काठमाडौँ । तपाईँ अन्तिम पटक कहिले खुसी हुनु भएको थियो ? याद छ ? एउटा यस्तो क्षण जसमा तपाईँ हृदयबाट पूर्ण रूपमा खुसी हुनुभयो ? त्यो तपाईंको व्यक्तिगत वा व्यावसायिक उपलब्धि जेका कारण पनि हुन सक्छ । यस्तो क्षणिक खुसी जुन कहिलेकाहीँ जीवनको विशेष अवसरमा मात्र आउँछ, जसलाई हामी डोपामाइन भन्छौँ । डोपामाइन एक प्रकारको न्यूरोट्रान्समिटर हो जसले शरीर, मस्तिष्क र व्यवहारलाई नियन्त्रण गर्छ ।

डोपामाइन मुख्यतया मस्तिष्कको रिवार्ड सेन्टर र प्लेजर सेन्टरसँग जोडिएको हुन्छ । जब हामीले पुरस्कार प्राप्त गर्छाैं, डोपामाइनको रिलिज हुन्छ, जसले हामीलाई खुसी महसुस गराउँछ । यो हाम्रो शरीरमा निद्रा र पाचनसँगै हाम्रो भावनात्मक स्वास्थ्यको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण अंग हो । जीवनमा तपाईँले राम्रो महसुस गर्नुहुन्छ भने यसको पछाडि डोपामाइनकै हात हुन्छ ।

डोपामाइन जीवनमा हाँसो र खुसीको पल बिताउनेबारे हो । तर यो सही मात्रामा निस्कनुपर्छ । यसको मात्रामा गडबडी भयो भने यो शरीरको लागि हानिकारक हुन सक्छ । डोपामिनमाथि अहिलेसम्म कुनै अनुसन्धान भएको छैन । यसले एडीएचडी, डिप्रेसन, निद्राको कमी र चिन्ता कम गर्छ । यसले व्यक्तिलाई उसको दैनिक जीवनका गतिविधिहरूमा पनि मद्दत गर्दछ ।

तपाई पनि डोपामाइनको लाभ उठाउन चाहनुहुन्छ भने आजैदेखि आफूलाई खुसी बनाउने काम गर्ने प्रयास गर्नुस् । कुराकानी गर्दा खुसी लाग्ने साथीसँग कुरा गर्न सक्नुहुन्छ । आफूलाई राम्रो महसुस गराउने गतिविधिमा संलग्न हुनुहोस् । यी सबै स्वास्थ्यको लागि धेरै महत्त्वपूर्ण छ । डोपामिनले मानसिक स्वास्थ्यको नियन्त्रणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । डोपामाइनले संज्ञानात्मक कार्य, सोच र आनन्द लिने कुरामा पनि बलियो भूमिका खेल्छ । डोपामाइन असंतुलन भए धेरै मानसिक विकारहरू निम्तिन सक्छ । जसमा सिजोफ्रेनिया, ध्यान लगाउन नसक्ने जस्ता रोगहरू पनि पर्दछ । यो एक प्रकारको न्यूरोडेवलपमेन्टल विकार हो जसले ध्यान, नियन्त्रण र गतिविधिलाई असर गर्छ ।

शरीरमा डोपामाइनको मात्रा बढी हुँदा आवेग नियन्त्रण, समस्या समाधानमा कठिनाइ, हतारमा निर्णय लिने जस्ता समस्या आउन सक्छ । उता,  डोपामाइनको स्तर घट्यो भने थकान, आलस्य र आनन्द अनुभव गर्न नसक्ने समस्याहरू निम्त्याउन सक्छ । ‘डोपामाइनलाई ‘फिल गुड हर्माेन’ पनि भनिन्छ । यसले इनाम, आनन्द, सोच, योजना, समन्वय, आन्दोलन र संज्ञानात्मक क्षमतामा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । यसले हाम्रो सम्पूर्ण व्यवहारमा गहिरो प्रभाव पार्छ ।

समग्रमा डोपामाइन हाम्रो मस्तिष्कको आनन्द क्षेत्रसँग जोडिएको हुन्छ । यो एउटै रसायन हो जसले हामीलाई सबै कुरामा खुसी बनाउँछ र हाम्रो रुचिहरू परिभाषित गर्दछ । तसर्थ, हाम्रो शरीरमा डोपामिनको सन्तुलित स्तर हुनु, यो मस्तिष्कमा पुग्न र मस्तिष्क अनि शरीरको बीचमा सही कनेक्सन हुनु अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ ।