१९औँ शताब्दीको पूर्वाद्र्धमा जन्मेका दार्शनिक कार्ल मार्क्सका विचारलाई आजको २१औँ शताब्दीको अवस्थासँग जोडेर (अथवा मार्क्सलाई आज जन्मेको रूपमा) हेर्दा हामीलाई पुँजीवादका जटिलताहरू र त्यसको सामाजिक प्रभावका विषयमा गहिरो ज्ञान प्राप्त हुन्छ ।

यद्यपि मार्क्सले आफ्नो समयको औद्योगिक क्रान्तिलाई केन्द्रमा राखेर पुँजीवादको आलोचना गरेका थिए । उनका धेरै विचार आजको संसारमा पनि उत्तिकै सान्दर्भिक छन् । प्रविधिको तीव्र विकास, वित्तीय प्रणालीहरूको जटिलता, आर्थिक असमानता र वातावरणीय संकटजस्ता मुद्दाले वर्तमानमा हामीलाई चुनौती दिइरहेका छन् । यसमा मार्क्सका विचारलाई पुनव्र्याख्या गर्दै आधुनिक समयमा ती विचार कसरी लागु गर्न सकिन्छ भन्ने महत्त्वपूर्ण छ । 

मार्क्सले पुँजीवादको विश्लेषण गर्दा त्यसका मूलभूत समस्या र विरोधाभासको भविष्यवाणी गरेका थिए । उनको विचारमा, पुँजीपतिले आफ्नो नाफा बढाउन सधैँ श्रमिकलाई शोषण गर्नेछन् । मार्क्सको समयमा औद्योगिक क्रान्ति प्रारम्भिक चरणमा थियो, जहाँ कारखानामा मजदुरहरूलाई लामो समयसम्म न्यून पारिश्रमिकमा काम गर्न बाध्य पारिन्थ्यो । आज विश्वव्यापीकरणका साथसाथै ठुला बहुराष्ट्रिय कम्पनीहरू सस्तो श्रमको खोजीमा विभिन्न देशमा पुगेका छन् । यो देख्दा मार्क्सले भन्ने थिए कि पुँजीवादले सधैँ श्रमिकहरूको शोषण गर्छ र सम्पत्ति केवल केही धनी व्यक्तिको हातमा केन्द्रित गर्छ । 

यद्यपि प्रविधिको विकासले अतिरिक्त सम्पत्ति सिर्जना गरेको छ, यसले असमानतालाई अझ बढाएको छ । केही सीमित व्यक्तिहरूमा मात्र सम्पत्ति केन्द्रित हुँदा समाजमा चरम आर्थिक विभाजन उत्पन्न भएको छ, जसले आम जनताको जीवनमा प्रत्यक्ष असर पुर्‍याइरहेको छ । 

गिग अर्थतन्त्र, जहाँ कामदारहरूले पारम्परिक सुरक्षाबाट वञ्चित भई अनिश्चित अवस्थाहरूमा काम गर्नुपर्छ, मार्क्सले यसलाई नयाँ प्रकारको श्रमिक शोषणको रूपमा व्याख्या गर्न सक्थे । यस पद्धतिमा श्रमिकलाई केवल वस्तुका रूपमा व्यवहार गरिन्छ र तिनीहरूलाई सधैँ प्रतिस्थापन गर्न सकिने श्रमशक्तिका रूपमा हेरिन्छ ।

प्रविधिको तीव्र विस्तारले पुँजीवादका चुनौतीलाई अझ जटिल बनाएको छ । एकातर्फ प्रविधिले श्रमिकहरूलाई शारीरिक श्रमबाट मुक्त गर्ने ल्याकत राख्छ, जसलाई मार्क्सले सकारात्मक परिवर्तनको रूपमा देख्न सक्थे । अर्काेतर्फ प्रविधिले नयाँ किसिमका असमानता र शोषणका रूपहरू सिर्जना गरेको छ । उदाहरणका लागि गिग अर्थतन्त्र, जहाँ कामदारहरूले पारम्परिक सुरक्षाबाट वञ्चित भई अनिश्चित अवस्थाहरूमा काम गर्नुपर्छ, मार्क्सले यसलाई नयाँ प्रकारको श्रमिक शोषणको रूपमा व्याख्या गर्न सक्थे । यस पद्धतिमा श्रमिकलाई केवल वस्तुका रूपमा व्यवहार गरिन्छ र तिनीहरूलाई सधैँ प्रतिस्थापन गर्न सकिने श्रमशक्तिका रूपमा हेरिन्छ । यसले पुँजीवादको मूल समस्या जहाँ पुँजी सधैँ श्रममाथि हाबी हुन्छ, यसलाई अझ प्रस्ट पार्छ । 

वित्तीय बजारको अड्कल र अस्थिरता मार्क्सका लागि ठुलो चिन्ताको विषय हुने थियो । सन् २००८ को वित्तीय संकटले पुँजीवादी प्रणालीको कमजोरीलाई उजागर गर्‍यो । बैंकहरू जोखिमपूर्ण तरिकाले सञ्चालित हुँदा र ठुलो नाफा कमाउने उद्देश्यले अत्यधिक कर्जा प्रवाह गर्दा अर्थतन्त्रमा आएको त्यो संकटले पुँजीवादको अनिश्चितता देखाएको थियो । यस घटनालाई मार्क्सले पुँजीवादको संकटपूर्ण र अस्थिर स्वभावको प्रमाणका रूपमा लिने थिए । 

वित्तीय संस्थाहरूको पतन रोक्न सरकारले गरेका बैलआउट (आर्थिक सन्दर्भमा एक प्रक्रिया, जसमा सरकार, वित्तीय संस्था वा अन्य संगठनले कुनै संकटमा रहेका कम्पनी, बैंक वा आर्थिक प्रणालीलाई वित्तीय सहायता प्रदान गर्छ) र प्रोत्साहन प्याकेजहरूलाई पनि मार्क्सले अस्थायी उपायका रूपमा हेर्ने थिए, जो मूल समस्या समाधान गर्न असफल हुन्छन् । उनले यसलाई पुँजीवादी प्रणालीको दीर्घकालीन संकटको संकेतका रूपमा व्याख्या गर्ने थिए, जसले गर्दा यस्तो व्यवस्था अन्ततः संकटको शृंखलामा फस्नेछ । 

मार्क्सले पुँजीवादका सामाजिक प्रभावलाई ध्यानमा राख्दा अहिलेको संसारमा धनी र गरिबबिचको खाडललाई मुख्य चिन्ताको विषय बनाउने थिए । आज केही अर्बपतिहरूको सम्पत्ति करोडौँ साधारण मानिसहरूको सम्पत्तिसँग तुलना गर्दा धेरै फराकिलो देखिन्छ । मार्क्सले यसलाई आफ्नो पुँजीवादी सिद्धान्तको पुष्टि मान्ने थिए, जहाँ पुँजीवादले सम्पत्ति र शक्तिलाई केही व्यक्तिहरूमा मात्र केन्द्रित गर्छ । यसले गर्दा समाजमा बढ्दो असमानता उत्पन्न हुन्छ, जसले सामाजिक स्थायित्वलाई कमजोर बनाउँछ । मार्क्सको विचारमा, यो खाडलले अन्ततः सामाजिक परिवर्तनको मागलाई बल दिने थियो र पुँजीवादको असमानता विरुद्ध क्रान्तिकारी कदमहरू आवश्यक छ भन्ने धारणा स्थापित गर्ने थियो । 

पर्यावरणीय संकट पनि मार्क्सका लागि गहिरो चिन्ताको विषय हुने थियो । उनले नाफाका लागि गरिने अन्धाधुन्ध खोजलाई पुँजीवादको विस्तारवादी स्वभावको प्रत्यक्ष परिणामका रूपमा व्याख्या गर्ने थिए । औद्योगिक क्रियाकलापहरू र उपभोक्तावादको बढ्दो मागले वातावरणमा पारिरहेको असरलाई उनले पुँजीवादको अल्पकालीन सोचको नतिजाका रूपमा हेर्न सक्थे । प्रकृतिको शोषण र विनाशका कारण पुँजीवादले दीर्घकालीन सोच नअपनाएर केवल तुरुन्त नाफा हेर्छ भन्ने मार्क्सको विचारलाई थप बल दिन्थ्यो । मार्क्सले पुँजीवादी व्यवस्थाको पर्यावरणीय असफलता मानवताको दीर्घकालीन अस्तित्वसँग मेल नखाने तर्क गर्ने थिए । 
मार्क्सको ध्यान सार्वजनिक स्वास्थ्य संकटतर्फ पनि जाने थियो । कोभिड–१९ महामारीले पुँजीवादी प्रणालीको कमजोरीलाई थप उजागर गर्‍यो । महामारीको समयमा हामीले देख्यौँ कि कसरी श्रमिकहरूलाई जोखिममा राखेर पनि ठुला कम्पनीहरूले नाफा कमाउनमै व्यस्त थिए । यो देख्दा मार्क्सले पुँजीवादको नाफामुखी सोच र श्रमिकको सुरक्षाबिचको विरोधाभास देख्न सक्थे । जसमा महामारीले कमजोर वर्गमा परेको असर (विशेष गरी मजदुर वर्गमा) पुँजीवादको संकटका बेला असमानता कसरी गहिरिन्छ भन्ने कुराको ठोस उदाहरण हुने थियो । सरकार र ठुला निगमले आर्थिक स्थायित्वको नाममा जनताको स्वास्थ्यलाई प्राथमिकतामा नराखेको देख्दा मार्क्सलाई पुँजीवादको शोषणकारी प्रकृति प्रस्ट हुने थियो । 

यी चुनौतीको सामना गर्दा मार्क्सले पछिल्ला दशकमा उत्पन्न भएका सामाजिक आन्दोलनबाट प्रेरणा लिने थिए । आर्थिक न्याय, श्रमिक अधिकार र वातावरणीय दिगोपनाका लागि लडिरहेका यी आन्दोलनलाई उनले पुँजीवादविरुद्धको दीर्घकालीन संघर्षको निरन्तरताका रूपमा देख्ने थिए । समाजमा ठुला परिवर्तन ल्याउन यी आन्दोलनले ठुलो भूमिका खेल्ने सम्भावना देखिने थियो । प्रगतिशील राजनीतिक आन्दोलनहरू, जलवायु परिवर्तन विरुद्धका आह्वानहरू र सम्पत्तिको थप न्यायसंगत वितरणका मागहरू मार्क्सको दृष्टिकोणसँग मेल खाने थिए । उनले उत्पादनका साधनहरूलाई केवल केही व्यक्तिहरूको हातमा नभई जनताको नियन्त्रणमा गर्नुपर्छ भन्ने विचारलाई सधैँ अघि सार्ने थिए । 

वित्तीय बजारको अड्कल र अस्थिरता मार्क्सका लागि ठुलो चिन्ताको विषय हुने थियो । सन् २००८ को वित्तीय संकटले पुँजीवादी प्रणालीको कमजोरीलाई उजागर गर्‍यो । बैंकहरू जोखिमपूर्ण तरिकाले सञ्चालित हुँदा र ठुलो नाफा कमाउने उद्देश्यले अत्यधिक कर्जा प्रवाह गर्दा अर्थतन्त्रमा आएको त्यो संकटले पुँजीवादको अनिश्चितता देखाएको थियो ।

२१औँ शताब्दीका विशिष्ट चुनौतीको सामना गर्दै मार्क्सका विचारहरू थप विकसित हुन सक्थे । उनले केवल आर्थिक सुधारको कुरा मात्र नगरेर समाजको नयाँ रूपको परिकल्पना गर्ने थिए । जसमा पुँजीवादको शोषणकारी प्रवृत्तिलाई मात्र नभई जाति, लिंग र पर्यावरणीय न्यायलाई समेत ध्यान दिनुपर्ने हुन्थ्यो । यसै गरी मार्क्सले सामाजिक न्यायका लागि समावेशी दृष्टिकोणको वकालत गर्ने थिए, जहाँ केवल आर्थिक असमानता मात्र होइन, जातीय र लैंगिक विभेदका साथै पर्यावरणीय अस्थिरतालाई समेत सम्बोधन गर्नुपर्ने हुन्थ्यो । यद्यपि यी सबै असमानताको मुख्य कारण आर्थिक असमानता नै हो, उनले समाजको नयाँ संरचना निर्माण गर्ने परिकल्पना गर्ने थिए, जहाँ सबै व्यक्ति समान हकका साथ जीवनयापन गर्न सकून् । उनले पुँजीवादको स्थानमा सामूहिक स्वामित्वमा आधारित उत्पादन प्रणालीको आवश्यकता औँल्याउन सक्थे, जहाँ उत्पादनका साधनमा केही विशेषाधिकार प्राप्त वर्गहरूको सट्टा सम्पूर्ण समाजले साझा रूपमा नियन्त्रण गरोस् । 

आजको समयमा देखिने सामाजिक आन्दोलनहरू (जस्तै ः जलवायु परिवर्तनका विरुद्धका आन्दोलनहरू, आर्थिक न्यायका लागि श्रमिकहरूको हकमा चलाइएका अभियानहरू र लैंगिक समानताका लागि गरिएका संघर्षहरू) लाई मार्क्सले भविष्यको समाजका लागि सकारात्मक संकेतका रूपमा हेर्ने थिए । उनको विश्वास हुने थियो कि यस्ता आन्दोलनले पुँजीवादी शोषणको संरचनालाई चुनौती दिन सक्छन् र यी आन्दोलनले समाजलाई सही मार्गमा लैजान ठुलो भूमिका खेल्न सक्छन् । यी आन्दोलनलाई मार्क्सले पुँजीवादको अन्त्य र नयाँ न्यायसंगत समाजको सुरुवातको पूर्व संकेतका रूपमा लिने थिए । 

मार्क्सको विचारमा साँचो मुक्ति भनेको केवल श्रमिक वर्गको मुक्तिबाट मात्र सम्भव छ । उनले तर्क गर्न सक्थे कि पुँजीवादको आधारभूत संरचना नै शोषणमूलक छ, जसले श्रमिक वर्गलाई सधैँ नोक्सानमा राख्छ । आधुनिक पुँजीवादले प्रविधि, डिजिटल अर्थतन्त्र र ग्लोबलाइजेसनको माध्यमबाट नयाँ किसिमका शोषणका रूप सिर्जना गरेको छ । गिग अर्थतन्त्रमा काम गर्ने श्रमिकहरू असुरक्षित छन्, उनीहरूको कामको कुनै दीर्घकालीन ग्यारेन्टी छैन र तिनीहरू प्रायः न्यूनतम सुविधाबाट पनि वञ्चित छन् । मार्क्सले यसलाई नयाँ प्रकारको श्रमिक शोषणको रूपमा व्याख्या गर्ने थिए, जसले श्रमिकहरूलाई असुरक्षित बनाउँछ र पुँजीवादी प्रणालीको कमजोरीलाई उजागर गर्छ । 

पर्यावरणीय संकटले पनि मार्क्सको ध्यान खिच्ने थियो । उनले पुँजीवादको अनियन्त्रित विस्तारवादी प्रवृत्तिले प्रकृतिको विनाश निम्त्याएको तर्क गर्न सक्ने थिए । जलवायु परिवर्तन, वन विनाश र प्राकृतिक स्रोतहरूको अन्धाधुन्ध शोषणलाई मार्क्सले पुँजीवादको अल्पकालीन नाफाका लागि गरिएका गलत निर्णयहरूका रूपमा हेर्ने थिए । उनले भन्न सक्थे कि पुँजीवादले तत्काल लाभमा ध्यान दिने तर पृथ्वीको दीर्घकालीन दिगोपनाको चिन्ता नगर्ने प्रवृत्ति देखाएको छ । यसैले उनले पुँजीवादलाई केवल आर्थिक मात्र होइन, पर्यावरणीय र मानवीय संकटका लागि जिम्मेवार व्यवस्था मान्ने थिए । 

मार्क्सको विचारमा केवल आर्थिक सुधारले मात्र समाजलाई दीर्घकालीन शान्ति र न्याय प्रदान गर्न सक्दैनथ्यो । उनले समग्र समाजको रूपान्तरणको आवश्यकता औँल्याउने थिए, जहाँ समाजका सबै सदस्यहरू समान अवसर र हकका साथ बाँच्न सकून् । उनले सधैँ समाजको उत्पादन प्रणालीमा आमूल परिवर्तनको कुरा गर्ने थिए, जहाँ सम्पूर्ण उत्पादनका साधन सामूहिक स्वामित्वमा रहून् । उनले यो परिकल्पना गर्ने थिए कि समाजको सबैभन्दा ठुलो समस्या भनेकै सम्पत्तिको असमान वितरण हो र यसलाई समाधान नगरेसम्म कुनै पनि प्रकारको सामाजिक सुधार सफल हुन सक्दैन । यसकारण २१औँ शताब्दीमा कार्ल मार्क्सलाई सम्झनुले हामीलाई पुँजीवादका आजका चुनौतीको सम्बन्धमा गहिरो बुझाइ प्रदान गर्दछ । आजको डिजिटल युगमा जहाँ प्रविधिले श्रमको स्वरूपलाई परिवर्तन गरिरहेको छ र वित्तीय प्रणालीहरू जटिल बन्दै गएका छन् । मार्क्सका विचारले हामीलाई पुँजीवादको मूल समस्या (असमानता, शोषण र संकट)प्रति सचेत गराउँछन् । समाजमा धनी र गरिबबिचको खाडल बढ्दै गर्दा, पर्यावरणीय संकटले मानव अस्तित्वलाई नै चुनौती दिँदै गर्दा र सामाजिक आन्दोलनहरूले पुँजीवादविरुद्ध नयाँ क्रान्ति निम्त्याइरहेका बेला मार्क्सका विचारले हामीलाई अझ न्यायसंगत र समान समाज निर्माण गर्ने प्रेरणा दिन्छन् । 

मार्क्सका विचारलाई २१औँ शताब्दीको अवस्थासँग जोडेर हेर्दा हामीले बुझ्नुपर्छ कि पुँजीवादले सिर्जना गरेका समस्या कायमै छन्, केवल तिनका रूप परिवर्तन भएका हुन् । प्रविधिको विकास, वित्तीय प्रणालीको विस्तार र वातावरणीय संकटले पुँजीवादलाई थप जटिल बनाएको छ । तर, मार्क्सका सिद्धान्तहरू आज पनि हाम्रो जीवनमा महत्त्वपूर्ण छन् । उनका विचारले हामीलाई पुँजीवादको शोषणमूलक प्रणाली र चरित्रलाई चुनौती दिँदै सामाजिक न्यायका लागि लड्न प्रेरणा दिन्छन् । जसमा हामी सबैको सामूहिक प्रयासद्वारा न्यायपूर्ण, समावेशी र दिगो समाजको निर्माण गर्न सकिन्छ, जहाँ हरेक व्यक्तिको अधिकार र आवश्यकता सम्मानपूर्वक पूरा गरिन्छन् ।