काठमाडौँ । दमनाथ ढुङ्गाना, जो ८३ वर्षको उमेरमा यस धर्तीबाट सदाका लागि बिदा भए । उनले गरेका कर्महरू भने अनन्तकालसम्म स्मरणीय रहने छन् ।

प्रजातन्त्र पुनर्स्थापनापछिको पहिलो आम निर्वाचन (२०४८) मा ढुङ्गाना प्रतिनिधि सभा सदस्यमा निर्वाचित भएका थिए । उनी तत्काल सभामुखको भूमिकामा पुगे । तत्कालीन प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइरालाले मन्त्रीका लागि गरेको अफर अस्वीकार गरेर उनी सभामुख बन्न पुगेका थिए । 

उनले सभामुखको आसन ग्रहण गरिरहेको बेला तत्कालीन विपक्षी दल नेकपा एमालेका सांसद विरोध खतिवडाले सदनमा बोल्न समय मागे । तर, ढुङ्गानाले समय दिएनन् ।

यही कारण संसद्मा नोकझोक भयो । ढुङ्गानालाई व्यङ्गको पात्र बनाइयो ।

खतिवडाले बोल्ने समय मागिरहेका थिए । सभामुखको आसनबाट ढुङ्गानाले ठट्टै ली शैलीमा भने– ‘तपाईँको नाम विरोध खतिवडा हो, विरोध गरिराख्नुस् । मेरो नाम दमन हो । म दमन नै गर्छु ।’ 

उनको यही बोलीले सभामा हाँसो गुन्जियो । खतिवडालाई बोल्न समय दिइयो र संसद्मा देखिएको तनाव शान्त भयो । यो ढुङ्गानाले स्थापित गरेको बिम्ब थियो– संसद् प्रतिपक्षको हो ।

ढुङ्गानाको आइतबार निधन भएपछि उनका कर्महरू स्मरण गर्न थालिएको छ । उनको निधनले संसद् र कानुनी क्षेत्रमा अपूरणीय क्षति पुगेको छ । सर्वोच्च अदालत बार एसोसिएसनका पूर्व अध्यक्ष ढुङ्गाना वकिलहरूका आदर्श थिए । नेपाल बार एसोसिएसनका अध्यक्ष गोपालकृष्ण घिमिरे कानुन व्यवसायीले नाम लिने सीमित वरिष्ठ अधिवक्ता मध्ये ढुङ्गाना पर्ने र उनको निधनले बारले ठुलो क्षति भोग्नुका साथै पथ प्रदर्शक गुमाएको बताउँछन् ।

फेरि संसदतिरै फर्कौँ, उति बेला सदनमा नोकझोक गर्ने खतिवडा दिवगत ढुङ्गानाको व्यक्तित्व सम्मान र गर्व गर्न लायक रहेको ठान्छन् ।

‘नेपालको संसदीय अभ्यासमा सत्ता सरकारको र संसद् प्रतिपक्षको भन्ने मान्यता सुरु गराउने व्यक्ति उनै हुन्’ खतिवडाले भने ‘तत्कालीन समयमा नेपाली काँग्रेसले सरकार चलाउँदा पाँच वर्ष संसद् र सरकार दुवै आफ्नो भनी प्रतिपक्षलाई पेल्दा तत्कालीन सभामुखले संसद्मा सधैँ विपक्षीलाई बोल्ने समय दिनु भयो । उहाँ सधैँ एउटै कुरामा अडिग हुनुहुन्थ्यो– सत्ता सरकारको हो, संसद् प्रतिपक्षको हो ।’

विपक्षीलाई समय नदिने र पोलपाल गर्ने बेलामा सुरु गराएको अभ्यास सत्ता पक्षले पटक्कै मन पराएको थिएन । ‘जनताले विपक्षीलाई दिएको बोल्ने र खबरदारी गर्ने जिम्मेवारी संसद्मा पूरा हुनुपर्ने मान्यता उहाँको थियो’ खतिवडा स्मरण गर्छन्, ‘ संसद्मा आवाजहरू रोक्ने हो भने त्यो विद्रोहको रूपमा सडकमा जाने उहाँको भनाई रहन्थ्यो ।’ 

संसद् सधैँ कार्यसूचीमा बाँधिएर चल्न हुँदैन, जनताको कुरा उठ्नु पर्छ, विरोध र समर्थन दुवै हुनुपर्छ भन्ने ढुङ्गानाको अविचलित मान्यता थियो ।

खतिवडाका अनुसार, ढुङ्गाना संसद्मा केही तनाव सिर्जना हुँदा सहजै मत्थर गर्ने अनि हसी मजाक गर्ने स्वभावका थिए ।

ढुङ्गानालाई सम्झाउने अर्को कर्म हो– माओवादीको सशस्त्र विद्रोहका बेला उनले गरेको भूमिका । सरकार र विद्रोही पक्षबिच वार्ताका लागि सहजीकरण गर्न उनी अग्रसर हुन्थे । यसले विस्तृत शान्ति सम्झौतासम्म मुलुकलाई पुर्‍यायो ।

यति मात्र नभएर उनी निर्दलीय पञ्चायती कालमा विद्यार्थी सङ्गठन बनाएर राजनीतिमा होमिएका थिए । यसका साथ वरिष्ठ अधिवक्ता, मानवअधिकारवादी र नागरिक अगुवाको पहिचान उनले बनाए । २०२८ सालमै नेपाल बार एसोसिएसनको महासचिव बनेका उनी केही समय पत्रकारिता र शिक्षणमा पनि  सक्रिय भए । 

उनको राजनीतिक वेग भने २०५१ सालको मध्यावधि निर्वाचनमा एमाले उम्मेदवार विद्या भण्डारी (पूर्व राष्ट्रपति) सँग पराजित भएपछि रोकियो । जनसम्पर्क नहुँदा निर्वाचन हारेको स्वीकार उनले गरेका थिए । ढुङ्गानाले राजनीतिलाई विश्राम दिए पनि सक्रियता भने कायम राखे । उनले समय क्रममा पार्टीको महासमिति सदस्य समेत त्यागे । र, ढुङ्गाना शान्ति स्थापनाको कार्यमा जोडिए ।  सरकार–माओवादी शान्ति वार्ताका सहजकर्ता बने, उनलाई माओवादी बनेको आरोप पनि लाग्यो । अर्कोतिर उनले नेपाली सेना, नेपाल प्रहरी, अनुसन्धान विभागका उच्च अधिकारीहरूलगायतबाट धम्की सहनु पर्‍यो । निडर ढुङ्गाना हच्केनन् । कर्ममा लागिरहे ।

विक्रम संवत् १९९८ मा जन्मेका उनको अध्ययन काठमाडौँमै भयो । सानैदेखि राजनीतिक चेत बोकेका ढुङ्गाना १९ वर्षको हुँदा २०१७ साल पुस १ गते  राजाबाट प्रजातान्त्रिक व्यवस्थामा ‘कु’ गरियो । त्यो कदम विरुद्ध विद्रोह गर्नुपर्छ भन्ने चेतनाले उनी त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा अध्ययनसँगै विद्यार्थी राजनीतिमा जोडिए । २०२० सालमा नेपाल विद्यार्थी सङ्गठनको उपाध्यक्ष निर्वाचित भए । पछि अध्यक्षको भूमिकामा पुगे । विद्यार्थीलाई सङ्गठित पार्दै आन्दोलित गराए ।

कानुनको पढाई, विद्यार्थी आन्दोलनसँगै पत्रकारितामा जोडिए । शिक्षण कार्य पनि गरे । २०२७ सालमा नेपाल विद्यार्थी सङ्घको स्थापनापछि भने उनी राजनीति छोडेर वकालतमा लागे । २०२२ सालमा शेरबहादुर देउवासँगै कलकत्ता पुगेर सुवर्ण शमशेर राणालाई भेटी संविधानसभामा जानुपर्ने राय उनै ढुङ्गानाले दिएका थिए । उनलाई पञ्चायती शासकले धम्क्याउने र फसाउने चाल चलाए । यसबिच उनी नेपाली कांग्रेससँग जोडिएका थिए । 

२०४६ को जनआन्दोलनमा उनी पार्टी प्रवक्ताको भूमिका थिए । उनले आन्दोलनलाई मलजल गर्न क्षमताले भ्याएसम्म प्रयास गरे । जब जनआन्दोलन सफल भयो तब वरिष्ठ अधिवक्ता बनिसकेका ढुङ्गानाले २०४७ सालको संविधान निर्माणको भूमिका निभाए ।

याे पनि

पूर्वसभामुख ढुङ्गानाको सोमबार अन्त्येष्टि गरिने

दमननाथ ढुङ्गाना भन्थे– मृत्यु स्वाभाविक हो, जन्मेपछि मर्नैपर्छ

चर्चित मेच काण्ड 

ढुङ्गाना सभामुख भएको बेला संसद्मा भएको एउटा ‘मेच काण्ड’ लाई संसदीय इतिहासका अध्येताहरूले कहिल्यै बिर्सँदैनन् । उति बेला प्रतिनिधि सभामा राजा आउने कार्यक्रम थियो । तत्कालीन प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइराला पनि संसद्मा आए, तर उनलाई बस्ने कुर्ची थिएन ।

रोचक त के छ भने रक्षा मन्त्रालयको समेत संलग्नतामा प्रधानमन्त्रीलाई राखिसकेको कुर्ची झिक्न लगाएको तथ्य छानबिनबाट खुल्यो, जुन रक्षाले नै झिक्न लगाएको रहेछ ।

घरमा छापा 

उनी शान्तिप्रक्रियामा सक्रिय थिए । २०५७ सालमा विद्रोही माओवादीलाई सहयोग गरेको आरोपमा ढुङ्गानाको घरमा छापा मारियो । 

माओवादीले पनि सहज व्यवहार गरेको थिएन । ढुङ्गाना, पद्म रत्न तुलाधर र नागरिक समाजका केही व्यक्तिहरू समेटेर डा. बाबुराम भट्टराई नेतृत्वको नेतृत्वमा कार्यकारिणी परिषद् बनाएको समाचार छापियो । ‘दृष्टि’ साप्ताहिकमा समाचार छापिएपछि उनी झन् अप्ठ्यारोमा परे । समाचारको खण्डन गरे, अनि उनले माओवादीलाई युद्ध छाडेर शान्ति प्रक्रियामा आउन सार्वजनिक अपिल गरे । माओवादी नेता कृष्णबहादुर महरालाई बुटवलको गणतन्त्र पक्षीय सभामा सार्वजनिकरुपमै उनले अव युद्धले केही हुँदैन, शान्ति प्रक्रियामा आउनू भने । उनी जस्तैको पहलमा १२ बुँदे सम्झौता सम्भव भएको थियो ।

सम्झौता हुँदा नागरिक समाजको भूमिका गौण पारिएकोमा उनले असन्तुष्टि पोखे । उनले भन्ने गरेका थिए– शान्ति सम्झौता माओवादीले जे–जे चाह्यो त्यही अनुसार भयो । जबकि यो राष्ट्रिय आवश्यकतालाई केन्द्रमा राखेर हुनुपर्दथ्यो ।’ 

२०७२ सालको संविधान निर्माण प्रक्रियाप्रति पनि ढुङ्गाना बेखुस थिए ।