मानिस जन्मनुको अर्थ बाँच्ने दिनहरूका लागि हो कि मर्ने दिनको प्रतीक्षाका लागि हो ? यो सजिलो उत्तरको गाँठो परेको प्रश्नजस्तो लाग्छ मलाई । 

अचम्म लाग्छ यस्तो फुस्काउन नमिल्ने गाँठोमा किन बेलाबेलामा खिइरहन्छु म ?

नमिल्ने साँचोले मिलेको ताल्चा खोल्न किन खोजिरहन्छु म ? 

पुग्दै नपुग्ने ठाउँमा बारम्बार किन बाटो खोजिरहेको छु म ? 

खसाल्दै नखसालेको चिठीको जवाफी खामलाई किन कुरिरहेको छु म ? 

नआउने पत्र, नपुग्ने गन्तव्य, नखोलिने खापा र नबनेको गाँठोमा अलमलेर कतै मैले आफैँले आफूलाई हेर्ने ध्यान पो खोजिरहेको हुँ कि ? यसमा पनि प्रस्ट हुनसकेको छैन म ।

यद्धपि मभित्रका प्रश्नहरूले मलाई घचघचाइरहन्छन् । 

के मान्छेको जीवन भनेको बालुवामा बनाएको मूर्ति हो ?

थाहा छ । होइन र हुनै सक्दैन भनेर पनि । 

मूर्ति त पानीलाई रङ्ग्याएर पनि बनाएका छन् । उज्यालो हुन्जेलको मूर्ति । फाउन्टेन लाइटका । मूर्ति त पग्लिने मैनका पनि छन् । नपग्लिने ढलौट र ढुङ्गाका पनि छन् । पग्लेर पानी नै बन्ने हिउँ र बरफका मूर्ति पनि छन् । धेरै परिश्रम लगाएर थोरै समयका लागि पनि बनाइरहेका छन् मूर्तिहरू । यस्ता क्षणिकका लागि किन रमाइरहेका छन् कलाकारहरू । सबैलाई थाहा छ मान्छेले मूर्ति बनाउने हो, मूर्तिले मान्छे बनाउने होइन । त्यसैले फेरि भन्छु मान्छे मूर्ति होइन र बन्न खोज्नु पनि हुँदैन । तर बनिरहेका र बनाइरहेका छन् हो जस्तै गरी ।

रहस्यको भारी बोकेर शालीन मुस्काउने अनुहारजस्तो कठिन लाग्छ मलाई जीवन । झरीको पानीले भिजाउँछ भनेर झरीलाई छाता ओढाउन खोजेको जस्तो पनि लाग्छ मलाई । परीक्षाको कापीमा नआउने प्रश्नको उत्तरमा जबर्जस्ती बनेका अक्षरहरू जस्तो पनि लाग्छ । 

अरुका नाशका लागि आफ्ना विनाश खोज्नेहरू नै हुन् मेरा प्रश्न । 

आत्मघाती किन आवश्यकता बनिरहेका छन् । अरुलाई सिध्याउन आफैँ सिद्धिने कस्तो घीनलाग्दो खेल हो योे ? योजनाले आफैँ पड्किने बाध्यता कति क्रूर होला ?

नपडकिएको बारुदले बाँचेकी आत्मघाती किशोरीका आँखा देखेपछि म उनलाई नै पढ्न खोजिरहेको छु । तालिवानको आतङ्क बनाइएकी अफगानी किशोरीले बोलेकी थिइन् टेलिभिजनमा । उनले बोलेको आवाजलाई अङ्ग्रेजीमा अनुवाद गरेर सबटाइटलमा देखाइरहेको थियो । म अक्षरमा पढ्छु र उनका आँखामा हेर्छु । 

उनी भनिरहेकी थिइन् – ‘म चौध वर्षकी भएँ । आठ वर्षदेखि म उनीहरूको बन्दी हतियारका रूपमा बाँचिरहेकी थिएँ । सानैदेखि मलाई बाँच्नका लागि जन्मेको होइन भन्ने सिकाइएको थियो । अल्लाहले मलाई हाम्रा जातिका दुस्मनलाई सिध्याउनका लागि मात्र पठाएको भनिएको थियो । मलाई प्रत्येक दिन भनियो, प्रत्येक महिना र वर्षभरि पनि त्यही नै भनिरह्यो । त्यही सिकाइयो र त्यही नै आवश्यक हो भनेर विश्वास दिलाइयो ।’

उनीहरू भनिरहन्थे, ‘मेरो मृत्युले हाम्रो धर्मको रक्षा हुन्छ ।’

उनी बेलाबेलामा भुइँतिर हेर्न खोज्थिन् । अलिअलि आत्तिएकी पनि देखिन्थिन् । तर पनि भनिरहेकी थिइन् — ‘म मारिँदा जति धेरैलाई मार्न सकिन्छ, त्यति नै छिटो म स्वर्गमा पुग्नेछु रे । विगत ६ वर्षदेखि मेरो मस्तिष्कका योभन्दा अरु कुनै र केहीले अलिकति पनि ठाउँ पाएको छैन ।’ 

‘म बाँच्नका लागि नभएर आफूले आफैँलाई मार्नका लागि जन्मिएको हुँ भन्ने कुरामा म विश्वस्त भइसकेको थिएँ ।’

उनी योजनाअनुसार भनिएको ठाउँमा पड्किन गएकी थिइनँ । नपड्किएर बचेकीले यति भन्न पाएकी थिइन् । 

उनले भनिन्, ‘त्यस दिन म आत्मघाती आक्रमणमा मर्न र मार्नका लागि खुसी भएर नै गएकी थिएँ । म पड्किनका लागि बारुदले भरिएर गएकी थिएँ । दुर्भाग्यले बिस्फोट भएन र म बाँचे । त्यसपछि बल्ल मैले आफ्नो जीवनलाई बुझ्न थालेको छु । म अब मर्नका लागि बाँच्दिनँ, अरुलाई बचाउनका लागि बाँच्नेछु ।’

टेलिभिजनमा देखेको त्यो दृश्यलाई धेरैले आँखाले मात्र हेरे होलान् । मेरा आँखाले भने हेरेर मात्र चित्त बुझाएनन् । आँखाले मनको भित्री तहसम्म नै पुर्‍याएर हेर्‍यो । त्यसपछि सुनामी बनेर पस्यो मभित्र त्यो दृश्य । झिसमिसे बिहानजस्तै बनेर आँखाकै झ्यालबाट बाहिर निस्केर हेर्न खोजझैँ लाग्यो ।

यो नौमहिने आमाको कोखको अपमान हो । मान्छेलाई मान्छे बन्न नदिने डरलाग्दो मान्छेको खेल हो यो । प्रकृतिको न्यायविरुद्ध धावा बोल्ने कस्तो धर्म हो यो ? कस्तो समाज हो यो ? मान्छेका विरुद्ध मान्छेलाई नै बारुद बनाएर लड्ने यो कस्तो लडाइँ हो यो ? जीवनको परिभाषा नै परिवर्तन गर्न खोज्ने यस्तो धर्मलाई पनि धर्म मान्नुपर्नै कस्तो दुर्भाग्य हो यो ? मार्नका लागि मर्ने एक सूत्रीय मन्त्र बनाएर मस्तिष्कलाई अन्धो बनाउने मान्छेको मुटु कस्तोे होला ?

संसार बाँच्नका लागि बनेको हुँदै होइन ।

बाँच्न लायक जिन्दगीका लागि मर्नैपर्छ ।

जिन्दगी मर्नकै लागि लायक छ ।

आयुले होइन आफैँले मार्नुपर्छ । 

हाँसो जीवनको उपहास हो । 

खुसी जीवनको नपुङ्सकता हो । 

प्रेम भ्रम हो जीवनजस्तै । विवाह, सन्तान समय कटाउने बहाना मात्र हो दुःख बोक्ने । जीवनमा बाँच्नु भनेको दुःखको बीज आफैँमाथि उमार्ने उपक्रम मात्र हो । यसरी नै लेखिएका होलान् आत्मघाती निर्माताहरूका पाठ्यक्रममा । भन्लान् पनि, जीवनलाई जीवनजस्तै गरेर नाप्न, जोख्न नजान्नेहरूले मात्र बाँच्ने हुन् यस्तो संसारमा ।

मृत्यु त्यसै पनि डरमर्दोको हुन्छ । मृत्युको आमसभाको आकर्षक वक्ताजस्तो सपना पनि देख्न सक्दिनँ म । ठुलो रेक्टरको भूकम्पले पुरानो सहर तहसनहस भएजस्तै हुन्छु म । हुने भए वा मिल्ने भए त्यस्ता किशोरीहरूलाई बैङ्कको लकरमा जस्तै बन्द गरिदिन्थे ।

मान्छे बाँच्नका लागि एकमानो चामलका लागि भीख माग्छ । अरुले अघाएको जुठोपुरोले पेटको भोक मार्छ । बाँच्नकै लागि हरेक दिन आफैँलाई बेच्ने गर्छ ।

कस्तो होला हगि, आफ्नो जिन्दगी आफैँले भोग्न नपाएपछि । अरुले बन्द गरेको नक्साबाट बाहिर चिहाउन समेत नपाएपछि । झ्यालढोका नभएको बन्दीघरको कैदी बनाउने राक्षसहरूका मन । गर्न त के नै पो गर्न सकिएला र ? भने पनि के पो बुझाउन सकिएला र ? हुने केही हुँदै होइन तर पनि म भन्छु । मन लागेको भन्छु ।

बाँच्न गहिरो चाहना बोकेकाहरूलाई आँखाले मात्र होइन मान्छेकै मनले पनि हेर ।

दुई हात नभएकाहरू सीपले बाँचिरहेका छन् । 

आँखा नहुनेहरू संसार देखाउने काम गरिरहेका छन् । 

नसुन्नेहरू अरुलाई सुनाइरहेका छन् । 

अरुलाई बचाउन आफ्नो किड्नी बाँडिरहेका छन् ।

क्यान्सरले गिजोलेकाहरूका अदम्य साहसलाई हेर ।

मुटु कलेजो र किड्नीलाई काटकुट गरिसकेकाहरूका उत्साहलाई हेर ।

एड्सवालाका कामलाई हेर । 

यतिले पनि तिम्रा आँखा उघ्रँदैनन् भने, मनको कालो बोक्रा उप्कँदैनन् भने तिमीले पड्काउन खोजेकी किशोरीहरूको ढुकढुकी छामेर हेर । हाँसो खोसिएको आँसुको तापक्रम छोएर हेर । भीरबाट खसालिदिएको कलिलो ओठको मुस्कानको भाव खोजेर हेर ।

संवेदना फ्यालेर बाँच्ने ए क्रूर कसाहीहरू । 

तिमीहरूले बाँच्नका लागि अरुले कहिलेसम्म मरिरहनुपर्ने ?

कहिलेसम्म मान्छे पर्वका लागि पालिएको खसीबोकाजस्तै भएर बाँचिरहनुपर्ने ?

कहिलेसम्म अरुलाई मारेर आफू बाँच्ने अधिकार बनाइराख्ने ?

के तिमीहरू आमाका गर्भभन्दा बाहिरबाट जन्मिएका हौ र ? होइन भने कतिन्जेल आँखामा ताल्चा मारेर बसिरहन सक्छौ ? कानलाई बन्धकी राखेर पुुरिरहन सक्छौ ? मुखमा पहाड थोपरिरहन सक्छौ ? के तिमीहरू आफ्नो मुटुलाई चल्नबाट रोक्न सक्छौ ? मान्छेलाई कहिलेसम्म रोबट बनाइरहन सक्छौ ? प्रकृतिविरुद्धमा कहिलेसम्म कुम जुधाइरहन सक्छौ ? तिमीहरूले जितेँ भनेर हाँसिरहेका खेलमा हारिरहेका छौ र हारिरहने छौ । भविष्यविरोधी खेलले कहिले जित्दैन र टिक्दैन पनि ।

मलाई थाहा छैन विद्रोह कहाँबाट सुरु हुन्छ ? असन्तुष्टि कहाँबाट जन्मिन्छ ? उत्तर आ–आफ्नै हुन सक्छन् । पुराणका तर्क, दर्शनका तर्क, विज्ञानका तर्क अनेक हुन सक्छन् । जसले जस्तो भने पनि मलाई भने कस्तुरीले आफ्नो नाभीबाट निस्केको बास्ना थाहा नपाएर खोजिरहेजस्तै लाग्छ । बुढो कुकुरले हड्डी चपाउँदा आफ्नै गिजाबाट निस्केको रगतलाई स्वाद मानेर निलेजस्तो लाग्छ । यसरी नै चलिरहेको छ समाज र यसरी नै गुज्रिरहेको हुन्छ मान्छेको दैनिकी आयु ।

यो जिज्ञासा पनि त्यस्तै–त्यस्तै हो । आकाशमा बादल मडारिएर वर्षिंदा कसैले असन्तुष्टि जनाउँदैन । पानीमा माछा पौडेको देखेर कोही पनि दुःखी हुँदैनन् । कुखुराले बिहान बासेर कसले विद्रोह गरेका छन् र ? राँको बालेर उज्यालो बनिरहने को पो होलान् र ? ध्यान गर्नेहरू विद्रोह गर्दैनन् । असन्तोष पनि प्रकट नगर्लान् तर ध्यान गर्नुका कारण त त्यही हुन सक्छ नि !

आँखाले हेर्छु, देख्दिनँ । हातले छाम्छु, भेट्दिनँ । कानले सुन्छु, बुझ्दिनँ । कमजोर भएका छन् इन्द्रीयहरू । जबजब छातीभित्र आँधी पस्छ । तबतब विश्वासका स्तम्भ ढलेका छन् । आस्थाका रङहरू उडेका छन् । भावनाका संवेगहरू भत्किएका छन् । यो आँधीले, बाढीले, पैह्रोले बगाएका अभिलेखहरू कुनै मन कम्प्युटर नभरिएका छैनन् ।

जतिखेर आफूलाई र आफ्नो विश्वासलाई बलियो बनाएर बाँधेको थिएँ त्यतिबेलाको कुरा होइन यो । जितेको बेला हारेको र हारेको बेला जितेको अनुभूति कसरी पो गर्न सकिन्छ र ? लुकेर हिँडेकालाई ठाडै खोजेर कहाँ भेटिनँ सकिन्छ र ?

कतिपय यस्ता सन्दर्भ हुन्छन् जुन असन्तोष व्यक्त गरिरहँदा पनि मन मार्नुपर्छ । फेरि सबै ठाउँमा मनको कुरा लागू नहुन पनि सक्छ । शरीर देखिने भए पनि सम्पर्कले काम गरिरहेको हुन्छ । साथीभाइको कुरा झन् महत्वपूर्ण हुन्छ । समाज झन् बलियो हुन्छ । हो त्यस्तो बेला नदेखिने आगोले पोल्छ र पोल्यो भनेर न कसैलाई देखाउन नै मिल्छ । औषधी लगाउन नमिल्ने घाउजस्तै बन्छ ।

टेलिभिजन भएर देखिएकी कुनै सुदूर देशकी किशोरीका आँखाले मलाई धेरैपटक निचोरिएको छ । साँच्चै, यिनीहरूका छातीमा ढुकढुकिरहने मुटुको आवाज कस्तो होला ? यिनीहरूले देख्ने सपना कस्ता होलान् ? 

आफैले आफैलाई मार्ने अभ्यास कस्ता होलान् ?

डरलाई कसरी विश्वासमा परिवर्तन गर्दा हुन् ?

 यिनीहरू हाँस्न जान्लान् कि नजान्लान् ? 

कहिले कुनै रमाइलो गर्लान् नि नगर्लान् ? 

 शब्दकोशमा होलान् कि नहोलान् खुशी भन्ने शब्द ?

चाडपर्व कसरी मनाउँदा हुन् ? 

जन्मदिनमा केक काट्लान् कि मैनबत्ती फुक्लान् ? 

अरुले शुभकामना देलान् कि नदेलान् ? 

सुख, सफलता र दीर्घायुको लागि दिइएका शुभकामनालाई कसरी आत्मसात् गर्लान् ?

उत्तर नभएका प्रश्नहरू स्वयम्मा प्रश्नहरू जन्माउँदै जान्छन् । सुनामी बोकेर शान्त हुनुपर्ने कस्तो जीवनको नियति हो यो ! आत्मघाती मन्त्रले नलठ्याएको बेला कति रेक्टरको भुइँचालो जाँदो होला मनमा पटकपटक । कहिले बाँच्ने जीवनको टुसा उम्रेर पनि कति निर्दयीपूर्वक निमोठोदिंँदो होला । बोल्न जानेदेखि प्रकृतिको विरुद्धमा मृत्युको प्रार्थना गर्नेहरू देखेर चिच्याएर कति रुँदो हो चन्द्रमा । कति निराश भएर झोक्राउँदो हो सूर्य । कति नमिठो मानेर लुक्दा हुन् गुराँस र गुलाफहरू । नहोस् पनि कसरी ? पानीको फोका बनेकी किशोरीको जीवन पाएका उज्याला आँखा देखेपछि ।