उज्यालोको पर्वको रूपमा चिनिने तिहार हिन्दुहरूले मनाउने पाँच दिने चाड हो।   अन्धकारमाथि प्रकाशको विजय, दिव्य र प्रकृति तथा जीवजन्तुप्रति कृतज्ञता, अहङ्कारमाथि नम्रता र पारिवारिक सम्बन्धहरूको सम्मानको प्रतीकको रूपमा समाजमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्ने जनावरहरू (काग, कुकुर, गाई र गोरु) को सम्मान गर्दै तथा दाजुभाइ र दिदीबहिनीबिचको पवित्र बन्धनलाई सुदृढ बनाउँदै मनाइन्छ ।

तिहारको प्रत्येक पाँच दिनको ऐतिहासिक, आध्यात्मिक  र वैज्ञानिक महत्त्व छ । जस्तो : मृत्युका देवता यमका दूत मानिने कागलाई समर्पित दिन काग तिहारबाट पर्व सुरु हुन्छ । कागलाई सम्मान गर्न र दुर्भाग्यबाट बच्नका लागि आहारा बलि चढाइन्छ। यस परम्पराले मानवहरूलाई आसन्न खतराको चेतावनी दिने कागको भूमिकालाई प्रतीकात्मक अभिभावकको रूपमा सम्मान गर्दछ।

 हिन्दु पौराणिक कथाहरूमा कुकुरहरूलाई रक्षक र साथीहरूको रूपमा सम्मान गरिन्छ। कुकुरलाई  भगवान् शिवको अवतार भैरवको वाहन  र यमको द्वारपालको रूपमा मानिन्छ। यस दिनले जनावरहरू पनि वफादार संरक्षकको रूपमा हुन्छन् भनेर सम्मान गरिन्छ ।  

तेस्रो दिन हिन्दु संस्कृतिमा जीवनको स्रोत र दूध प्रदान गर्ने गाईलाई  पूजा गर्ने गरिन्छ , जसलाई गाई पूजा  भनिन्छ । साँझमा मानिसहरूले धन र समृद्धिकी देवी लक्ष्मीलाई घर-घरमा आमन्त्रण गर्दै लक्ष्मीपूजा मनाउँछन्। देवीलाई मार्ग निर्देशन गर्न र आशीर्वादको स्वागत गर्न घरहरू तेलको बत्तीहरू बालेर र रङ्गिन रंगोलीहरूले सजाइन्छ। यो परम्पराले राम्रो भाग्य र प्रशस्तताको स्वागत गर्दै  "अन्धकारमा प्रकाश" को अवधारणालाई आध्यात्मिक र भौतिक आशिष्को रूपमा प्रतिबिम्बित गर्दछ।

गोवर्धन पूजाले भगवान् इन्द्रद्वारा पठाएको आँधीबाट वृन्दावनका गाउँलेहरूलाई बचाउनका लागि भगवान् कृष्णले गोवर्धन पर्वत उठाएको कथाको सम्झना गर्दछ। यस कथाले नम्रता, आत्मनिर्भरता र भूमिप्रतिको श्रद्धाको महत्त्व सिकाउँछ।

म्ह पूजा नेपालको नेवार समुदायका लागि विशिष्ट छ र यसमा आफ्नै शरीर र आत्माको पूजा गर्ने समावेश छ। यो आत्म-पूजाले आफू भित्रको ईश्वरत्वको सम्झना आत्म-सम्मान, सन्तुलन, र आत्म-शुद्धिलाई प्रोत्साहित गर्दछ ।

पर्वको अन्तिम दिन, भाइटीका , सायद सबैभन्दा भावनात्मक रूपमा महत्त्वपूर्ण छ। यसले हिन्दु संस्कृतिमा परिवारको महत्त्वलाई उजागर गर्दै दाजुभाइ र दिदीबहिनीहरू बिचको पवित्र बन्धन बनाउँछ।

भाइटीकाको उत्पत्ति मृत्युका देवता यमराज र उनकी बहिनी यमुनासँग जोडिएको  पाइन्छ । यसमा फरक फरक पौराणिक कथाहरू छन् । एक कथा अनुसार, यमुना आफ्नो दाइलाई भेट्न चाहन्थिन् तर  आफ्नो कर्तव्यको कारणले  धेरै बिछोडपछि कार्तिक शुक्ल द्वितीयाको दिन यमराज आफ्नी बहिनीलाई भेट्दा यमुनाले यमराजको निधारमा सप्तरङ्गी पवित्र टिका लगाई, फूलमाला चढाएर र भव्य भोजको तयारी गरी विशेष समारोह गरिन्। उनको माया र सम्मानले छोएर, यमराजले उनलाई वरदान दिए कि कुनै पनि बहिनीले आफ्नो भाइमा यस्तै अनुष्ठान गर्छ भने उसको दीर्घायु, सुरक्षा र आशीर्वाद रहनेछ ।

जहाँ दिदीबहिनीहरूले आफ्ना दाजुभाइको निधारमा सप्तरङ्गी टीका लगाउँछन्, जुन उनीहरूलाई हानिबाट बचाउने र आशीर्वाद माग्ने विश्वास गरिन्छ। टिकामा सात रङहरू हुन्छन्, जसले इन्द्रेणीको प्रतिनिधित्व गर्दछ र सद्भाव र पूर्णताको प्रतीक हुन्छ। बदलामा, दाजुभाइहरूले आफ्ना दिदीबहिनीहरूलाई उपहार र जीवनभर समर्थन र सुरक्षा गर्ने वाचा गर्छन्।

भाइटीकामा दिदीबहिनीले आफ्ना दाजुभाइको निधारमा लगाउने सप्तरङ्गी टिकाको वैज्ञानिक हिसाबबाट पनि विशेष अर्थ राख्छ:

• रातो  - ऊर्जा, प्रेम, र शक्ति को प्रतिनिधित्व गर्दछ।

• हरियो - जीवन, वृद्धि, र प्रकृति सँग सद्भाव को प्रतीक।

• निलो  - सुरक्षा, गहिराई र आध्यात्मिकता प्रतिबिम्बित गर्दछ।

• पहेँलो  - बुद्धि, खुसी, र मानसिक स्पष्टता जनाउँछ।

• सेतो  - शुद्धता, शान्ति र सत्यको प्रतिनिधित्व गर्दछ।

• कालो  - शक्ति, शक्ति, र लचिलोपन को सङ्केत गर्दछ।

• बैजनी  - प्रेरणा, रूपान्तरण, र आध्यात्मिक ज्ञान को प्रतिनिधित्व गर्दछ ।

 यी रङहरूले साहस, प्रेम, बुद्धि र आध्यात्मिक मार्गदर्शनको आशिषसँगै सात रङ्ग लगाउनाले सुख र समृद्धि प्राप्त हुने विश्वास गरिन्छ।

भाइटीका भनेको परम्परा मात्र होइन; यो पारिवारिक बन्धनको पुष्टि हो, आफ्नो भाइको सुरक्षाको लागि बहिनीको प्रार्थना, र बहिनीलाई समर्थन गर्ने भाइको प्रतिज्ञा पनि  हो। 

तिहारको ऐतिहासिक र आध्यात्मिक महत्वसँगै वैज्ञानिक दृष्टिकोणबाट पनि तिहार महत्त्वपूर्ण रहेको छ । जस्तो : 

तिहारको समयमा घरहरू बत्तीले उज्यालो हुन्छन्। 

• उज्यालो प्रकाशले डिप्रेसन र चिन्ताको लक्षणहरू कम गर्न देखाइएको छ। उज्यालोसँग मनाउने चाडपर्वहरूले आनन्द र सकारात्मक ऊर्जाको भावना सिर्जना गर्दछ ।

• परिष्कृत पारिवारिक बन्धन : घरहरू सजाउन र उज्यालो बनाउन एकसाथ आउनुले पारिवारिक सम्बन्धलाई बलियो बनाउँछ र अक्सिटोसिन(प्रेम हार्मोन)को स्तर बढाउँछ,  एकताको वातावरण सिर्जना गर्दछ।

• वैज्ञानिक अध्ययनहरूले देखाउँछ कि जनावरहरू, विशेष गरी कुकुरहरूसँग अन्तरक्रिया गर्दा कोर्टिसोल स्तर (तनाव हर्मोन) कम हुन्छ र अक्सिटोसिन बढ्छ। जनावरहरूप्रति कृतज्ञता देखाउँदा सहानुभूति र करुणा बढ्छ ।

•  आयुर्वेदिक परिप्रेक्ष्य: हावा शुद्धीकरण,  तोरीको तेलले तेलको बत्ती बाल्दा नकारात्मक आयनहरू उत्पादन हुन्छ, जसले प्रदूषक र हानिकारक कणहरूलाई बेवास्ता गरेर हावा शुद्ध गर्दछ। यो प्रक्रियाले एलर्जी, ब्याक्टेरिया र धुलोलाई पनि कम गर्छ, सफा वातावरण सिर्जना गर्छ।

• प्राकृतिक कीट प्रतिरोधी : तोरीको तेलको बत्तीबाट आउने हल्का र हल्का सुगन्धले किराहरूलाई भगाउँछ, चाडपर्वको समयमा घरहरूलाई सुरक्षित र स्वस्थ बनाउँछ।

• प्रकाश बत्तीहरूले पनि नरम चमक उत्पन्न गर्दछ, जुन कृत्रिम बत्तीहरू भन्दा आँखामा कम तनाव हुन्छ, आराम र शान्तिमय वातावरणमा योगदान पुर्‍याउँछ। यी प्राकृतिक तेलहरूको सुगन्धले मस्तिष्कमा लिम्बिक प्रणालीलाई सकारात्मक रूपमा असर गर्छ, शान्त भावनालाई बढवा दिन्छ र चिन्ता कम गर्दछ।

• बलियो पारिवारिक समर्थन भएका मानिसहरू तनाव, चिन्ता र जीवनका चुनौतीहरूको सामना गर्न सक्षम हुन्छन्। भाइटीका अनुष्ठानले यी सम्बन्धहरूलाई बलियो बनाउँछ, पारस्परिक सम्मान र संरक्षणको जग प्रदान गर्दछ।

मनुस्मृतिमा भनिएको छ । यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवता। यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवता। 

यसको अर्थ हो, "जहाँ नारीको सम्मान हुन्छ, त्यहाँ देवताहरू प्रसन्न हुन्छन्।" यस श्लोकले परिवारमा दिदीबहिनी र आमाहरूलाई सम्मान गर्दा भाइटीकाको भावनासँग मेल खाँदा दैवी आशीर्वाद र सुरक्षा मिल्छ भन्ने धारणालाई जोड दिन्छ।

भगवद् गीतामा , भगवान् कृष्णले  परिवारको एकताको बारेमा बोल्नुभएको छ:

स्वधर्मे निरोधं श्रेयः परधर्मो भयावहः। स्वधर्मे निधानम् श्रेयः परधर्मो भयावहः।

 "अर्काको कर्तव्य राम्रोसँग निर्वाह गर्नु भन्दा,अपूर्णै भएपनि आफ्नै कर्तव्य पूरा गर्नु राम्रो हो,  ।"  यसर्थ तिहारले पारिवारिक एकतालाई बलियो बनाउन मद्दत गर्छ । 

नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक समितिका अनुसार  यस वर्ष भाइटीकाको शुभ मुहूर्त कार्तिक १८ गते आइतबार तदनुसार नोभेम्बर ३, २०२४ बिहान ११ः३७ बजे रहेको छ । 

तिहार एक चाड भन्दा बढी  एक उत्सव हो जसले सांस्कृतिक मूल्यहरू, आध्यात्मिक विश्वासहरू, र वैज्ञानिक रूपमा समर्थित लाभहरूलाई एकीकृत गर्दछ । यस पर्वलाई खुसीसाथ मनाऔँ । शुभकामना ।