महिलाहरूको नेतृत्व क्षमता विश्वव्यापी रूपमा पहिचान भइरहेको छ र कूटनीतिक क्षेत्रमा पनि यसको प्रभाव प्रस्ट देख्न सकिन्छ । 

कूटनीति भनेको केवल सम्झौता गर्ने वा वार्ता गर्ने प्रक्रिया मात्र नभई द्वन्द्व समाधान, समझदारी निर्माण र दीर्घकालीन सहकार्य सुनिश्चित गर्ने कला हो । जसले सम्बन्धित देशसँगको दीर्घकालीन सम्बन्धलाई कस्तो बनाउने भन्नेसम्मको अर्थ राख्छ । सहनशीलता, भावनात्मक बुद्धिमत्ता र सन्तुलित दृष्टिकोणका कारण महिलाहरू विश्वमै यस क्षेत्रमा धेरै प्रभावकारी देखिएका छन् । 

नेपालको कूटनीतिमा पनि महिलाहरूको उपस्थिति दिन प्रतिदिन सशक्त बन्दै गएको छ । शान्ति प्रक्रियामा महिलाहरूको भूमिकाले मात्र होइन, कूटनीतिक वार्ता, अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध र दिगो विकासमा उनीहरूको सहभागिताले पनि नेपालको परराष्ट्र नीतिलाई समृद्ध बनाएको छ । 

परराष्ट्र मन्त्री डा. आरजु देउवाले नेपालको परराष्ट्र सम्बन्धलाई सुधार गर्न र अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चहरूमा नेपालको उपस्थिति बलियो बनाउन विशेष पहल गरेकी छिन् ।

नेपालको परराष्ट्र सम्बन्ध बहुपक्षीय चुनौतीका बिचमा अगाडि बढिरहेको छ । दुई विशाल छिमेकी राष्ट्र भारत र चीनबिचको सामरिक स्थानले नेपाललाई एक महत्त्वपूर्ण भूराजनीतिक स्थान दिएको छ तर यो स्थिति आफैँमा चुनौतीपूर्ण पनि छ । 

भारतसँगको सम्बन्धमा सीमा विवाद, जल सम्पदाको प्रयोग र व्यापारिक असन्तुलनजस्ता मुद्दा सधैँ चुनौती बनेका छन् । कालापानी, लिपुलेक र लिम्पियाधुराका सीमा विवादले परराष्ट्र सम्बन्धलाई तनावपूर्ण बनाएको छ । यसका साथै, चीनसँगको सम्बन्धमा पनि तिब्बती शरणार्थी र आर्थिक सहयोगजस्ता विषयमा स्पष्ट रणनीति आवश्यक देखिन्छ । 
यसको अतिरिक्त अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चहरूमा नेपालको भूमिका अपेक्षाकृत कमजोर देखिएको छ । जलवायु परिवर्तन, मानव अधिकार र शान्ति प्रक्रियामा नेपालले महत्त्वपूर्ण योगदान गरेको भए पनि तिनलाई प्रभावकारी रूपमा प्रस्तुत गर्न नसक्नु चुनौतीपूर्ण विषय बनेको छ । 

• प्रभावकारिता 

महिलाले कूटनीतिमा नयाँ ऊर्जा भर्न सक्ने क्षमताका साथ आफ्नो स्थान बनाउन थालेका छन् । कूटनीतिक वार्तामा सहकार्य र शान्तिको प्रवद्र्धनमा महिलाको विशेष योगदान रहन्छ । द्वन्द्व व्यवस्थापनका क्रममा उनीहरूको समझदारी र संवाद क्षमताले समावेशी निर्णयमा सहयोग पुर्‍याउँछ । 

भावनात्मक बुद्धिमत्ताको प्रयोग गरी संवादलाई सकारात्मक दिशामा लैजान महिलाहरू सक्षम हुन्छन् । यो क्षमता तनावपूर्ण वार्ताहरूलाई सहमतिको बाटोमा लैजान विशेष उपयोगी देखिन्छ । नेपालको परिप्रेक्ष्यमा महिलाहरूले शान्ति प्रक्रिया र कूटनीतिक वार्तामा आफ्नो उपस्थिति मजबुत बनाउँदै लैजानु नेपालको कूटनीतिक सफलताका लागि महत्त्वपूर्ण छ । 

नेपालले आफ्नो परराष्ट्र सम्बन्धमा केही महत्त्वपूर्ण प्रगति हासिल गरेको छ । छिमेकीहरूसँगको सम्बन्ध सुदृढ गर्न र अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा आफ्नो उपस्थिति बलियो बनाउन नेपालले विभिन्न पहल गरेको छ । 

संयुक्त राष्ट्रसंघमा नेपालले शान्ति स्थापना, जलवायु परिवर्तन, मानव अधिकार लगायत मुद्दामा आफ्नो प्रतिबद्धता प्रदर्शन गरेको छ । नेपालले जलवायु परिवर्तनको असर न्यून गर्न पहल गर्दै अन्तर्राष्ट्रिय समुदायको ध्यानाकर्षण गर्न सफल भएको छ । 

यसका साथै, विदेशी लगानी आकर्षण गर्न नेपालले नयाँ रणनीतिहरू अघि सारेको छ । पर्यटन, जलस्रोत र पूर्वाधार विकासमा विदेशी लगानीकर्तालाई प्रोत्साहन गर्न विभिन्न नीति तथा कार्यक्रम कार्यान्वयन भएका छन् । 

परराष्ट्र मन्त्री डा. आरजु देउवाले नेपालको परराष्ट्र नीतिलाई नयाँ उचाइमा पुर्‍याउन महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेकी छिन् । उनले नेपालको परराष्ट्र सम्बन्धलाई सुधार गर्न र अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चहरूमा नेपालको उपस्थिति बलियो बनाउन विशेष पहल गरेकी छिन् । 

डा. देउवाको नेतृत्वमा नेपालले छिमेकीहरूसँग द्विपक्षीय सम्बन्धलाई थप सुदृढ बनाउन प्रयास गरेको छ । भारत र चीनबिचको रणनीतिक सन्तुलन कायम राख्न उनले दुवै देशहरूसँग उच्चस्तरीय संवादलाई प्राथमिकतामा राखेकी छिन् । 

उनले संयुक्त राष्ट्रसंघ र अन्य अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चहरूमा नेपालको शान्ति स्थापनाका प्रयासहरूलाई प्रोत्साहित गर्दै जलवायु परिवर्तन र मानव अधिकारका मुद्दाहरूमा नेपालको प्रतिबद्धता स्पष्ट पार्ने काम गरेकी छिन् । अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चहरूमा उनी पुग्दा प्राप्त स्थान र प्रतिष्ठाले पनि यो कुरा स्पष्ट पार्छ । 

विदेशी लगानीको सन्दर्भमा पनि डा. देउवाले महत्त्वपूर्ण काम गरेकी छन् । उनले पर्यटन, जलस्रोत र पूर्वाधार विकासमा विदेशी लगानीलाई आकर्षित गर्न नयाँ नीतिहरू अघि सारिन् । नेपाल सरकारको विशिष्ट पदको मन्त्रीले भलै व्यक्तिगत क्रेडिट खाने ठाउँ नहोला, तर व्यक्तिगत प्रभाव र पदमा रहँदाको प्रभावकारिता यसका उदाहरण छन् । 
महिलाहरूको कूटनीतिक नेतृत्वले नेपाललाई नयाँ उचाइमा पुर्‍याउन सक्छ । सहनशीलता, समझदारी र सन्तुलन कायम गर्न सक्ने क्षमताका कारण महिला कूटनीतिमा महत्त्वपूर्ण देखिएका छन् । 

नेपालको वर्तमान परराष्ट्र सम्बन्ध चुनौतीपूर्ण भए पनि यसलाई अवसरका रूपमा बदल्न महिलाहरूको नेतृत्व निर्णायक सिद्ध हुन सक्छ । विशेष गरी परराष्ट्रमन्त्री डा. आरजु देउवाको नेतृत्वले नेपालको कूटनीतिक छवि सुधार्न मद्दत गरेको छ । 

आगामी दिनमा नेपालले छिमेकीसँगको सम्बन्धलाई थप सुदृढ बनाउँदै अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चहरूमा आफ्नो प्रभावकारिता बढाउने रणनीति अवलम्बन गर्नुपर्छ । महिलाहरूको नेतृत्व र सहभागिताले नेपाललाई अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा सशक्त र दीर्घकालीन रूपमा स्थापित गर्न सक्नेछ । 
(लेखक नेपाल तरुण दलका केन्द्रीय सदस्य हुन् ।)