नेपाली राजनीतिक इतिहासलाई अध्ययन गर्दा नेपाली युवाको भूमिका अत्यन्त महत्त्वपूर्ण र निर्णायक देखिन्छ । नेपाली युवाले प्रत्येक क्रान्तिकारी घटनामा अग्रसर भएर नेतृत्वदायी भूमिका निभाएका छन् । उनीहरूको साहस, जोस र परिवर्तनको आकांक्षाले नेपाली समाजलाई रूपान्तरण गर्ने प्रक्रियामा ठोस प्रभाव पारेको छ । 

यहाँ नेपाली राजनीतिक आन्दोलनमा युवाको भूमिकाको ऐतिहासिक विकासक्रम र अबको बाटोबारे विस्तृत चर्चा गरिएको छ ।

• सात सालको क्रान्ति

२००७ सालमा भएको क्रान्ति नेपाली युवाको राजनीतिक सचेतनाको प्रारम्भिक चरण थियो । यस क्रान्तिले राणाशासनको अन्त्य गर्दै लोकतन्त्रको स्थापनाका लागि आधारशिला तयार गर्‍यो । यसमा कम्युनिस्ट विचारधारा प्रभावशाली थियो, जसले समाजलाई शोषणमुक्त बनाउन युवालाई आकर्षित गर्‍यो । 

यस अवधिमा विद्यार्थी विशेष गरी काठमाडौँका युवाहरू क्रान्तिको अग्रमोर्चामा थिए । उनीहरूले गोप्य रूपमा बैठक, पर्चा वितरण र जनचेतना अभियान सञ्चालन गरेर ठुलो भूमिका निर्वाह गरे । 

२०१७ सालको विद्रोह र भूमिगत आन्दोलन

राजा महेन्द्रले २०१७ सालमा संसदीय व्यवस्थालाई खारेज गरी पञ्चायती व्यवस्था लागु गरेपछि नेपाली युवाले भूमिगत रूपमा विद्रोहको योजना बनाए । यो समयमा कम्युनिस्ट पार्टीहरूमा ठुलो संख्यामा युवाहरू प्रवेश गरे र गोप्य रूपमा विभिन्न संगठनको स्थापना गरे । 

युवाले विभिन्न स्थानमा जनचेतना अभियान, सामूहिक विरोध प्रदर्शन र जनतालाई उत्प्रेरित गर्ने काम गरे । विद्रोह र भूमिगत आन्दोलनमा संलग्न युवा–कार्यकर्ताले संगठन निर्माण, क्रान्तिकारी विचारधाराको प्रचार–प्रसार र नेतृत्व विकासमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेले । 

नेपाली युवाले देशलाई समृद्ध बनाउन बहुआयामिक भूमिका खेल्नुपर्छ । आर्थिक विकास, शिक्षा, सामाजिक न्याय, सुशासन, पर्यावरणीय दिगोपन र सांस्कृतिक पुनर्जागरणमा युवाको नेतृत्व महत्त्वपूर्ण हुनुपर्छ । 

• जनमत संग्रह

राजा महेन्द्रद्वारा स्थापित पञ्चायती व्यवस्थाविरुद्ध २०३६ सालमा भएको जनमत संग्रहमा युवाहरूको भूमिका निर्णायक थियो । कम्युनिस्ट पार्टीहरूद्वारा आयोजित जनमत संग्रह अभियानमा युवाले आफ्नो साहस र शक्ति प्रदर्शन गरे । 

बहुदलीय प्रजातन्त्रको पक्षमा जनमत बनाउन युवा कार्यकर्ताले गाउँ–गाउँमा प्रचार अभियान चलाए । संगठित विरोध प्रदर्शन गरे र जनतालाई राजनीतिक रूपमा सचेत बनाउने कार्यमा संलग्न भए । यसले पञ्चायती व्यवस्थाको आधारलाई कमजोर बनाउन महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्‍यायो । 

• जनआन्दोलन

२०४६ सालको जनआन्दोलन नेपाली युवाका लागि एउटा निर्णायक मोड हो । यस आन्दोलनका क्रममा युवाले प्रजातन्त्रको पुनस्र्थापनाका लागि अग्रपंक्तिमा रहेर संघर्ष गरे । यस आन्दोलनमा विद्यार्थी संघहरू, युवा संगठनहरू र अन्य क्रान्तिकारी समूह व्यापक रूपमा संलग्न भए । यस आन्दोलनले पञ्चायती शासनलाई अन्त्य गर्दै बहुदलीय प्रजातन्त्रको पुनस्र्थापना गर्‍यो, जसमा युवाको भूमिका इतिहासमा अमर रह्यो । 

• दशवर्षे माओवादी जनयुद्ध

२०५२ सालमा सुरु भएको माओवादी जनयुद्धमा पनि युवाको भूमिका अत्यन्त महत्त्वपूर्ण रह्यो । सशस्त्र विद्रोह गर्न माओवादी पार्टीले युवालाई आकर्षित गरेको थियो । युवाहरूले जनमुक्ति सेना, जनमिलिसिया र विभिन्न जनसंगठनमा संलग्न भएर संघर्षको अग्रपंक्तिमा भूमिका खेले । उनीहरूले सामाजिक, आर्थिक र राजनीतिक समानताका लागि लडे । 

परिणामतः निरंकुश राजतन्त्रात्मक व्यवस्थाको अन्त्य गरी संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको स्थापनामा महत्त्वपूर्ण योगदान पुगेको छ । 

• दोस्रो जनआन्दोलन

दोस्रो जनआन्दोलन (२०६२/६३) मा युवाले गणतन्त्रको स्थापनाका लागि महत्त्वपूर्ण भूमिका खेले । यस आन्दोलनका क्रममा युवाले विरोध प्रदर्शन, आम हडताल र जनचेतना अभियानमा व्यापक रूपमा संलग्न भएर सक्रिय भूमिका निभाए । 

यस आन्दोलनले नेपालमा गणतन्त्रको स्थापनाको आधार तयार गर्‍यो । यस आन्दोलनपछि देशमा निरंकुश राजतन्त्रको अन्त्य भयो र संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको युग सुरु भयो । यो परिवर्तनको प्रक्रिया र संविधान निर्माणको अवधिमा युवा कम्युनिस्ट कार्यकर्ताले सक्रिय भूमिका खेले । 

संविधानसभा निर्वाचन (२०६४ र २०७०) मा युवा उम्मेदवारको महत्त्वपूर्ण सहभागिता रह्यो । युवा नेताले संविधान निर्माणको प्रक्रियामा आफ्नो विचारधारालाई प्रभावकारी ढंगले प्रस्तुत गरे । 

• संविधानको कार्यान्वयन

नयाँ संविधानको कार्यान्वयनपछि संघीय प्रणालीको स्थापना भयो । यस प्रणालीलाई संस्थागत गर्न युवा नेताले महत्त्वपूर्ण योगदान दिए । स्थानीय, प्रदेश र संघीय सरकारमा युवा जनप्रतिनिधिको भूमिका उल्लेखनीय रह्यो । 

युवाहरूले स्थानीय विकास, सुशासन र समाज सुधारमा अग्रणी भूमिका खेल्न थाले । उनीहरू विभिन्न जनसंगठन र पार्टी एकाइमा संगठित भई समाजमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याउन लागिपरे । 

• अबको बाटो 

१) प्राप्त उपलब्धिको संस्थागत र व्यवस्थाको रक्षा

प्राप्त उपलब्धिको संस्थागत गर्दै व्यवस्था रक्षाका लागि युवाको भूमिका महत्त्वपूर्ण छ, किनभने युवाशक्ति समाजको मेरुदण्ड हो । युवाले सामाजिक न्याय, विधिको शासन र समतामूलक समाजको निर्माणमा विशेष भूमिका निर्वाह गर्न सक्छन् । 

युवाले आफ्नो ऊर्जालाई सकारात्मक दिशामा प्रयोग गरेर समाज र देशको समग्र विकासमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छन् । 

२) रोजगारी सिर्जना

बेरोजगारीको समस्याले गर्दा धेरै युवा विदेश पलायन भइरहेका छन् । स्वदेशमै रोजगारीका अवसर सिर्जना गरेर युवालाई देशमै रोक्ने काम गर्नुपर्छ । सरकारले सहकारी, कृषि, पर्यटन र साना उद्यमको प्रवर्धन गरेर युवालाई आत्मनिर्भर बनाउन सघाउनुपर्छ । 

३) आर्थिक विकासमा योगदान
उद्यमशीलता र नवप्रवर्तन : युवाहरूले नयाँ व्यावसायिक अवसरहरूको पहिचान गर्दै उद्यमशीलता विकासमा ध्यान दिनुपर्छ । स्टार्टअप, कृषि उद्योग, हरित प्रविधि र नवप्रवर्तनात्मक परियोजनामा संलग्न भएर अर्थतन्त्रलाई सबल बनाउन सकिन्छ । 

कृषि र ग्रामीण विकास : कृषि क्षेत्रको आधुनिकीकरण र विविधीकरणमा युवाले नेतृत्व गर्नुपर्छ । नयाँ कृषि प्रविधिहरू, जैविक खेती र सहकारी प्रणालीलाई प्रवद्र्धन गरेर ग्रामीण अर्थतन्त्रलाई बलियो बनाउन आवश्यक छ ।

स्वदेशी उत्पादनलाई प्राथमिकता : आयातमा निर्भरता कम गर्न र स्वदेशी उत्पादनलाई प्राथमिकता दिन युवाले अभियान चलाउनुपर्छ । यसले रोजगारी सिर्जना गर्न र राष्ट्रिय अर्थतन्त्रलाई सुदृढ बनाउन सहयोग पुर्‍याउँछ । 

४) शिक्षा र सीप विकास

गुणस्तरीय शिक्षा : युवाहरूले गुणस्तरीय शिक्षा प्राप्त गर्न र यसलाई सबैका लागि उपलब्ध गराउन दबाब दिनुपर्छ । प्राविधिक शिक्षा, वैज्ञानिक अनुसन्धान र व्यावसायिक प्रशिक्षणलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ । 

सीपयुक्त युवाशक्ति : युवाका लागि रोजगारोन्मुख सीप प्रशिक्षण कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्नुपर्नेछ । सीपयुक्त युवाशक्तिले देशको विभिन्न क्षेत्रमा योगदान पुर्‍याउन सक्छ । 

५) सामाजिक न्याय र समानता

समानतामूलक समाज निर्माण : युवाले जातीय, लैंगिक र सामाजिक विभाजनलाई अन्त्य गर्न संघर्ष गर्नुपर्छ । सबैका लागि समान अवसर, समान न्याय र समान अधिकार सुनिश्चित गर्नुपर्ने दायित्व युवालाई छ । 

गरिबी निवारण र सामाजिक सुरक्षामा ध्यान : गरिबी निवारणका कार्यक्रममा सहभागी भई सामाजिक सुरक्षा योजनालाई सुदृढ बनाउन युवाले भूमिका खेल्नुपर्छ । सामाजिक सुरक्षाका लागि सञ्चालित परियोजनामा सक्रिय भूमिका निभाउनुपर्छ । 

६) राजनीतिक सुधार र सुशासन 

सुदृढ लोकतन्त्र : युवाले लोकतन्त्रको संस्थागत विकासका लागि भूमिका खेल्नुपर्छ । राजनीतिक भ्रष्टाचार र अस्थिरता अन्त्य गर्न र सुशासन सुनिश्चित गर्न युवा नेतृत्व आवश्यक छ । 

संघीयताको सुदृढीकरण : संघीयता सफल बनाउन प्रदेश र स्थानीय सरकारमा युवाको सक्रिय सहभागिता आवश्यक छ । संघीय शासन प्रणालीको प्रभावकारितामा सुधार गर्न युवाले योगदान पुर्‍याउनुपर्छ । 

७) पर्यावरण संरक्षण

दिगो विकासका लागि युवाले हरित अर्थतन्त्रको प्रवद्र्धन गर्नुपर्छ । वन संरक्षण, जलस्रोतको व्यवस्थापन र वातावरणीय जागरूकता अभियानमा संलग्न भई प्राकृतिक स्रोतहरूको संरक्षण गर्नुपर्छ । 

जलवायु परिवर्तनको सामना : जलवायु परिवर्तनको असरलाई कम गर्न र पर्यावरणीय संकटलाई सामना गर्न युवा नेतृत्व आवश्यक छ । यसका लागि नवीनतम प्रविधि र नवाचारको उपयोग गर्नुपर्छ । 

८) सांस्कृतिक पुनर्जागरण 

संस्कृति संरक्षण : नेपाली सांस्कृतिक सम्पदाको संरक्षण र प्रवद्र्धनमा युवाले भूमिका खेल्नुपर्छ । स्थानीय कला, भाषा र संस्कृति जगेर्ना गर्दै राष्ट्रिय पहिचानको विकास गर्नुपर्छ । 

सामाजिक एकता र समन्वय : विभिन्न सांस्कृतिक समूहहरूबिच आपसी समझदारी र समन्वयलाई बढावा दिन युवाहरू अग्रसर हुनुपर्छ । 

नेपाली युवाले देशलाई समृद्ध बनाउन बहुआयामिक भूमिका खेल्नुपर्छ । आर्थिक विकास, शिक्षा, सामाजिक न्याय, सुशासन, पर्यावरणीय दिगोपन र सांस्कृतिक पुनर्जागरणमा युवाको नेतृत्व महत्त्वपूर्ण हुनुपर्छ । 
(लेखक नेकपा माओवादी केन्द्र, केन्द्रीय समितिका वैकल्पिक केन्द्रीय सदस्य हुन् ।)