मानव संसाधन व्यवस्थापन (ह्युमन रिसोर्स म्यानेजमेन्ट– एचआरएम) अभ्यासहरूले वित्तीय संस्थाहरूको परिचालन, दक्षता र प्रतिस्पर्धात्मक लाभलाई आकार दिन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन् । उदार अर्थतन्त्रको आगमन र भूमण्डलीकरणको शक्तिले एचआरएम अभ्यासहरूमा तीव्र परिवर्तन निम्त्याएको छ, जसले नेपालमा प्रतिस्पर्धात्मक लाभलाई बलियो बनाउने माध्यमका रूपमा ‘संगठनात्मक नागरिकता व्यवहार’ (अर्र्गनाइजेसनल सिटिजनसिप बिहेभियर– ओसीबी)लाई महत्त्वपूर्ण रूपमा प्रभाव पारेको छ । 

समकालीन व्यावसायिक वातावरणमा मानव संसाधनलाई मानव पुँजीका रूपमा लिइन्छ । प्रतिस्पर्धात्मक लाभ बढाउन र वित्तीय संस्थाहरूभित्रका व्यवसायसहित व्यवसाय सञ्चालनको स्थिरता सुनिश्चित गर्नका लागि एक महत्त्वपूर्ण चालकका रूपमा सेवा गर्दछ । 

यो आलेख एचआरएमका चार प्रमुख आयाम (प्रशिक्षण र विकास, प्रदर्शन मूल्यांकन, क्षतिपूर्ति प्रणाली र कर्मचारी सहभागिता)मा केन्द्रित छ । 

• मानव संसाधन व्यवस्थापन

मानव संसाधनमा संगठनमा काम गर्ने माथिल्लो तहदेखि मातहतका तहसम्मका सबै व्यक्ति पर्छन् । यसले कर्मचारीहरूको कौशल, मनोवृत्ति, ज्ञान र प्रदर्शनको प्रतिनिधित्व गर्दछ । हाल कर्मचारीहरूलाई संगठन वा संस्थाको सम्भावित स्रोतहरूको रूपमा लिइन्छ र यो मानव संसाधन व्यवस्थापनको एक महत्त्वपूर्ण भाग हो । 

मानव संसाधन व्यवस्थापन प्रकार्यले जनशक्ति व्यवस्थापनका लागि आवश्यक सबै गतिविधिलाई बुझाउँछ । यसले मानव संसाधनको प्रभावकारी प्रयोगको माध्यमबाट कर्मचारीहरूको संगठनात्मक र व्यक्तिगत हितहरू संयोजन गर्दछ । एचआरएमको अवधारणाले विभिन्न संगठनात्मक चुनौतीहरूको सामना गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ । 

‘एचआरएम’ अभ्यासहरूले कर्मचारीको भर्ती वा चयन, प्रशिक्षण र विकास, प्रदर्शन मूल्यांकन, करिअर योजना, क्षतिपूर्ति, कर्मचारी सहभागिता र जागिरको डिजाइनसहित महत्त्वपूर्ण चरहरूको दायरा समावेश गर्दछ । ‘एचआरएम’ले संगठनभित्र मानव संसाधनको कुशल र रणनीतिक प्रशासनलाई बुझाउँछ । व्यक्तिगत, संगठनात्मक र सामाजिक लक्ष्यहरू हासिल गर्नका लागि मानव संसाधन आवश्यक हुन्छन् । मानव संसाधन प्राप्त गर्न, तिनीहरूको विकास र प्रयोग गर्न र तिनीहरूलाई कायम राख्नका लागि एक व्यवस्थित प्रक्रिया ‘एचआरएम’ले दिएको हुन्छ । प्रमुख ‘एचआरएम’ कार्यहरूमा भर्ती र चयन, पुरस्कार र क्षतिपूर्ति, प्रदर्शन मूल्यांकन, प्रशिक्षण र विकास, औद्योगिक सम्बन्ध र गुनासो, अनुशासनको ह्यान्डलिङ आदि समावेश छन् । 

यस चित्रले मानव संसाधन व्यवस्थापन (एचआरएम) अभ्यासहरू र संगठनात्मक नागरिकता व्यवहार (ओसीबी) बिचको सम्बन्धलाई हाइलाइट गर्ने वैचारिक ढाँचाको प्रतिनिधित्व गरेको छ । यस फ्रेमवर्कले एचआरएम अभ्यासहरूको प्रमुख आयामहरूमा जोड दिन्छ, जसमा प्रशिक्षण र विकास, प्रदर्शन मूल्यांकन, क्षतिपूर्ति प्रणाली र कर्मचारी सहभागिता समावेश छन् । यी एचआरएम अभ्यासले सामूहिक रूपमा कर्मचारीहरूको व्यवहार र मनोवृत्तिलाई प्रभाव पार्छ, जसले पछि ‘संगठनात्मक नागरिकता व्यवहार’ (अर्गनाइजेसनल सिटिजनसिप बिहेभियर) मा सुधार ल्याउँछ । 

‘एचआरएम’ मौलिक रूपमा एक व्यवस्थित व्यवस्था हो र संगठनभित्र मानव संसाधन, दक्षता र ऊर्जाको ह्यान्डलिङ हो । यसको प्राथमिक उद्देश्य संगठनका लक्ष्यहरू यसको कर्मचारीहरूको लक्ष्यहरूसँग संरेखित (पंक्तिबद्ध) गर्नु हो, जसले पारस्परिक लाभकारी सम्बन्धलाई बढावा दिन्छ । यस प्रक्रियामा सबैभन्दा प्रभावकारी तरिका मानव पुँजीको व्यवस्थापन हो, यस अन्तर्गत संगठनात्मक सफलताका लागि कर्मचारीहरूको चयन र विकासमा ध्यान दिइन्छ र कर्मचारीलाई प्रेरित गर्न पुरस्कृत पनि गरिन्छ । 

• बैंकहरूमा ‘एचआरएम’

नेपाली वाणिज्य बैंकहरूको सन्दर्भमा ‘एचआरएम’ले कर्मचारीको दक्षता बढाउन र व्यावसायिक सफलतालाई बढावा दिन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । यी बैंकका अधिकारीले कर्मचारी विकासलाई समर्थन गर्न एचआर (ह्युमन रिसोर्स) रणनीतिहरूसँग ज्ञान व्यवस्थापन (केएम) रणनीतिलाई संरेखित गर्ने मूल्यलाई पहिचान गर्छन् । यो संरेखण (मोनोग्राम)ले उनीहरूलाई टिमवर्कको लाभ उठाउन, अधिकार प्रत्यायोजन गर्न, विविध प्रशिक्षण कार्यक्रमहरू र नेतृत्व दृष्टिकोणहरू अपनाउन सक्षम बनाउँछ । 

व्यावसायिक रणनीति, केएम र एचआर अभ्यासहरूको एकीकरणले नेपाली वाणिज्य बैंकहरूको बजार र वित्तीय प्रदर्शनमा सकारात्मक प्रभाव पार्छ । यति हुँदाहुँदै पनि बजार तथा वित्तीय उद्देश्य प्राप्तिका लागि मातहतका कर्मचारीलाई उत्प्रेरित गर्ने कार्यमा र आवश्यक स्रोत–साधनको बाँडफाँडमा नेतृत्वको भूमिका कम प्रभावकारी देखिएको छ । यसले कर्मचारीलाई प्रेरित गरी गुणस्तीय सेवा लिने बलियो नेतृत्वो आवश्यकतालाई उजागर गर्दछ । साथै, उत्पादन तथा सेवाको गुणस्तर वृद्धि गर्न, नवप्रवर्तनलाई प्रोत्साहन गर्न र नेपालको व्यावसायिक बैंकिङ क्षेत्रमा प्रतिस्पर्धात्मक क्षमता कायम गर्न मानव पुँजी, सूचना प्रविधि, पूर्वाधार र अनुसन्धान तथा विकास (आर एन्ड डी) कार्यक्रमहरूमा अझ बढी लगानी आवश्यक छ । यी क्षेत्रलाई प्राथमिकता दिएर वाणिज्य बैंकहरूले निरन्तर सुधार र नवीनताको संस्कृतिलाई बढावा दिँदै बलियो वित्तीय प्रदर्शन र बजार वृद्धि हासिल गर्न सक्छन् । 

नेपाली बैंकर र निर्णयकर्ताहरू अहिले घरेलु र अन्तर्राष्ट्रिय दबाबबाट उत्पन्न विभिन्न चुनौतीहरूको सामना गरिरहेका छन् । सन् १९९० देखि नेपालले आफ्नो अर्थतन्त्रलाई उदारीकरण गर्ने र दिगो विकासलाई बढावा दिने उद्देश्यले आर्थिक सुधारका नीतिहरूको शृंखला लागु गर्दै आएको छ । प्रजातन्त्रको पुनस्र्थापना (बहुदलीय व्यवस्था)ले अन्य उद्योगहरूको तुलनामा बैंकिङ क्षेत्रमा उल्लेखनीय वृद्धिका साथ एक महत्त्वपूर्ण मोडलाई चिह्नित गर्‍यो । आर्थिक विकासमा बैंकिङ क्षेत्रको महत्त्वपूर्ण भूमिकालाई स्वीकार गर्दै नेपाल सरकारले उत्पादन तथा सेवा क्षेत्रको प्रतिस्पर्धात्मक क्षमतालाई मजबुत बनाउन प्रमुख सुधारका पहल अघि सारेको छ । 

सरकारले अर्थतन्त्रमा निजी क्षेत्रको सहभागितालाई प्रोत्साहित गर्न सक्रिय कदम चाल्दै आएको छ । निजी लगानीकर्ताको लगानी प्रवद्र्धन गरी मुलुकको उत्पादन क्षमता अभिवृद्धि गर्ने, आधुनिक प्रविधि भित्र्याउने र विदेशी पुँजी भित्र्याउने सरकारको लक्ष्य छ । व्यवस्थापकीय र प्राविधिक विशेषज्ञता हस्तान्तरण गर्ने प्रयास पनि गरिएको छ, जसले ज्ञान हस्तान्तरणमा सहयोग पुर्‍याउँछ र औद्योगिक आधुनिकीकरणलाई बढावा दिन्छ । यी संयुक्त प्रयासहरूको उद्देश्य नेपाललाई क्षेत्रीय र विश्वव्यापी अर्थ व्यवस्थामा अधिक प्रतिस्पर्धी खेलाडीका रूपमा स्थापित गर्नु हो । अर्थात् देशको वित्तीय र औद्योगिक क्षेत्रमा दिगो वृद्धि र विकासलाई अगाडि बढाउनु हो । 

बितेका दुई दशकमा नेपालको बैंकिङ उद्योगले व्यवसायको परिमाण र बजारको आकारका हिसाबले उल्लेखनीय वृद्धि हासिल गरेको छ । यद्यपि यो विस्तारका बाबजुद सार्वजनिक र निजी क्षेत्रका बैंकहरूले निरन्तर चुनौतीको सामना गरिरहेका छन्, यसले उनीहरूको स्थिरता र स्थायित्वलाई खतरामा पार्छ । धेरै बैंकहरूको परिचालन प्रदर्शनमा हालैका अनुसन्धानले पर्याप्त वित्तीय नोक्सानीहरू प्रकट गरेका छन्, यसमा अप्रभावी व्यवस्थापन, गलत कर्मचारी युनियनहरू र कमजोर मानव संसाधन व्यवस्थापन (एचआरएम) अभ्यासहरू लगायत जिम्मेवार छन् । 

प्रतिस्पर्धात्मक क्षमता कायम गर्न र दीर्घकालीन दिगोपना सुनिश्चित गर्न नेपाली बैंकहरूले रणनीतिक ‘एचआरएम’ अभ्यासहरू अपनाएर आफ्नो बजार स्थितिलाई सुदृढ पार्नुपर्छ । प्रभावकारी एचआरएमले विशेष गरी ज्ञान व्यवस्थापन र कार्यबल विकासको क्षेत्रमा बैंकहरूलाई उनीहरूको बजार हिस्साको रक्षा र विस्तार गर्न सक्षम बनाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । ज्ञान व्यवस्थापन रणनीतिको लाभ उठाएर बैंकहरूले कर्मचारी क्षमता बढाउन, निरन्तर सिकाइलाई बढावा दिन र गतिशील बजार परिस्थितिहरूमा अनुकूलन गर्न सक्छन् । 

यसबाहेक नेपाली बैंकहरूले सफलताको प्रमुख चालकको रूपमा मानव पुँजीलाई प्राथमिकता दिने संगठनात्मक रणनीतिहरू विकास गर्न आवश्यक छ । सक्षम कर्मचारीको पहिचानले नै संगठनात्मक प्रदर्शनमा सबैभन्दा बढी योगदान गर्छ । 

• निष्कर्ष

नेपालमा मानव संसाधन व्यवस्थापन (एचआरएम) का लागि समकालीन मानव संसाधन विकास (एचआरडी) सिद्धान्तहरू अनुरूप काम गर्न, दक्षता अभिवृद्धि गर्न र प्रभावकारी प्रशिक्षण नीति, पुरस्कार र क्षतिपूर्ति प्रणाली स्थापना गर्न आवश्यक छ । अपर्याप्त कर्मचारी सम्बन्ध, कमजोर सञ्चार, व्यक्तित्व द्वन्द्व, असंगत भूमिका र हैसियत, राजनीतिक हस्तक्षेप र अस्पष्ट व्यावसायिक सम्बन्धका कारण धेरै नेपाली संस्थाहरूले चुनौतीहरूको सामना गरिरहेका छन् । यस्ता समस्या नेपालमा मात्र होइन, विश्वका विकासोन्मुख देशमा पनि व्याप्त छन् । सुपरभाइजर र अधीनस्थहरूबिच समय–समयमा सञ्चार हुनुले संगठनहरूभित्र प्रभावकारी सम्बन्ध कायम राख्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ ।

औद्योगीकरणको पछिल्लो लहरसँगै नेपालमा बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूको एचआरएम फ्रेमवर्कमा महत्त्वपूर्ण परिवर्तन भइरहेको छ । संगठनहरूले कुशल र सक्षम कर्मचारीहरूको भर्ती र कायम राख्ने उद्देश्यले आधुनिक एचआरएम अभ्यासहरू अपनाइरहेका छन् । शीर्ष अधिकारीहरूले आफूहरूको रणनीतिक योजना, लक्ष्य–सेटिङ र सञ्चार कौशल बढाइरहेका छन् । घरेलु र विदेशमा शिक्षित युवा प्रबन्धकहरू सामेल भइरहेका छन्, जोसँग व्यवस्थापन दृष्टिकोणका साथै विशेषज्ञताका विविध दायरा छन् । 

वित्तीय क्षेत्र विस्तार हुँदै गर्दा हामीकहाँ कम्प्युटराइज्ड ‘एचआर डाटा’को प्रयोग, रणनीतिक भर्ती र दक्ष श्रमिकको चयन, कर्मचारी प्रशिक्षण र विकासमा ध्यान दिन थालिएको छ । आधुनिक ‘एचआरएम’ दृष्टिकोणहरूलाई सक्रिय रूपमा अंगीकार गरिरहेको छ ।  

यसबाहेक वित्तीय संस्थाहरूले संरचित क्षतिपूर्ति र लाभ प्याकेजहरू प्रस्तुत गरेका छन्, साथै प्रदर्शन मूल्यांकन प्रणाली (कर्मचारीको प्रदर्शनको मूल्यांकन गर्ने रेटिङ स्केल)को प्रयोग भइरहेको छ । यी विकसित एचआरएम अभ्यासहरूले हाम्रो वित्तीय क्षेत्र अझ गतिशील हुने देखिएको छ ।

(डा. भण्डारी राष्ट्रिय वाणिज्य बैंक, मानव संसाधन विभाग, सिंहदरबार प्लाजामा प्रबन्धक छन् ।)