काठमाडौँ । हरेक वर्ष जनवरी ४ लाई विश्वभर ब्रेल दिवसको रूपमा मनाइन्छ । आँखा देख्न नसक्नेहरूका लागि यो दिनको विशेष महत्त्व छ।

विश्व ब्रेल दिवस मनाउनुको मुख्य उद्देश्य दृष्टिविहीन व्यक्तिहरूको जीवनमा रहेका चुनौतीहरू, उनीहरूका अधिकारहरू र उनीहरूप्रति समानताको भावना जगाउनु हो। लुइस ब्रेलको जन्मदिनमा विश्व ब्रेल दिवस मनाइन्छ। लुई ब्रेलले दृष्टिविहीनहरूका लागि ब्रेल लिपिको आविष्कार गरेका व्यक्ति थिए ताकि उनीहरु पनि शिक्षित भएर समाजमा अगाडि बढ्न सकून् ।

संयुक्त राष्ट्र संघको महासभाले ६ नोभेम्बर २०१८ मा एक प्रस्ताव पारित गरेको थियो जसमा हरेक वर्ष ४ जनवरीलाई विश्व ब्रेल दिवस अर्थात् ब्रेल लिपि पत्ता लगाउने लुइस ब्रेलको जन्मदिन मनाउने निर्णय गरिएको थियो । यो दिवस पहिलो पटक ४ जनवरी २०१९ मा मनाइएको थियो।

लुइस ब्रेलको जीवन

सन् १८०९ को आजको दिन फ्रान्सको एउटा सानो सहर कुप्रेमा लुइस ब्रेलको जन्म भएको थियो । लुइस ब्रेललाई ती व्यक्तिको रूपमा स्मरण गरिन्छ, जसले आफैँ दृष्टिविहीन भए पनि दृष्टिविहीनहरूलाई पढ्न र लेख्न सक्षम बनाउन ब्रेल लिपि नामक नयाँ सिर्जना गरे।

लुइस ब्रेल जन्मजात भने अन्धो थिएनन् । बाल्यकालमा दुर्घटनामा परी उनको आँखाको ज्योति गुमेको थियो । लुइस ब्रेलका बुबा, रेले ब्रेलले शाही घोडाहरूको लागि काठीको बनाउने काम गर्थे।

३ वर्षको उमेरमा लुइस आफ्नो बुबाको औजारसँग खेल्दै गर्दा एउटा औजारले उनको आँखामा लाग्यो । लुइस उमेर बढ्दै जाँदा उनको आँखाको चोट झनै बढ्यो। ८ वर्षको हुँदा लुइस ब्रेलले आफ्नो आँखाको ज्योति पूर्णतया गुमाइसकेका थिए।

लुइस दस वर्षको हुँदा, उनका बुबाले उनलाई पेरिसको रोयल नेसनल इन्स्टिच्युट फर ब्लाइन्ड युथमा अध्ययन गर्न पठाए। त्यो समयको प्रख्यात संस्थान थियो, जहाँ दृष्टिविहीनहरूलाई शिक्षा दिइन्थ्यो।

लुइस यति होनहार थिए, उनले चाँडै एकाडेमिक र व्यावहारिक ज्ञान सिके। जसका कारण धेरैतिर चर्चा हुन थाल्यो र उनले फ्रान्सेली सैनिक चार्ल्स बारबियरलाई भेट्ने मौका पाए । यही भेट ब्रेल लिपिको सुरुवातको कारण बन्यो ।

कसरी ब्रेल आविष्कार गरे?

वास्तवमा लुइस ब्रेललाई १६ वर्षको उमेरमा लिपि आविष्कार गर्ने विचार आएको थियो । त्यो उमेरमा उनले फ्रान्सेली सेनाका क्याप्टेन चार्ल्स बारबियरलाई भेटे। चार्ल्सले लुइसलाई ‘नाइट राइटिङ’ र ‘सोनोग्राफी’ बारे बताए, जसको सहायताले सिपाहीहरूले अँध्यारोमा अध्ययन गर्थे। ‘नाइट राइटिङ’ मा लिपि कागजमा उठाइएको हुन्थ्यो र १२ बिन्दुहरूमा आधारित थियो।

यसमा, १२ बिन्दुहरुलाई ६-६ को दुई पङ्क्तिमा राखिएको थियो । यद्यपि, यो लिपिमा विराम चिन्ह, संख्या र गणितीय प्रतीकहरू थिएनन्।

यस लिपिबाट लुई ब्रेलले दृष्टिविहीनहरूका लागि ब्रेल लिपि बनाउने विचार प्राप्त गरेका थिए। उनले १२ को सट्टा ६ अंक मात्र प्रयोग गरेर ब्रेल लिपिमा ६४ अक्षर र प्रतीकहरू सिर्जना गरे ।

उनले ब्रेल लिपिमा विराम चिन्ह, गणितीय प्रतीक र संगीत नोटेशनहरू लेख्नका लागि आवश्यक प्रतीकहरू पनि सिर्जना गरे। यसरी, लुइस ब्रेलले १८२५ मा ब्रेल लिपिको आविष्कार गरे, जसले आज पनि विश्वभरका दृष्टिविहीनहरूलाई पढ्न र लेख्न मद्दत गर्दछ।

लुइस ब्रेललाई सन् १८५१ मा क्षयरोग भयो, जसका कारण उनको स्वास्थ्य बिग्रियो । ६ जनवरी १८५२ मा ४३ वर्षको उमेरमा उनको मृत्यु भयो।

सुरुमा लुइसको कामलाई बेवास्ता गरिएको थियो । तर, उनको मृत्युको १६ वर्ष पछि सन् १८६८ मा रोयल इन्स्टिच्युट फर ब्लाइन्ड युथले ब्रेल लिपिलाई मान्यता दिएको थियो ।