोकमरी निम्त्याइयो, जसमा झन्डै ३० लाख मानिस भोकले मरे भनिन्छ । यो सत्य हो भने यसले स्टालिनको कठोर नेतृत्वको पाटोलाई उजागर गर्दछ ।

जोसेफ स्टालिन र राजा महेन्द्रको नेतृत्वको तुलना गर्दा दुवै नेताले आ–आफ्ना देशलाई रूपान्तरण गर्न कठोर कदम चालेको देखिन्छ । 

स्टालिनको सबैभन्दा ठुलो परीक्षा दोस्रो विश्वयुद्धमा देखियो । सन् १९४१ मा जर्मनीले सोभियत संघमाथि हमला गरेपछि स्टालिनले सोभियत जनतालाई एकताबद्ध गर्दै देशको रक्षा गरे । ‘स्टालिनग्रादको युद्ध’ केवल सैन्य रणनीतिको दृष्टिले मात्र होइन, भावनात्मक रूपमा पनि सोभियत संघका लागि महत्त्वपूर्ण थियो । यस युद्धले सोभियत सैन्य क्षमताको परिचय गरायो र नाजी जर्मनीको पतनको सुरुवात गर्‍यो ।

दोस्रो विश्वयुद्धपछि स्टालिनको नेतृत्वमा सोभियत संघ ‘शीतयुद्ध’को प्रतिस्पर्धामा होमियो । यो कालखण्डमा सोभियत संघले अमेरिकासँग प्रतिस्पर्धा गर्दै विश्वव्यापी प्रभाव विस्तार गर्‍यो । स्टालिनको शासनको कठोरता त्यही बेला पनि जारी रह्यो । ‘ग्रेट पर्ज’ (महान् शुद्धीकरण) का नाममा उनले आफ्ना सम्भावित विरोधीलाई निष्कासन गरे । पार्टीका उच्च अधिकारीदेखि सर्वसाधारणसम्म, हजारौँ मानिसलाई जबर्जस्ती श्रम शिविरमा पठाइएको थियो ।

यसबाट स्टालिनको नेतृत्वका दुई पाटा देखिन्छन्— एकातर्फ उनले सोभियत संघलाई आधुनिक विश्वको शक्तिका रूपमा स्थापित गरे । अर्काेतर्फ, लाखौँ मानिसका जीवनको बलिदानमाथि यो उपलब्धि उभिएको थियो ।

• राजा महेन्द्र

राजा महेन्द्रले सन् १९५५ मा नेपालको शासनसत्ता सम्हाले । सो समय नेपालमा धेरै हदसम्म सामन्ती समाज थियो । देशमा शिक्षाको पहुँच सीमित थियो, यातायात र सञ्चारको अभाव थियो र जनताको राजनीतिक चेतना निकै न्यून थियो । यस्तो अवस्थामा राजा महेन्द्रले देशलाई आधुनिक युगतर्फ डोर्‍याउने उद्देश्यले कठोर निर्णय लिए ।

उनले पूर्व–पश्चिम राजमार्गको निर्माण सुरु गरे, जसले दुर्गम क्षेत्रलाई देशको प्रमुख व्यापारिक केन्द्रहरूसँग जोड्यो । यसले यातायात मात्र सुधार गरेन, ग्रामीण विकासका लागि नयाँ सम्भावना खोल्यो । यस्तै, त्रिभुवन विश्वविद्यालयको स्थापना र शिक्षामा सुधार गर्दै उनले नेपालमा आधुनिक शिक्षाको जग बसाए ।

राजा महेन्द्रको अर्काे ठुलो योगदान थियो, परराष्ट्र नीतिमा सन्तुलन कायम गर्नु । भारत र चीनजस्ता शक्तिशाली छिमेकीबिच सन्तुलित कूटनीतिक सम्बन्ध राख्दै उनले नेपाललाई तटस्थ देशको रूपमा प्रस्तुत गरे । यो सन्तुलन कायम राख्न राजा महेन्द्रले गुटनिरपेक्ष आन्दोलनमा नेपालको भूमिकालाई प्राथमिकता दिए ।

तर, उनका निर्णय विवादरहित थिएनन् । १९६० मा उनले प्रजातान्त्रिक सरकारलाई निलम्बन गर्दै पञ्चायती शासन लागू गरे । उनले पार्टीमाथि प्रतिबन्ध लगाए र असहमतिको आवाजलाई दबाए । विकास र स्थिरताको नाममा नागरिक स्वतन्त्रतालाई गौण बनाइयो ।

राजा महेन्द्रको नेतृत्वको अर्काे पक्ष थियो सांस्कृतिक एकता र राष्ट्रवादको प्रवद्र्धन । उनले नेपाली भाषा र संस्कृतिलाई राष्ट्रिय पहिचानको रूपमा स्थापित गरे । तर, यो प्रयास कतिपयका लागि दमनकारी पनि देखिन सक्छ । बहुसांस्कृतिक नेपालमा एकल पहिचानको दबाबले अल्पसंख्यक जाति र भाषालाई ओझेलमा पारेको तर्क गरिन्छ ।

• समानता र भिन्नता

जोसेफ स्टालिन र राजा महेन्द्रको नेतृत्वको तुलना गर्दा दुवै नेताले आ–आफ्ना देशलाई रूपान्तरण गर्न कठोर कदम चालेको देखिन्छ । तर, तिनका निर्णयका परिणाम दुवै देशको भौगोलिक, सांस्कृतिक र ऐतिहासिक परिस्थितिसँग सम्बन्धित थिए ।

सारमा जोसेफ स्टालिन र राजा महेन्द्रका योगदान र चुनौतीलाई सन्तुलित तरिकाले हेर्न जरुरी छ । इतिहासले तिनका कठोर निर्णयाई आलोचना गरिरहन्छ, तर यिनका उपलब्धिविना तिनले परिभाषित गरेका राष्ट्रहरू आजको अवस्थामा पुग्ने सम्भावना थिएन ।

स्टालिनले आफ्नो देशलाई विश्व महाशक्ति बनाउने उद्देश्यले कठोर औद्योगिक योजना लागु गरे भने महेन्द्रले नेपालजस्तो परम्परागत समाजलाई आधुनिक युगमा पुर्‍याउने प्रयास गरे । स्टालिनको नेतृत्वको असर विश्वव्यापी थियो, किनकि उनले दोस्रो विश्वयुद्ध र शीतयुद्धमा भूमिका खेले । महेन्द्रको नेतृत्व राष्ट्रिय स्तरमै सीमित थियो, तर तिनका निर्णयले नेपालको भविष्यको मार्गचित्रलाई परिभाषित गर्‍यो ।

• निष्कर्ष

जोसेफ स्टालिन र राजा महेन्द्र दुवै नेता इतिहासका निर्णायक पात्र हुन् । तिनको नेतृत्वको मूल्यांकन गर्दा समय र सन्दर्भलाई बुझ्न जरुरी छ । यी दुवै नेताको शासनले मात्र विकासको मार्ग निर्माण गरेन, तर समाजलाई गहिरो रूपान्तरणको दिशामा पनि डोर्‍यायो ।

स्टालिनले कठोरता र धैर्यका साथ सोभियत संघलाई औद्योगिक महाशक्तिमा रूपान्तरण गरे । उनले दोस्रो विश्वयुद्धमा देशको नेतृत्व गर्दै सोभियत संघलाई विश्वस्तरीय प्रभावशाली राष्ट्रको रूपमा उभ्याए । यो परिवर्तनका लागि चुकाइएको मूल्य अकल्पनीय थियो । लाखौँ मानिसको जीवन बलिदानमा गयो, होलोडोमर र ग्रेट पर्जजस्ता घटनाले सोभियत समाजमा डर र आतंकको वातावरण सिर्जना गर्‍यो ।

राजा महेन्द्रले पनि नेपाललाई परम्परागत सामन्ती समाजबाट आधुनिकता र विकासको प्रारम्भिक चरणमा पुर्‍याए । तर, पञ्चायती शासन लागू गर्दा उनले राजनीतिक स्वतन्त्रतालाई सीमित बनाए । तिनका विकासका कदमले देशलाई नयाँ युगतर्फ डोर्‍यायो, तर सत्तालाई केन्द्रीकृत गर्ने उनको निर्णय आज पनि विवादको विषय छ ।

दुवै नेताका कृत्यलाई वर्तमान समयको दृष्टिकोणबाट हेर्दा न्यायसंगत नदेखिन सक्छ । तर त्यतिबेलाको ऐतिहासिक, राजनीतिक र सामाजिक परिस्थितिलाई ध्यानमा राख्नुपर्छ । स्टालिन बिना सोभियत संघ महाशक्ति बन्न सम्भव थिएन र महेन्द्रविना नेपालले आधुनिक विकासको यात्रा सुरु गर्न कठिन हुन्थ्यो ।

आजको समयमा नेतृत्वको सन्दर्भमा यी नेताबाट धेरै कुरा सिक्न सकिन्छ । बलियो र दीर्घकालीन विकासका लागि सुदृढ नेतृत्व आवश्यक छ, तर मानव अधिकार र स्वतन्त्रतालाई संरक्षण गर्दै सन्तुलन कायम गर्न अत्यावश्यक छ । इतिहासका यी नेताको नेतृत्वले समय–समयमा नागरिक स्वतन्त्रता र विकासका बिचको द्वन्द्वलाई उजागर गरेको छ ।

सारमा जोसेफ स्टालिन र राजा महेन्द्रका योगदान र चुनौतीलाई सन्तुलित तरिकाले हेर्न जरुरी छ । इतिहासले तिनका कठोर निर्णयाई आलोचना गरिरहन्छ, तर यिनका उपलब्धिविना तिनले परिभाषित गरेका राष्ट्रहरू आजको अवस्थामा पुग्ने सम्भावना थिएन ।