श्याम बेनेगल : महिला पात्रलाई राष्ट्रिय पुरस्कार दिलाउने निर्देशक

वंदना/बीबीसी हिन्दी
मुम्बई । सन् १९७६ मा श्याम बेनेगलको फिल्म मन्थन रिलिज भएको थियो, जुन मूलतः सहकारी आन्दोलन र किसानको कथा थियो ।
फिल्मको प्रारम्भिक भागमा एउटा दृश्य छ जहाँ एक डाक्टर राव (गिरीश कर्नाड) गाउँमा घर-घर गएर दूध परीक्षण गर्छन्। ती मध्ये एक गाउँकी दलित महिला विन्दु (स्मिता पाटिल) को घर हो।
जब डा. राव बिन्दु (स्मिता पाटिल) को घरमा पहिलो पटक दूधको नमुना लिन आउँछन्, उनले बाहिर बसेको सानो बच्चालाई सोध्छन्, ‘तिम्रो बुबा कहाँ हुनुहुन्छ?’ जसमा बिन्दुले कडा जवाफ दिन्छिन्, ‘बाप अहयाँ है, तमारे को क्या चाहिए ?’ अर्थात् आफूतिर औँल्याएर भन्छिन्, ‘बाबा यहाँ छन्, तिमीलाई के चाहियो?
पुरुष पात्रले भरिएको यो चलचित्रमा स्मिताको यो पहिलो दृश्यले उनी गरिब र शोषित अवश्य छिन् तर उत्पीडित महिला होइनन् भन्ने स्पष्ट पार्छ । र, यो साहस विन्दुको स्वभाव मात्र होइन आवश्यकता पनि हो ।
बलियो महिला चरित्र
यो ‘मन्थन’ को कथा मात्रै होइन, श्याम बेनेगलका प्रायजसो फिल्मको विशेषता हो । उनले महिला पात्रलाई सम्पूर्णतामा देखाउने गरेका छन् ।
सम्पूर्णता भनेको नारी पात्रहरूलाई असल मन, सहिष्णु र त्याग गर्ने मात्र नभई चलाख, असजिलो, स्ट्रिट स्मार्ट, स्वतन्त्र सोच, असहाय, मायालु...लगायत हरेक रूपमा देखाइयो।
श्याम बेनेगलको गत २३ डिसेम्बरमा निधन भयो र यस अवसरमा उनले बनाएका सबै फिल्महरू सम्झँदा यो तथ्य बारम्बार आउँछ। चाहे त्यो मन्थनको बिन्दु होस् वा फिल्म ‘मंडी’ मा वेश्यालय चलाउने रुक्मिणी बाई (शबाना आजमी) ।
रुक्मिणी आफ्नो मनसायमा कत्ति पनि शुद्ध छैनन्, तर उनलाई आफ्नो ठाउँमा बस्ने हरेक केटीलाई कसरी सुरक्षित राख्ने भन्ने पनि थाहा छ।
‘हाशिम साहिबलाई थाहा छ कि हामी प्रतिभा र मेहनतका कलाकार हौँ, तर नियतिले हामीलाई फोहोरमा फालिदिएको छ,’ रुक्मिणी बाईले यसो भनिरहँदा एकैछिनमा सबै केटीहरूलाई वेश्यालयबाट उठाएर कलाकारको हैसियत दिन्छिन् ।
यो श्याम बेनेगलको विशेषता हो कि उनले यौनकर्मीहरूको जीवनलाई पनि यति सम्मानपूर्वक देखाउँछन्- जहाँ उनीहरूलाई न रोमान्टिसाइज गरिएको छ, न महिमा गरिएको छ, न त उनीहरूको कथालाई किनारा गरिएको छ।
'मंडी' मा शबाना आजमीको भूमिकाले जीनत (स्मिता पाटिल) नामक केटीलाई आफ्नो वेश्यालयमा कुनै पनि ग्राहकलाई चिनाउँदैन, उसलाई आफ्नो सम्पूर्ण हृदयले रक्षा गर्छिन्। तर एक दर्शकको हैसियतमा रुक्मिणी जीनतका लागि सबैभन्दा बढी मूल्य तिर्ने ग्राहकको पर्खाइमा छिन् भन्ने निष्कर्षमा पुग्न तपाईं स्वतन्त्र हुनुहुन्छ।
इला अरुण, नीना गुप्ता, सोनी राजदान, अनिता कंवर... यी सबै वेश्यालयमा बस्ने केटीहरूलाई थाहा छ, जीवनले उनीहरूलाई कस्तो परिस्थितिमा धकेलेको छ, तर उनीहरूलाई यो पनि थाहा छ कि यो उनीहरूको जीवन हो, उनीहरूको शरीर हो ... र यस्तो अवस्थामा उनीहरूले के गर्नुपर्छ?
यस ब्ल्याक कमेडीमा श्याम बेनेगलले यी बस्तीका महिलाहरूलाई पर्दामा धेरै मर्यादित र मानवीय रूपमा देखाउँछन्।
चाहे त्यो फिल्म ‘निशान्त’ होस् वा ‘जुनून’, ‘सरदारी बेगम’ होस् वा ‘जुबैदा’... कलाकार रेखा होस् वा करिश्मा कपूर... उनले सबैसँग यस्तै जादू गर्न सफल भए।
विभाजनको पीडा पर्दामा ल्याइयो
श्याम बेनेगलका फिल्महरूमा देशको सामाजिक र धार्मिक बनावटलाई पनि राम्रोसँग देखाइएको छ। ‘मम्मो’, ‘सरदारी बेगम’, ‘जुबैदा’ त्यसका उदाहरण हुन् जसले त्यस समयको धार्मिक र सामाजिक परिवेशलाई देखाउँछ र यसमा पनि महिला नै केन्द्रमा छन् ।
विभाजनमा धेरै फिल्म बने पनि श्याम बेनेगलले विभाजनको पीडालाई दुई दिदीबहिनीको परिप्रेक्ष्यमा ‘मम्मो’ मा जुन नम्रता र भावनात्मकताका साथ प्रस्तुत गरेका छन्, त्यो वास्तवमा एकदमै फरक छ ।
‘मम्मो’ मा देशको विभाजनका कारण एउटा मुस्लिम परिवार कसरी टुट्यो भन्ने सार देख्न सकिन्छ । 'मम्मो' दुई बहिनीहरूको कथा हो - महमूदा बेगम (फरीदा जलाल) जो पाकिस्तानमा बस्छिन् र आफ्नी बहिनी सुरेखा सिकरीलाई भेट्न तीन महिनाको भिसामा भारत आउँछिन्।
तर यो दुई महिलाको साहस, बल र प्रेमको कथा पनि हो, जसले विभाजनपछिको सबैभन्दा खराब परिस्थितिमा पनि बाँच्न र माया गर्ने र हाँस्ने कारणहरू खोज्छन्।
उदाहरणका लागि, दुई देशबाट छुट्टिएर वर्षौँपछि भेटिएका दुई दिदीबहिनीले पुराना दिनहरू सम्झेको दृश्य।
सुरेखा सिकरी- के भारतीय फिल्म अझै पाकिस्तानमा देखाइन्छ?
फरिदा जलाल- फिल्महरू त उपलब्ध छैनन्, तर हाम्रो पनि बन्छन्। ठिकठाक।
सुरेखा सिकरी- तर त्यो पुरानो कुरा कहाँ छ...
फरिदा जलाल- हाय, पटक्कै छैन।
सुरेखा सिकरी- दिलीप कुमार, आहा...
दुई दिदीबहिनी दिलीप कुमारलाई सुस्केरा हाल्दै सम्झेको । धेरै सानो र सरल दृश्य।
श्याम बेनेगलका फिल्महरूमा महिला पात्रहरूलाई केन्द्रित गर्ने र महिलाका साना-ठूला भावनाहरू खोज्ने यस्ता दृश्यहरू देखिनु सधैँ फरक अनुभव हो।
तर, ‘मम्मो’ को सुन्दरता यो हो कि यी दुई मुस्लिम दिदीबहिनीको सट्टा अरू कुनै परिवार भएको भए पनि यो कथा उत्तिकै मार्मिक हुने थियो ।
श्याम बेनेगलको फिल्म ‘सरदारी बेगम’ले सर्वोत्कृष्ट उर्दू फिल्मको राष्ट्रिय अवार्ड पाएको थियो । धार्मिक दंगामा मारिएकी गणिका सरदारी बेगमको यो कथाले एकैपटक धेरै कुरा बताउँछ– धर्ममा, मानवीय सम्बन्धमा, महिलाको जीवनमा, उनीहरूको विद्रोहमा ।
चलचित्रमा मानवीय सम्बन्धको महत्व
यस शृङ्खलाको तेस्रो फिल्म ‘जुबैदा’ पनि श्याम बेनेगलको धर्म र सम्बन्धको खोजी गर्ने उत्कृष्ट फिल्म हो ।
६०-७० को दशकमा मूलधारका फिल्महरूमा सामाजिक फिल्म बनाउने चलन थियो, श्याम बेनेगलले यो प्रवृत्तिबाट टाढा सरेर मुस्लिम समाजसँग सम्बन्धित साना र अर्थपूर्ण फिल्महरू बनाएर आफ्नो छाप छोडे।
वास्तवमा, श्याम बेनेगलका फिल्महरूले सुरुवातबाट नै उनको दृष्टिकोणबाट महिला पात्रहरू देखाउन थालेका थिए । त्यसैले अभिनेत्रीहरूले उनका फिल्महरूका लागि राष्ट्रिय स्तरमा उत्कृष्ट अभिनेत्रीको पुरस्कार पाइरहनु कुनै अचम्मको कुरा थिएन ।
सन् १९७३ को आफ्नो पहिलो फिल्म 'अङ्कुर' मा श्याम बेनेगलले शबाना आजमीलाई तेलंगानाको दलित समुदायकी गरिब महिला लक्ष्मीको भूमिका दिएका थिए।
उनका श्रीमान बोल्न सक्दैनन्, सधैँ रक्सीको नशामा मातेर बस्छन् र चोरीको आरोप लागेर गाउँबाट भाग्छन्।
यस्तो अवस्थामा गाउँका युवा जमिनदारले आफ्नो घर र हृदयमा लक्ष्मीलाई स्थान दिन्छन्। तर चाँडै उनी पुरुष-सामन्ती सोचमा फर्किन्छन्।
त्यतिन्जेल लक्ष्मी उसको बच्चाकी आमा बन्न लागेकी हुन्छिन् - जुन बच्चाको चाह उनलाई सधैँदेखि थियो।
यस अवधिमा लक्ष्मीको मनमा उत्पन्न हुने विरोधाभासी भावनालाई श्याम बेनेगलले सुन्दर ढंगले चित्रण गरेका छन् ।
अपराध, अपमान, राहत, भरोसा, आकर्षण - श्याम बेनेगलले जमिनदारप्रति उनको ती सबै जटिल भावनाहरूलाई ठाउँ दिन्छन् ।
जब लक्ष्मी (शबाना)ले श्रीमान् भागेर गएपछि जमिनदारले दिएको आर्थिक सुविधा स्वीकार गर्छिन् र शारीरिक सम्बन्ध बनाउँछिन्, तब श्याम बेनेगलले नैतिकताको चश्माले मात्रै होइन, त्यो जातीय सामन्ती समाजमा महिलाको हैसियतलाई पनि देखाउँछन्।
र अन्तमा जब गाउँको जमिनदारले लक्ष्मीलाई त्याग्छन्, उनले आफ्नो बच्चालाई गर्भपतन गर्न अस्वीकार गर्छिन् र गाउँ फर्केका आफ्नो श्रीमान्सँग बस्ने निर्णय गर्छिन् - र यसले नयाँ अङ्कुर जन्माउँछ। नयाँ कलाकार शबाना आजमीले ‘अङ्कुर’का लागि राष्ट्रिय पुरस्कार प्राप्त गर्छिन्।
श्याम बेनेगलले समाजको उँच-नीचबाहेक मानवीय सम्बन्धलाई महिलाको दृष्टिकोणबाट देखाउनमा पनि महारत हासिल गरेका छन्।
चलचित्र अभिनेत्री हंसा वाडेकरको जीवनीमा आधारित चलचित्र ‘भूमिका’ मा श्याम बेनेगलले कलाकार बन्न चाहने केटीलाई कसरी भावनात्मक रूपमा शोषण गरिन्छ र कसरी हुर्किएपछि अभिनेत्रीले आफ्नो पहिचानको खोजीमा विभिन्न चरण र सम्बन्धहरू पार गर्छिन् भन्ने कुरा देखाइएको छ । त्यहाँ पुरुषहरू छन् जससँग उनी आफै बाँधिएर बस्न स्वीकार गर्छिन्, तर अन्ततः कसैले पनि उनको स्वतन्त्र आत्मालाई बाँध्न सक्दैन।
यस फिल्मका लागि स्मिता पाटिललाई राष्ट्रिय पुरस्कार प्रदान गरिएको थियो ।
सन् १९८१ मा रिलिज भएको ‘कलयुग’ मा सुप्रिया पाठकलाई पहिलो ब्रेक दिने श्याम बेनेगल पनि थिए, जुन महाभारतको आधुनिक संस्करण थियो।
यस कथामा पनि श्याम बेनेगलले अर्जुनकी पत्नी सुभद्राको महत्त्वपूर्ण भूमिका सुप्रियालाई दिएका थिए र यसका लागि उनले सहअभिनेत्रीको फिल्मफेयर अवार्ड पनि पाएकी थिइन् ।
महबूब खानको फिल्म 'औरत' श्याम बेनेगललाई मनपर्ने फिल्महरू मध्ये एक थियो। श्याम बेनेगलले बीबीसीलाई सन् २००९ मा दिएको अन्तर्वार्ताका अनुसार ‘मदर इन्डिया’ अहिलेसम्मकै उत्कृष्ट फिल्म हो ।
र जहाँसम्म अवार्डको सवाल छ, श्याम बेनेगलका चलचित्रले मात्र नभएर उनको चलचित्रमा काम गरेका स्मिता पाटिल, शबाना आजमी, किरण खेर, राजेश्वरी सचदेव, फरीदा जलाल, सुरेखा सिकरी, सुप्रिया पाठक, करिश्मा कपूरले सर्वश्रेष्ठ अभिनेत्रीका साथै दर्शकको मन जितेका छन् ।
चलचित्रमा मात्रै होइन, श्याम बेनेगलले विज्ञापनमा पनि केही अनौठो उपहार दिएका छन् ।उनले भारतको पहिलो अमूल बेबीको तस्बिर पनि खिचे। ती १० महिनाकी बालिका शशि थरुरकी बहिनी थिइन् ।
बीबीसी हिन्दीबाट अनुवाद गरिएको
खबर पढेर तपाईलाई कस्तो महसुस भयो ?
प्रतिक्रिया
भर्खरै
-
प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत खालि रहेका ठाउँमा एक हप्ताभित्रै पदपूर्ति गरिने
-
बान्तुका एकसाथ पाँच गीतका भिडियो सार्वजनिक
-
पानीजहाज बोर्ड बनाउन सांसदको माग
-
जेनेभामा परराष्ट्रमन्त्रीको सम्बोधनः नेपाल मानवअधिकारको रक्षा र प्रवर्द्धनमा सधैँ प्रतिबद्ध छ
-
‘खाद्यान्नमा परनिर्भरता घटाउन बाँदर र बँदेललाई नियन्त्रण गरिनुपर्छ’
-
महाशिलाको तरकारी पोखरामा, चार महिनामै ८५ लाखको कारोबार