नयाँ दिल्ली । दिल्ली विश्वविद्यालयका पूर्व प्राध्यापक जीएन साईबाबाको शनिबार साँझ हैदराबादको निजाम इन्स्टिच्युट अफ मेडिकल साइन्सेस  अस्पतालमा निधन भएको छ । ५७ वर्षीय साईबाबाको पित्त थैलीको शल्यक्रिया गरिएको थियो तर त्यसपछि उत्पन्न जटिलताका कारण उनको निम्समा उपचार भइरहेको थियो ।

अपाङ्गताका कारण ह्वीलचेयरमा बाँधिएका साईबाबालाई सन् २०१४ मा माओवादी सङ्गठनसँग सम्बन्ध रहेको आरोपमा गैरकानुनी गतिविधि रोकथाम ऐन (यूएपीए) अन्तर्गत पक्राउ गरिएको थियो । त्यसपछि अदालतले उनलाई आजीवन कारावासको सजाय दिएको थियो ।

आठ वर्षपछि बम्बे हाईकोर्टले उनलाई रिहा गरेपछि सर्वोच्च अदालतले २४ घण्टाभित्रै फैसला उल्टाएको थियो । तर अन्ततः बम्बई उच्च अदालतले उनलाई मार्च २०२४ मा रिहा गर्‍यो। त्यतिबेला उनी नागपुर सेन्ट्रल जेलमा थुनिएका थिए ।

साईबाबालाई सुरुदेखि नै पक्षाघात भएको थियो भने शरीर ९० प्रतिशत अशक्त थियो । ह्वीलचेयर उनको दैनिक जीवनमा एकमात्र आधार थियो।

यसै वर्षको मार्चमा रिहा हुँदा बीबीसीसँग कुरा गर्दै उनले जेलमा भोग्नुपरेको असुविधा उल्लेख गरेका थिए ।

उनले भनेका थिए, ‘मेरो ह्वीलचेयर जेलको शौचालयमा पुग्न सकेको छैन। नुहाउने ठाउँ पनि छैन । म एक्लै खुट्टामा उभिन सक्दिनँ। बाथरुम जानुपर्‍यो, नुहाउन, सिफ्ट गर्नुपर्‍यो।  सबै काम गर्न दिनको २४ घण्टामा  दुई जना मानिस आवश्यक छ।"

साईबाबाले  यूएपीएलाई 'भारतको संविधान विरुद्ध' भनेका थिए। उनका अनुसार यो 'संसारको सबैभन्दा क्रूर कानून' थियो ।

उनले भनेका थिए, ‘विश्वको कुनै पनि देशमा यति क्रूर कानुन अहिले लागू छैन । यो संविधानले देशका जनतालाई दिएको आधारभूत अधिकारको विरुद्ध हो ।’

उनले भनेका थिए, ‘म यो कानुनको विरुद्धमा लडिरहेको छु, यही कानुनअन्तर्गत मलाई जेलमा राखेर मेरो आवाज दबाइयो ।’

त्यसबेला उनले जेलमा रहेका आफ्ना रोगहरूको बढ्दो जटिलताको बारेमा पनि बताएका थिए । साईबाबाले 'डाक्टरले तोकेको औषधि र उपचार नदिएको' आरोप लगाएका थिए।

उनले भनेका थिए, ‘आज म तपाईंको अगाडि जिउँदै छु तर मेरो शरीरको हरेक अङ्ग असफल भइसकेको छ । म केही समय बाँच्न सक्छु भन्ने जेल प्रशासनलाई विश्वास थिएन।’

उनले जेलमा धेरै दुःख भोगेको बताए । उनलाई धेरै रोगले घेरेको थियो । जेलबाट छुटेपछि सबैभन्दा पहिले उनले आफ्नो उपचार गराउन चाहेको बताएका थिए ।

• के भनिन् साईबाबाकी श्रीमतीले ?

जीएन साईबाबाको निधनबारे जानकारी दिँदै उनकी श्रीमती वसन्ताले भनिन्, ‘डाक्टरले उनलाई सीपीआर दिइरहेका थिए तर उनको ज्यान बचाउन सकेनन् । त्यसपछि उनको मृत्यु भएको घोषणा गरियो ।’

वसन्ताले एक विज्ञप्ति जारी गर्दै भनेकी छन्, ‘गत महिना सेप्टेम्बर २८ मा हैदरावादको निम्स अस्पतालमा पित्त थैली निकाल्ने सफल शल्यक्रियापछि साईबाबा डिस्चार्ज भएका थिए। तर पछि उनले पेट दुखेको गुनासो गरे। अपरेसनको छ दिनपछि पनि दुखाइ सुरु भएको थियो। पेट भित्र पित्त थैली हटाइएको क्षेत्रमा सङ्क्रमण सुरु भयो।’

‘विगत एक सातादेखि साईबाबालाई १०० डिग्रीभन्दा बढी ज्वरो र पेटको गहिरो दुखाइको कारण डाक्टरको निगरानीमा राखिएको थियो, त्यसपछि अक्टोबर १० मा साईबाबाको शल्यक्रिया गरिएको ठाउँबाट पिप निकालिएको थियो । त्यसपछि उनलाई आईसीयूमा सारिएको थियो।’

‘उनको पेट सुन्निएको कारण धेरै पीडा थियो। शल्यक्रिया गरिएको ठाउँ नजिकै आन्तरिक रक्तस्राव भएको थियो ।उनको रक्तचाप पनि घटेको थियो। शनिबार उनको मुटुले काम गरिरहेको थिएन, त्यसपछि डाक्टरले उनलाई सीपीआर दिए तर उनको ज्यान बचाउन सकेनन् ।’

• पक्राउ परेपछि साईबाबाले के भनेका थिए ?

पक्राउ परेपछि बीबीसीले साईबाबालाई उनलाई किन जेल पठाइयो ? भनेर सोधेको थियो । यसमा उनले भनेका थिए, ‘मैले आदिवासीको अधिकारका लागि आवाज उठाएको थिएँ । त्यसका लागि म धेरै नागरिक समाज र व्यक्तिहरूसँग आबद्ध थिएँ, यस विषयमा काम गर्ने धेरै संस्थाहरूले मलाई संयोजकमा छानेका थिए।’

‘हामीले आदिवासी अधिकारका लागि आवाज उठाइरहेका थियौं, खानीविरुद्ध आदिवासीको संरक्षणको लागि, आदिवासीहरुको नरसंहारको विरुद्ध, अपरेसन ग्रीन हन्टविरुद्ध आवाज उठाइरहेका थियौँ ।’

साईबाबाले भनेका थिए, ‘यस देशको १० करोड जनजाति जनसङ्ख्यालाई कुचल्न मिल्दैन भन्ने राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय स्तरका संघसंस्थासँग मिलेर यी विषयमा आवाज उठाइरहेका थियौँ, मलाई र हाम्रो आवाज दबाउनकै लागि मुद्दा चलाइएको थाहा भयो । मलाई नक्कली मुद्दामा दस वर्ष जेलमा राखियो।"

‘यति लामो जेल बस्दा पनि जीएन साईबाबालाई भारतीय न्याय प्रणालीमा विश्वास छ ?  यूएपीए जस्ता कडा कानुनको बारेमा के सोच्नुहुन्छ?’ भन्ने प्रश्नमा उनले भनेका थिए, ‘म भारतीय न्याय प्रणालीले भारतका जनताका लागि काम गरोस् भन्ने चाहन्छु। म यस्तो भइरहेको छैन भनेर भन्न चाहन्न । तर भारतीय न्याय प्रणालीमा धेरै कमीकमजोरीहरू छन् भन्ने अवश्य भन्छु। ’

सन् २०१७ मा साईबाबालाई माओवादीसँग सम्बन्ध रहेको आरोपमा दोषी ठहर गरिएको थियो । त्यसपछि अदालतले उनलाई जन्मकैदको सजाय सुनाएको थियो ।

तर अक्टोबर १४, २०२२ मा बम्बई हाई कोर्टको नागपुर बेन्चले उनलाई सफाइ दियो। तर २४ घण्टाभित्र सर्वोच्च अदालतका न्यायाधीश एमआर शाह र न्यायाधीश बेला त्रिवेदीको विशेष इजलासले उच्च अदालतको फैसला उल्टाएको थियो ।

यद्यपि, ४ मार्च २०२४ मा, बम्बे हाईकोर्टको नागपुर बेन्चले ‘इन्टरनेटबाट कम्युनिस्ट वा नक्सल साहित्य डाउनलोड गर्नु वा कुनै विचारधाराको समर्थक हुनु यूएपीए अपराध अन्तर्गत आउँदैन’ भनी उनलाई सफाइ दियो।

• ‘साईबाबा प्रतिभाशाली व्यक्ति थिए’

दिल्ली विश्वविद्यालयका पूर्व प्रोफेसर र नजिकको पारिवारिक साथी नन्दिता नारायण,ले द इन्डियन एक्सप्रेससँग उनको निधनमा शोक व्यक्त गर्दै भनिन्, ‘साइबाबा र उनको परिवार आफ्नो जीवनलाई ट्र्याकमा ल्याउन लडिरहेका थिए ।  तर यसै बिचमा यो दुर्भाग्यपूर्ण घटना भयो। गयो। साईबाबा एक धेरै बुद्धिमान र प्रतिभाशाली व्यक्ति थिए।’

प्रोफेसर साईबाबा र उनको परिवार दिल्ली विश्वविद्यालयमा आफ्नो पुनर्स्थापनाको लागि लडिरहेका थिए। उनले फेरि दिल्ली विश्वविद्यालयमा अध्यापन गर्ने मौका पाउने आशा व्यक्त गरेका थिए । 

हालको आन्ध्र प्रदेशको अमलापुरममा जन्मेका साईबाबालाई पाँच वर्षको उमेरमा पोलियोको सिकार भए । द हिन्दूका अनुसार उनी सन् २००३ मा दिल्ली विश्वविद्यालयको रामलाल आनन्द कलेजमा पढाउन आएपछि मात्र ह्वीलचेयरमा हिँड्न थालेका थिए ।

उनले सन् २००३ देखि २०१४ सम्म रामलाल आनन्द कलेजमा अंग्रेजी साहित्य पढाए ।

उनले मध्य भारतको आदिवासी क्षेत्रमा अपरेसन ग्रीन हन्ट अन्तर्गत अर्धसैनिक बलहरूको कारबाही विरुद्ध अखिल भारतीय जन प्रतिरोध फोरमको नेतृत्व गरे। साईबाबा आफ्ना विद्यार्थीहरूमाझ धेरै लोकप्रिय मानिन्थ्यो।

साईबाबाको मामलामा के भयो ?

हेम मिश्र र प्रशान्त राही सन् २०१३ मा पक्राउ परेका थिए । प्रहरीका अनुसार प्राध्यापक साईबाबाको सहयोगमा उनीहरू माओवादी नेताहरूलाई भेट्न गएका थिए ।

• सेप्टेम्बर २०१३ - प्रहरीले दिल्लीमा उनको घरमा छापा मार्‍यो ।
• फेब्रुअरी २०१४ - प्रहरीले पक्राउ पुर्जी जारी गर्‍यो, तर पक्राउ गर्न सकेन।
• मे २०१४ - माओवादीसँग सम्बन्धको लागि गिरफ्तार।
• जुन २०१५ - बम्बे हाईकोर्टले स्वास्थ्यको आधारमा जमानत दियो।
• डिसेम्बर २०१५ - फेरि जेल पठाइयो।
• अप्रिल  २०१६  - सर्वोच्च अदालतले जमानत दियो।
• मार्च २०१७ - यूएपीएको धाराहरू अन्तर्गत आजीवन कारावासको सजाय सुनाइयो। साईबाबाले बम्बई उच्च न्यायालयको नागपुर बेन्चमा अपिल गरे।
• अप्रिल २०२१ - दिल्ली विश्वविद्यालयले उनलाई जागिरबाट हटायो।
• अक्टोबर २०२२ - बम्बई उच्च न्यायालयको नागपुर बेन्चले उनलाई सफाइ दियो।
• अक्टोबर २०२२ - सर्वोच्च अदालतले बम्बे उच्च न्यायालयको निर्णयलाई उल्टाइदियो।
• मार्च २०२४ - बम्बई उच्च न्यायालयको नागपुर बेन्चले उनलाई फेरि रिहा गर्‍यो।
• १२ अक्टोबर २०२४ - अस्पतालमा उपचारको क्रममा मृत्यु भयो।

बीबीसी हिन्दी