झण्डै ४५ वर्ष सक्रिय राजनीतिक जीवनमा भेदभाव, अन्याय र अपमानका विरुद्ध लडेका घनश्याम भूसाल नेकपा एकीकृत समाजवादीको महासचिवको जिम्मेवारीमा छन् । लोकतन्त्र प्राप्तिको आन्दोलनका क्रममा पटकपटक जेल जीवन बिताएका उनी अध्ययनशील र बौद्धिक नेताका रूपमा परिचित छन् ।

‘नेपाल अब अर्धसामन्ती र अर्ध औपनिवेशिक मुलुक रहेन, यो पूँजीवादी मुलुक हो जसको मूल चरित्र दलाल छ,’ वैचारिक रूपमा उनी प्रस्ट छन् ।

अहिलेका पार्टी ‘पार्टीजस्ता छैनन्’ भन्ने मान्यता राख्ने भूसाल पार्टी नबनी मुलुक नबन्ने दाबी गर्दछन् । महासचिव भूसालसँग पार्टीको महाधिवेशन, पदाधिकारीको निर्वाचनपछि पार्टीमा देखिएको असन्तुष्टिलगायत समसामयिक विषयमा  रातोपाटीले कुराकानी गरेको छ । प्रस्तुत छ, भूसालसँग गरिएको कुराकानीको सम्पादित अंश–

• नेकपा एकीकृत समाजवादीको महाधिवेशन सक्न दुई महिना लाग्यो नि ?

हामी जसरी जान खोजेका थियौँ, आन्तरिक कारणले त्यता जान सकेनौँ । हामी जसरी जान खोजेका थियौँ, त्यता नगइकन हामी ‘एडहक’ उपाय अपनाउनुपर्नेतिर प्रवेश गर्‍यौँ, जुन आफैँमा जटिल बाटो थियो ।

• जान खोजेको बाटोमा केले रोक्यो ?

पार्टी भर्खरै निर्माणकै क्रममा रहेको, अङ्गै नपुगेको । भएका अङ्गहरूले पनि पर्फेक्ट्ली काम गर्न सक्ने अवस्था रहेन । जसले गर्दा धेरै ‘एडहक’ निर्णय गरेर जानुपर्ने अवस्थामा पुग्यौँ ।

• तपाईंहरू महाधिवेशन त भन्नुहुन्छ । तर यसलाई महाधिवेशन भन्न मिल्छ र ? एमालेको दशौँ महाधिवेशनलाई सौराहाकाण्ड भनेर जुन आरोप तपाईंले नै लगाउनुभयो, तपाईंहरूको महाधिवेशनलाई पनि ‘कमलादी काण्ड’ किन नभन्ने ?

निर्वाचन भयो कि भएन ? निर्वाचनको प्रक्रियालाई कसरी फलो गरियो भनेरमात्र हेर्नुभयो भने तुलना गर्न मिल्छ । तर संरचना बनिसकेको र बन्दै गरेको पार्टीको अवस्थालाई हेर्नुपर्छ । यो बाध्यता थियो, त्यो मनमोजी र नियत थियो ।

• अध्यक्षमा उम्मेदवारी दिने भन्दै आउनुभयो तर अन्तिममा उठ्नुभएन । पराजित हुने डरले कि जसले महासचिव बनायो, उसैको विरुद्ध निर्वाचन लड्न नैतिक सङ्कट पर्‍यो ?

मैलै माधव नेपाल र झलनाथ बाहेकको पार्टी भनेकै थिइनँ । आफ्नालागि भन्दा पनि राजनीतिमा केही नयाँ कुरा सुरु गरौँ । सोसाइटीको मागलाई सम्बोधन गरौँ भन्ने मेरो कुरा थियो । अन्तिममा मैले नेताहरूलाई पनि कन्भिन्स गर्न सकिनँ । साथीहरूलाई पनि कन्भिन्स गर्न सकिनँ ।

• यसको मतलब माधव नेपाललाई पनि सहमत गराउन सक्नुभएन र प्रतिनिधिलाई पनि सहमत गराउन सक्नुभएन, अनि पछि हट्नुभयो ?

प्रतिनिधिमा त कन्फ्यूजन रह्यो । समाजले धेरै नयाँ कुरा खोजिसकेको छ । यो न्यूनतम कुरा हो, गर्नै पर्छ । खासगरी दुनियाँको कुरा सुन्ने, जान्ने, बुझ्ने, आफ्नै समाजको गुम्सिरहेको उकुसमुकुसलाई देख्ने । त्यस्तो साथीहरूको अलि बढी जोड थियो । तर नेताहरू नै सहमत नभएपछि त टोटालिटीमा हामी कार्यकर्ता माझ नै गएनौँ । नेताहरू नै विभाजित भएपछि त कार्यकर्ता पनि विभाजित हुने नै भए ।

• कि महासचिव पद सुरक्षित राख्नका लागि अध्यक्षमा उम्मेदवारी दिन्छु भन्दिनु भएको हो ?

कतिले त्यो पनि भन्लान् । तर, त्यो दुनियाँले हेर्ने कुरा हो । यसमा मलाईचाहिँ केही भन्नु छैन । तर मेरो नेचरको हिसाबले मैले राजनीतिलाई कसरी लिएको छु ? मैले कसरी राजनीति गर्दै आएको छु भन्ने कुरा सामान्यतया अरुले हेर्ने हो । नत्र भने महाधिवेशनमा, त्यो हलभित्र म महासचिव भएको प्रश्नमा कसैको दाबी पनि थिएन, विरोध पनि थिएन ।

• प्रतिनिधिहरूले त अध्यक्ष र महासचिव पो सर्वसम्मत गर्नु भनेको थियो त । तपाईंहरूले त सबै सर्वसम्मत गराइदिनुभयो नि ? अझ निर्वाचनको विपक्षमा हुनुभयो भन्ने आरोप छ, होइन र ?

हलले पहिला तीन जनालाई चुन्यो । अबको प्रक्रियालाई पनि सर्वसम्मत अगाडि लैजाउँ भनेर अध्यक्षमण्डलले प्रस्ताव गर्‍यो । हलले त्यही कुरालाई स्वागत गर्‍यो । त्यसमा ‘कन्ट्रोभर्सी’ थियो भन्ने मलाई लाग्दैन ।

• अहिले आएर बरु निर्वाचन गराइदिएको भए हुने रहेछ भन्ने कताकता लाग्छ कि लाग्दैन तपाईंलाई ?

बितेका घटनामा कल्पना त गर्न सकिने भयो ।

• घनश्याम भूसाल पार्टीमा पछि आएको, कार्यकर्ताको समर्थन छैन भन्ने जुन तपाईंमाथि आरोप थियो, त्यो त यो दुई महिने लामो महाधिवेशनले खण्डित गर्‍यो रे नि ! तपाईं पार्टीमा माधव नेपाल हाराहारीकै शक्तिशाली नेता बन्नुभयो रे, हो ?

ज–जसले आरोप लगाए भन्नुभयो, त्यसमा उनीहरू नै गलत थिए । म आन्दोलनबाट आएको हुँ । नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनभित्र विचारमा समस्या छन् । सिद्धान्त, पद्धतिमा समस्या छन् भन्ने कुरा मैले गएको १५ वर्षदेखि उठाउँदै आएको छु । नेपाली समाजको चरित्र पुँजीवादी हो । ०६२/०६३ मा नेपालमा जनवादी क्रान्ति सम्पन्न भइसकेको हो । अब जाने भनेको समाजवादतिर हो ।

तर समाजवादतिर दलाल पुँजीवादले बाटो छेक्छ । यसकारण दलाल पुँजीवादसँग जुझ्दै, त्यसलाई रुपान्तरण गर्दै, राष्ट्रिय पुँजीको विकास गर्दै, समृद्धि हासिल गर्दै समाजवादतिर जाने हो भन्ने कुरा प्रस्ताव गर्ने, छलफल गर्ने, बहस गर्ने काम त मैले १५ वर्षभन्दा बढी समयदेखि गर्दै आएको छु । अनि म कम्युनिस्ट आन्दोलनमा अचानक आएँ, बेला भएको थिएन भन्ने ती साथीहरूको तर्क गलत थियो र छ ।

• खास गरेर पदाधिकारीको निर्वाचनपछि तपाईं पार्टीमा थप शक्तिशाली बन्नुभयो भन्ने प्रश्नको जवाफ आएन नि ?

त्यो आँखाबाट, त्यसरी, को कताका हुन् भनेर मैले पूरै हेरिसकेको छैन । अर्को कुरा, त्यसले मलाई केही पनि गर्दैन । राजनीतिक, वैचारिक, सैद्धान्तिक हिसाबले मसँग नजिक भएको एक जना साथी पर्नु वा नपर्नुले वा एकै जना नपर्नु वा सबै मैले भनेकै पर्नुले केही हुँदैन । इमानदार कम्युनिस्ट हुँ भनेर दाबी गर्नेहरूका लागि आजको वाम आन्दोलनको अवस्था के हो ? आजको राजनीतिको अवस्था के हो ? हामीले ल्याएको गणतन्त्रको अवस्था के हो ? यहाँभित्र हाम्रो पार्टीको हालत के छ ? यो कुराले बढ्ता पिरोल्ने कुरा हो ।

• पार्टीहरूले त महाधिवेशनपछि राजनीतिक, वैचारिक हिसाबले प्रस्ट, त्यही किसिमका संगठन, पार्टीलाई जनतामा लोकप्रिय बनाउने र निर्वाचन जितेर सरकार बनाउने भन्ने उद्देश्य राखेका हुन्छन् । तर तपाईंको पार्टी त महाधिवेशनपछि रहन्छ कि रहँदैन भन्ने चर्चा पो छ त ?

यो प्रक्रियामा केही प्रक्रियागत त्रुटिहरूको कुरा केही साथीले उठाउनुभएको छ । त्यो प्रश्न जायज हो । कुनै पनि हिसाबले चुनावलाई प्रभावित पार्ने अन्यथा गतिविधि गर्नुहुँदैन भन्ने नियम बनाएका थियौँ । त्यो उल्लङ्घन भयो भने त चुनावको परिणाम खारेज गर्नुपर्छ भन्नेसम्मको कुरा साथीहरूको छ । प्रक्रियाको रूपले, कानुनी हिसाबले यो कुरा ठिक हो । तर राजनीतिक हिसाबले त्यसैमा जानुहुन्छ कि हुँदैन ? त्यो गर्न हुन्छ कि हुँदैन ? भन्ने प्रश्नमा हामी छलफल गर्दैछौँ ।

• छानबिन समिति नै बनाउनुपर्ने माग रहेछ नि ?

एक हिसाबले छानबिन समिति बनाइ पनि सकेका छौँ । चाँडै रिपोर्ट पेस गर्छौं ।

• असन्तुष्ट भएका नेताहरूले त निर्वाचन खारेजकै माग गर्नुभएको छ । खारेज हुन्छ त ?

हामी छलफलबाटै टुङ्ग्याउँछौँ ।

• आफूलाई अध्यक्षमा असहयोग गरेकाले तपाईंले रामकुमारी झाँक्रीसँग राजनीतिक प्रतिशोध लिनुभयो र उपाध्यक्षमा हराइदिनुभयो भन्ने आरोप छ, तपाईं के भन्नुहुन्छ ?

तपाईंलाई इमानका साथ भन्छु कि मैले फलानालाई भोट दिने र नदिने कसैलाई भनिनँ । अझ रामकुमारीलाई मैले भोट नदिन भन्नु सम्भव थिएन । मैले भन्दै भनेको छैन । यो आशङ्का खारेज गर्दछु ।

• अध्यक्ष, महासचिव, सम्मानित नेताले खल्तीका मान्छेलाई केन्द्रीय सदस्य मनोनीत गर्ने, अनि मनोनीत कमिटीले निर्वाचन गराउने यो कस्तो विधि हो ?

हामीले जे गर्‍यौँ, विधिका हिसाबले तपाईंले भनेकै कुरा ठिक हो । मनोनीत कमिटीले निर्वाचन गराउने कुरा विधिका हिसाबले बेठिक हो ।

• नेकपा एकीकृत समाजवादीको महासचिव यो भन्दै हुनुहुन्छ कि पदाधिकारीको निर्वाचन विधिसम्मत छैन । यही बुझौँ ?

विधिका हिसाबले त्यो सुल्टो हुन्थ्यो । बन्दै गरेको पार्टीको बाध्यताका कारण हामी त्यहाँ गएनौँ, कुरा यतिमात्र हो । अब यति कुराचाहिँ भन्छु, फेरि यो कुरा दोहोर्‍याउनु हुँदैन ।

• ‘अब यो पार्टीले समाजवादी कार्यक्रम ल्याउने छ । त्यो कार्यक्रम बोक्न सक्ने संगठन बनाउने छौँ । उम्मेदवार अध्यक्ष र महासचिवले खल्तीबाट तोक्ने छैनन्’ भनेर कुनैबेला तपाईंले भन्नु भएको हो नि ?

हो ।

• अनि त्यस्तो भयो त ? भनाइ र गराइमा उल्टो किन त ?

हामीले विधानमै व्यवस्था गरेका छौँ कि तलका उम्मेदवार माथिबाट तोकिँदैनन् । अब गल्ती दोहोर्‍याउँदैनौँ । अब तलका कमिटीमा सोची, विचारी अगाडि लैजान्छौँ ।

• भन्नेले त यो पार्टी अब दुई महिना पनि टिक्छ कि टिक्दैन । टिके पनि अध्यक्ष माधव नेपाल र महासचिव घनश्याम भूसाल लगायत केही नेता रहलान्, बाँकी रहँदैनन् भनेको सुनिन्छ । जे होस्, ०८४ सम्मको चुनावमा पुग्दा यो पार्टीको अवस्था कस्तो होला ?

०८४ सम्म क्षितिजमा म धेरै कुरा देख्छु ।

• जस्तो ?

समग्र राजनीतिको कुरा गर्दा समाजमा जस्तो खालको उकुसमुकुस छ, राज्य जस्तो छ, सरकार जस्तो छ, नेताहरू जस्ता छन्– यिनीहरू सत्ताका लागि जसरी, जुनसुकै हिसाबले पनि पार्टीभित्र र पार्टी बाहिर गर्नु, नगर्नु, गर्नका लागि जति प्रतिबद्ध छन् र, समाजले खोजेको कुरा अर्कै छ ।

संसदको संरचना एक खालको छ । बाहिर पनि दुनियाँमा उथलपुथल भइरहेका छन् । यसलाई हेर्दा ०८४ सम्म हामी कसरी जान्छौँ, ठ्याक्कै भन्न सकिँदैन ।

• मैले तपाईंको पार्टीको कुरा सोधेको नि ?

नेकपा एकीकृत समाजवादीलाई सिद्धान्त, विचार र संगठनात्मक प्रस्तावका हिसाबले मूलभूत रूपमा ठिक ठाउँमा ल्याएका छौँ । लेफ्ट मुभमेण्टमा अबको डेढ वर्षभित्र धेरै प्रभावकारी काम गर्न सक्छौँ ।

• तपाईंका पार्टीका केही नेताले नयाँ स्थानको टुङ्गो नलागेरमात्र पुरानै ठेगाना लेखिरहेका छन् भनिन्छ नि ?

हाम्रो पार्टीमात्र हेर्नुभयो भने एउटा देखिन्छ । तर समग्र पार्टी हेर्दा त्यहाँभित्रको उकुसमुकुस, तिनका दुःख, व्यथा, छटपटी हेर्नुभयो भने अर्कै देखिन्छ ।

• तपाईं महासचिव भएपछि पार्टीमा आकर्षण बढ्छ । जान लागेका मानिस रोकिने छन् । नयाँ मान्छे थपिने छन् । थपिनेमा पनि एमालेहरू बढी हुने छन् भन्ने कतिपयको बुझाइ थियो । त्यो हुन सकेन त ?

त्यो अपेक्षा छ भने त्यसलाई मैले जिम्मेवारीका रुपमा स्वीकार गर्नुपर्छ । र, त्यस्तो परिणाम कसरी निस्किन्छ भनेर मैले ख्याल गर्नुपर्छ ।

• तपाईंको पार्टीको महाधिवेशनले गरेका केही राम्रा निर्णय वा काम पनि छन् ?

विधि विधानका कुरा, सोचहरू, दृष्टिकोणहरू, सिद्धान्त, विचारको कुराहरू हामीले ठिक गरेका छौँ, राम्रो गरेका छौँ । कयौँ कुरा साथीहरूलाई चित्त नबुझ्ने पनि गर्‍यौँ । अब नदोहोर्‍याउने प्रतिबद्धता पनि गरेका छौँ । दुवै कुरा छन् ।

• एमाले, माओवादीभन्दा विचारको हिसाबले तपाईंको पार्टीले त्यस्तो नयाँ के गर्‍यो ?

जनताको बहुदलीय जनवाद (जबज)लाई टेकेर समाजावादमा जाने भनेको नर्कमा खुट्टो, स्वर्गमा टाउको राख्छु भनेको हो । एमाले यही भन्दैछ । यो मिल्दैन । यो सैद्धान्तिक हिसाबले होइन । केही आग्रहहरूले, खास गरेर ओलीजीले त्यसलाई एमालेभित्रको सत्ताको रक्षाकवच बनाएर राख्नुभएको छ । त्यो गोलमालमा छ ।

माओवादी, माओवादी नै भइहाल्यो । ०६३ पछि भन्न छाड्नुपर्ने कुरा अहिले पनि बोकेर हिँडिरहनुभएको छ । सैद्धान्तिक रुपमा अबको बाटोबारे हामी भने स्पष्ट भन्छौँ, भनेका छौँ ।

• कांग्रेस, एमालेले आउँदो निर्वाचन एक्लाएक्लै लड्ने, कसैसँग तालमेल नगर्ने भनेर निर्णय नै गरे । अब तपाईंको पार्टी के गर्छ ? एक्लै लड्दा त अस्तित्व नै नरहला नि ?

०७४ सालको निर्वाचनमा एमाले, त्यसमा पनि माओवादीसँग एलाइन्स गरेको पार्टी, त्यसका लागि भोटको कुनै खाँचो थियो ? तर ओलीजीले राप्रपासँग मिलेर आफ्ना लागिमात्र सिट सुरक्षित गर्नुभयो । यी नेताको सुरक्षा होउञ्जेल भन्ने हो । यिनीमाथि जब थ्रेट हुन्छ, त्यसदिन यिनीहरूले जे पनि गर्छन् । त्यसैले यिनीहरूले यसो भने भनेर विश्वास गर्दिनँ ।

• माओवादीसँगको एकता कहाँ पुग्यो ?

कसैको ईच्छा होला । तर, अहिलेको माओवादी, माओवादी रहेसम्म एकताको कुनै सम्भावना छैन । माओवाद छाडेर पनि हुँदैन । माओवादका लहनतहन धेरै छन् ।

• तपाईंको ईच्छा एमालेसँग होकि के हो ?

अहिलेको एमाले ओलीजीको करेसाबारी हो । त्यसमा अरु कसैको केही चल्दैन । विचारधारका हिसाबले उहाँ फाइदा हुने ठाउँमा उभिनुहुन्छ । त्यसकारण एमालेको कुरै नगर्नुस् । स्वतन्त्रतापूर्वक सोच्ने कुनै पनि मान्छे एमाले हुँदैन र एमाले ज्वाइन हुँदैन । ओलीजी नेतृत्वमा रहेसम्म एकताको हुँदैन ।

• दुई दलीय प्रणालीमा मुलुक लैजाने धारणाप्रति तपाईंको प्रतिक्रिया के हुन्छ ?

राजनीतिक रुपले धेरै बच्कना कुरा हो । कम्युनिस्ट पार्टीको मान्छेले कांग्रेस पनि बन भनेकै हो । तिमी अर्को लेफ्ट भएर बस्न पाउँदैनौँ । कि मकहाँ आऊ, कि कांग्रेसमा जाऊ भनेको हो । त्यसो हो भने दुई दल किन ? एउटै दल बनाए भै गयो नि ! म यस्तो प्रभाव सिर्जना गर्नेछु कि यो मुलुकमा कांग्रेस पनि रहने छैन भने भै गयो त ।

• कांग्रेस, एमालेको सरकारले कस्तो काम गर्ला ?

एक महिनाअघि ओलीजी भन्दै हुनुहुन्थ्यो, धर्तीमा अब केही समस्या छैन, अब म छु । एक महिनापछि उहाँले भन्न थाल्नुभएको छ, सरकारलाई घेराबन्दी भयो । हिजो उहाँले नै १० सिटे, ३२ सिटे, २० सिटे भन्नुभएको होइन ? के तिनीहरूले गरे ? आजै उहाँ कति विवादित हुनुभयो ? यसले समाधान दिँदैन ।