९ कात्तिक २०८१ (२५ अक्टोबर २०२४) मा डा. बाबुराम भट्टराईले आफ्नो फेसबुक पोस्टमार्फत ‘समृद्ध समाजवाद’को अवधारणालाई पुनः प्रस्तुत गर्दै नेपालका विशिष्ट सामाजिक चुनौतीसँग जुझ्न सक्ने विचारको खाँचोतर्फ औँल्याए । 

लगभग चार दशकसम्म मार्क्सवादी सिद्धान्तप्रति प्रतिबद्ध भट्टराईले आर्थिक वर्गसंघर्ष र वैज्ञानिक समाजवादको महत्त्वलाई विश्वास गर्दै आएका थिए, तर पछिल्ला दिनमा उनले परम्परागत मार्क्सवादी सिद्धान्तलाई नेपालको जटिल सामाजिक संरचनासँग प्रत्यक्ष रूपमा जोड्न कठिन ठान्दै आफ्नो दृष्टिकोणमा परिवर्तन गरेका छन् । यो लेखको उद्देश्य पूर्वप्रधानमन्त्री समेत रहेक डा. भट्टराईको नवीन सोचमा आधारित ‘समृद्ध समाजवाद’को सम्भावना र सीमाहरूको समीक्षा गर्नु हो ।

नेपालजस्तो बहुजातीय, बहुभाषिक र सांस्कृतिक विविधता भएको देशमा भट्टराईले अघि सारेको ‘समृद्ध समाजवाद’ले सामाजिक एकता र सद्भावको निर्माणमा मद्दत पुर्‍याउन सक्ने दाबी गर्छ । परम्परागत मार्क्सवादको वर्ग संघर्षमा आधारित दृष्टिकोणलाई ‘आदर्शवादी’ ठान्दै उनले यसलाई वर्तमान नेपालको सन्दर्भमा ठिक नहुने बताएका छन् । 

भट्टराईको समृद्ध समाजवादको अवधारणाले समावेशितामा जोड दिए पनि परम्परागत मार्क्सवादले गर्ने संरचनात्मक परिवर्तनलाई पूरा गर्न सक्ने छैन भन्ने जबर्जस्त प्रश्न उब्जिएको छ ।

डा. भट्टराईको ‘समृद्ध समाजवाद’ले सबै जातीय र सांस्कृतिक समुदायलाई समेट्ने, सामाजिक स्थिरता र आर्थिक समानताको मार्गचित्र प्रस्तुत गर्न खोजेको देखिन्छ, तर के यस्तो दृष्टिकोणले नेपालमा कायम रहेको असमानतालाई जराकै तहमा पुगेर समाधान गर्न सक्ला त ? वा, यो केवल अस्थायी समाधानको उपाय वा मात्र सतही भुलभुलैया बन्ने हो ? यो प्रश्नमा घोत्लिन जरुरी देखिन्छ ।

नेपालमा आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक असमानता गहिराइसम्म व्याप्त छ । परम्परागत मार्क्सवादमा आधारित वर्गसंघर्षको सिद्धान्तले असमानताको संरचनालाई पिँधकै तहबाट सम्बोधन गर्न वैज्ञानिक दृष्टिकोण अपनाउँछ, तर भट्टराईको नयाँ दृष्टिकोणले समावेशिता र सहकार्यलाई केन्द्रमा राखेर एउटा व्यावहारिक सोचलाई जोड दिएको छ । यद्यपि यसले केही समयका लागि सामाजिक शान्ति ल्याउन सक्ला, तर के यसले वर्गीय संरचनालाई नै पुनर्संरचना गरेर दीर्घकालीन परिवर्तन ल्याउन सक्छ त ? यस्तो देखिँदैन, बरु यसले सतही समस्या समाधान गर्ने सम्भावना मात्र पो राख्छ कि भन्ने प्रश्न मजबुत रूपमा उठ्छ ।

यस प्रकार डा. भट्टराईको विचार परिवर्तनको प्रतिक्रियास्वरूप, मार्क्सवादी वृत्तमा गहिरो बहस चल्दै आएको छ । कतिपयले यसलाई मार्क्सवादको क्रान्तिकारी दृष्टिकोणबाट स्खलन मानेका छन् भने, नेपालको वर्गीय संघर्षले गहिराइमा रहेको आर्थिक विभाजनलाई समाप्त गर्न संरचनात्मक परिवर्तनको माग गर्दै गर्दा कतिपयले भट्टराईको समृद्ध समाजवादको अवधारणालाई सुधारवादी र मध्यमार्गी दृष्टिकोणका रूपमा आलोचना गरेका छन् । यसरी सर्सती हेर्दा भट्टराईको समृद्ध समाजवादको नाराले समाजलाई क्रान्तिकारी परिवर्तनको सट्टा केवल अस्थायी सुधारतर्फ धकेल्ने र क्रान्तिको बलियो आधारलाई कमजोर बनाउने खतरा बढाएको देखिन्छ ।

यद्यपि, नेपालजस्तो विविधतायुक्त समाजमा भट्टराईको ‘समृद्ध समाजवाद’मा विविध समूहको सहभागिता, सामाजिक सहकार्य र समता निर्माणको सम्भावना अवश्य छ । र, यसले सामाजिक विभाजनलाई केही हदसम्म अस्थायी रूपमा सम्बोधन गर्न सक्ला, तर समृद्ध समाजवादको सहकार्यमा आधारित यो दृष्टिकोणले दीर्घकालीन न्यायको मापदण्डलाई कायम राख्न नसक्ला कि भन्ने बलियो प्रश्न उब्जिन पुगेको छ । सट्टामा, यसले आर्थिक असमानतालाई व्यवस्थित तरिकाले सम्बोधन नगरीकन केवल सामाजिक एकतामा जोड दिन्छ भने यो केवल सुधारवादी मोडल मात्र साबित हुन सक्छ । पारम्परिक मार्क्सवादीहरूले यसलाई क्रान्तिकारी मर्मप्रतिको बेइमानीको रूपमा हेर्न सक्छन् ।

नेपाली समाजको आर्थिक र सामाजिक यथार्थले अवश्य पनि व्यावहारिक दृष्टिकोणको माग गर्छ । साथै यसले समृद्ध समाजवादको मोडलले देशका विविध जातीय समूह र वर्गलाई एकताबद्ध राख्न केही हदसम्म योगदान पनि गर्न सक्ला; छोटो अवधिका लागि सामाजिक शान्ति र स्थायित्व पनि ल्याउन सक्ला । जबसम्म यसले असमानताको जरोमा पुगेर परिवर्तन गर्ने प्रयास गर्दैन, समृद्ध समाजवादको स्थायित्व सीमित रहन सक्छ । यसले समाजलाई केही समयका लागि सान्त्वना दिनेछ, साथै मार्क्सवादको कडा र वैज्ञानिक परिवर्तनको मर्मलाई कमजोर बनाउने खतरा समेत अवश्य राख्छ ।

गहिराइमै पुगेर वर्गीय संरचनालाई सम्बोधन नगरेसम्म समृद्ध समाजवादले समाजमा रहेको असमानतालाई दीर्घकालीन रूपमा हटाउन सक्षम हुनेछैन; सामाजिक सद्भाव र स्थायित्व कायम गर्न थोरबहुत सहयोग भने गर्ला । यसरी भट्टराईको समृद्ध समाजवादको अवधारणाले समावेशितामा जोड दिए पनि परम्परागत मार्क्सवादले गर्ने संरचनात्मक परिवर्तनलाई पूरा गर्न सक्ने छैन भन्ने जबर्जस्त प्रश्न उब्जिएको छ ।

समृद्ध समाजवादको सिद्धान्तले सामाजिक समानताको आश्वासनमा समाजको अस्थायी सुधारमा मात्र योगदान पुर्‍याउन सक्छ । जसले गर्दा यसलाई अस्थायी समाधानका रूपमा मात्र लिनपर्ने हुन्छ । यसरी सामाजिक समानता र आर्थिक परिवर्तनका लागि वर्गीय संघर्षलाई प्राथमिकता नदिएर केवल समावेशितामा मात्र जोड दिने समृद्ध समाजवादले नेपाललाई चाहिएको दीर्घकालीन परिवर्तनका लागि योगदान गर्न सक्नेछैन भन्ने कुरालाई पुष्टि गर्छ ।

डा. भट्टराईको विचारधाराको यो यात्राले हामीलाई एक गम्भीर प्रश्न सोध्न बाध्य बनाउँछ ः के समृद्ध समाजवाद नेपालको मौलिक समस्या समाधान गर्ने स्थायी उपाय हो, वा यो केवल अस्थायी सुधारको दिशामा लिइएको अर्को एक हल्का कदम मात्र हो ? छलफल जारी रहोस् ।

सर्सर्ती हेर्दा नेपालको बहुजातीय संरचना, आर्थिक असमानता र राजनीतिक अस्थिरताको परिप्रेक्ष्यमा भट्टराईको समृद्ध समाजवाद एक महत्त्वपूर्ण र यथार्थपरक दृष्टिकोण अवश्य हो । यसले अस्थायी शान्ति र स्थायित्व ल्याउन त सक्ला तर मार्क्सवादको वैज्ञानिक र क्रान्तिकारी दृष्टिकोणले उठाएका संरचनात्मक असमानतालाई समाप्त गर्न भने यो पर्याप्त हुनेछैन । तत्कालका लागि नेपालको भविष्यको चुनौतीहरूको सामना गर्न अस्थायी राहत दिँदै दीर्घकालीन परिवर्तन ल्याउनका लागि समृद्ध समाजवादले नेपालको विविध सामाजिक समूहबिच तत्कालीन सहकार्यलाई प्रोत्साहन गर्न समेत सक्ला, तर यो सहकार्यमा गहिरो आर्थिक असमानतालाई चुनौती दिन सक्ने आधारभूत तत्त्व भने झनै हराउँदै जाने चुनौती देखिन्छ ।

यस प्रकार भट्टराईको ‘समृद्ध समाजवाद’को अवधारणा भलै नेपालको सामाजिक शान्तिका लागि महत्त्वपूर्ण होस्, यसले आधारभूत परिवर्तनको मर्मलाई पूरा गर्नेमा भने कुनै गुन्जाइस देखिँदैन । मार्क्सवादले वर्ग संघर्षलाई परिवर्तनको केन्द्रबिन्दु मान्छ, जबकि समृद्ध समाजवादले सहकार्य र समावेशितामा जोड दिन्छ । यसले वर्गीय संरचनामा आधारित असमानतालाई हटाउन प्रयास गर्नुभन्दा पनि केवल सामाजिक सद्भाव र स्थिरता कायम गर्न बढी प्रयास गरिरहेको प्रतीत हुन्छ । यसर्थ समृद्ध समाजवादलाई परम्परागत मार्क्सवादको वैज्ञानिक र परिवर्तनकारी प्रभावको सट्टा, केवल अस्थायी सुधारको माध्यम मात्र मान्न सकिन्छ ।

अन्ततः डा. भट्टराईको समृद्ध समाजवादले नेपाललाई छोटो अवधिमा राहत र सन्तुलन त दिन सक्ला तर यसले क्रान्तिकारी दृष्टिकोणले जस्तो दीर्घकालीन र आधारभूत तहमा परिवर्तन गर्न सक्ने सम्भावना अति नै न्यून देखिन्छ । नेपालले सामना गरिरहेका गहिरा आर्थिक असमानता, वर्गीय विभाजन र सामाजिक अन्यायलाई समावेशिता र सहकार्यको माध्यमबाट मात्र समाधान गर्न सकिन्छ भन्ने मान्यता सर्सर्ती हेर्दा बढी नै व्यावहारिक लागे पनि वैज्ञानिक क्रान्तिकारी परिवर्तनका लागि भने कुनै पनि हालतमा पर्याप्त हुनेछैन । नेपालको भावी समाजवादी आन्दोलनले डा. भट्टराईको समृद्ध समाजवादलाई आदरपूर्वक स्वीकार गर्न सक्छ, तर यो मार्गले असली मार्क्सवादी परिवर्तनको गन्तव्यमा पुर्‍याउने सम्भावना भने फेरि पनि अत्यन्तै कम देखिन्छ ।

यस प्रकार डा. भट्टराईको विचारधाराको यो यात्राले हामीलाई एक गम्भीर प्रश्न सोध्न बाध्य बनाउँछ : के समृद्ध समाजवाद नेपालको मौलिक समस्या समाधान गर्ने स्थायी उपाय हो, वा यो केवल अस्थायी सुधारको दिशामा लिइएको अर्को एक हल्का कदम मात्र हो ? छलफल जारी रहोस् ।