जात व्यवस्थामा चलेको समाजले बाहुन र दलितको विवाह स्विकार्ने कल्पनासम्म गर्न सक्दैनथ्यो । छुटाउनका लागि परिवारले केटालाई काठमाडौँ ल्याएर राख्यो । तर केटा काठमाडौँबाट पैदल हिँडेर दाङ पुगे र तिनै दलित महिलासँग घरजम गरेर बेग्लै बसे ।

२०३० सालतिर, अमर गिरीको घरमा एक ‘बिटालु’ युवक श्रीमतीसहित आए । बुझ्दै जाँदा थाहा भयो— नजिकैको काउले गाउँका क्षत्री युवकले कमिनी बिहे गरेर गाउँ छाडेका रहेछन् । उनीहरूलाई गरिखाने गाउँ–ठाउँ चाहिएको थियो । 

अमरकी आमा क्षयरोगबाट पीडित भएकीले खेतबारीको काम गर्ने मानिसको खाँचो थियो । परिवारमा छलफल गरेर उनीहरूले ती ‘बिटालु’ युवकलाई आश्रय दिए । 

त्यतिबेला कथित तल्लो जातकी स्त्रीसँग बिहे गर्ने कथित माथिल्लो जातको पुरुषलाई बिटुलिएको मानिन्थ्यो । ती युवकलाई गाउँका सबैले बिटालु भाइ वा दाइ भनेर सम्बोधन गर्थे । अमरको चारपाखे घरको बैठक कोठामै उनीहरूलाई बस्न दिइयो । ‘त्यो बेला दलितहरूलाई घरभित्र बस्न दिनु नै ठुलो कुरा थियो । आमाको कमजोर स्वास्थ्य अवस्था र बुवा अलिकति उदार भएकैले त्यो सम्भव भएको हो भन्ने लाग्छ,’ अमर भन्छन्, ‘यद्यपि उनीहरूलाई घरमा छोइछिटो गरिन्थ्यो ।’

त्यो दलित परिवार आफ्नो घरमा बसेका बेला अमर कम्युनिस्ट आन्दोलनमा जोडिइसकेका थिए । कक्षा ७ देखि नै उनी प्रगतिशील विद्यार्थीहरूको संगठनमा आबद्ध भएका हुन् । उनीमा गाउँकै अग्रज कम्युनिस्ट नेताहरूको प्रभाव परेको थियो । दलित साथीको घरमा गएर बस्ने–खाने गर्दै आएका अमरमा परम्परागत मूल्य–मान्यताप्रति अलि बेग्लै दृष्टिकोण बनिसकेको थियो । गाउँघरमा उनी भुइँफुट्टा कम्युनिस्ट भनेर चिनिएका थिए । घरमा उनका पितालाई गाउँलेले सुनाउँथे— अमरे कामी–दमैका घरमा गएर खान्छ, जात–धर्मविरोधी कुरा गर्छ ।

यस्ता कुरालाई लिएर घरमा मातापिताले अमरलाई खासै रोकतोक गर्दैनथे । अमरको अगाडि पिताले यति मात्रै भन्थे— यो भुइँफट्टा कम्युनिस्ट बनेको छ । 

उसो त बैंसमा (खासगरी प्रेमको मामिलामा) प्रायः युवक एकचोटि कसो–कसो कवि, कम्युनिस्ट र नास्तिक बन्न पुगेको हुन्छ— भलै ऊ कविका रूपमा नचिनियोस्, भलै उसले कुनै संगठन निर्माण नगरोस् वा संगठनमा आबद्ध नहोस्, भलै उसले ईश्वरीय विश्वासमा आधारित आफ्नो धर्म र संस्कार त्यागेको घोषणा नगरोस् । 

उनीहरू दुवैमा एकअर्काप्रति उर्लेको मायाले जात व्यवस्थालाई मानेन, उमेरको अंक वा रेखागणितलाई पनि कुनै स्थान दिएन । उमेरभन्दा बढी जातलाई समाजले स्विकार्दैनथ्यो ।

ती कथित ‘बिटालु’ युवकले पनि प्रेम सम्बन्धमा बडो क्रान्तिकारी निर्णय गरेका रहेछन् । उनी २०–२२ का थिए भने काली ५० सरोफेरोकी । त्यसमाथि उनी अर्काकी श्रीमती, उनका छोराहरू ठुल्ठुला भइसकेका थिए । कालो वर्णकी भएकीले उनलाई समाजले ‘काली कमिनी’ नाम दिएको थियो । काली हाँस्दा वा बोल्दा सेता दाँतहरू चम्केझैँ लाग्थ्यो । उनी रसिलो र रहरलाग्दो पाराले बोल्थिन् । बोल्दा उनका आँखाहरू आफ्नै लयमा नाचेका हुन्थे । अर्थात् उनको भनाइका भावलाई उनका आँखाका चालले पनि आफ्नै भाषामा प्रकट गर्न खोज्थे । हँसी–मजाक गरेर बोल्ने उनको शैली सबैलाई प्रिय लाग्थ्यो । उनका यस्तै कुनै गुण वा नखरासँग ती युवक हारेका थिए सायद । 

उनीहरू दुवैमा एकअर्काप्रति उर्लेको मायाले जात व्यवस्थालाई मानेन, उमेरको अंक वा रेखागणितलाई पनि कुनै स्थान दिएन । उमेरभन्दा बढी जातलाई समाजले स्विकार्दैनथ्यो । सँगै मर्ने वा सँगै बाँच्ने वाचा गरेका उनीहरू गाउँ छाडेर हिँड्न बाध्य भए । करिब तीन वर्षजस्तो अमरको घरमा बसेपछि उनीहरू नजिकैको भट्टेटारीस्थित ऐलानी जग्गामा बुकुरो बनाएर सरे । 

समय बित्दै जाँदा कालीलाई बुढ्यौलीले छपक्कै छोप्यो । जब उनको बैँसको बर्कोलाई समयको घामपानीले कुटेर झुत्रो बनायो, अनि ती युवकको मोह भंग भयो । उनको मोह केवल कालीको जवानीप्रति रहेछ । कालीलाई छाडेर सिम्लातिर लागेका ती बिटालु युवक फेरि दाङ फर्केनन् । सायद उनी अर्को समाजमा बिटुलिएर होइन चोखिएर बस्न खोजे, कालीलाई बेसहारा छाडेर । 

‘प्रेममा परेको मान्छेले रुढिवाद नमान्दो रहेछ,’ अमर भन्छन्, ‘प्रेममा असम्भवलाई पनि सम्भव बनाउने ताकत हुँदो रहेछ ।’

कालीको उमेर घर्किसकेकाले उनीहरूबाट सन्तान भएका थिएनन् । जीवनको उत्तराद्र्धको रहलपहल बैँसलाई जवान प्रेमीको नाममा सुम्पिएकी कालीले परिणामतः असहाय बुढ्यौली बाँचिन् र केही वर्षअघि (२०७० सालतिर) त्यही ऐलानी जग्गामा रहेको झुप्रोमा प्राण त्यागिन् । एउटा क्षणभंगुर प्रेम–कथाको अन्त्य भयो । ठुल्ठुला छोराहरूलाई छाडेर ५० को हाराहारीमा ठिटो प्रेमीलाई साथ दिनुपर्ने उनका पनि आफ्नै दुःख र दबाब थिए होलान् । 

उनको मृत्यु ठ्याक्कै कहिले र कसरी भयो, दाहसंस्कार कसले गर्‍यो भन्ने अमरलाई जानकारी छैन । रातोपाटीको ‘दैलोमा दलित’ शृंखलाका लागि संवाद गर्दा अमरले ती ‘बिटालु’ युवकको प्रेम–कहानी सम्झिए । 

‘प्रेममा परेको मान्छेले रुढिवाद नमान्दो रहेछ,’ अमर भन्छन्, ‘प्रेममा असम्भवलाई पनि सम्भव बनाउने ताकत हुँदो रहेछ ।’

यो पनि

जब खगेन्द्र संग्रौलाले आमाबाट कुटाइ खाए...

‘जातीय भेदभावलाई उन्मूलन गर्न यहाँका नेतालाई पढाउनुपर्नेछ’

अमर आफ्नै गाउँको अर्को अन्तर्जातीय प्रेम–कथा सम्झन्छन् । 

पञ्चायतकालकै घटना हो, उनको गाउँका एक बाहुन युवकले दलित युवतीसँग बिहे गरे । जात व्यवस्थामा चलेको समाजले बाहुन र दलितको विवाह स्विकार्ने कल्पनासम्म गर्न सक्दैनथ्यो । छुटाउनका लागि परिवारले केटालाई काठमाडौँ ल्याएर राख्यो । तर केटा काठमाडौँबाट पैदल हिँडेर दाङ पुगे र तिनै दलित महिलासँग घरजम गरेर बेग्लै बसे । अहिले उनीहरूले आफ्नै संसार निर्माण गरेका छन् । उनीहरूलाई नरमाइलो लाग्ला भनेर अमर उनीहरूको पूर्ण कथा सुनाउन चाहन्नन् ।

यतिखेर भाषा आयोगमा सदस्य रहेका डा. अमर गिरीको पारिवारिक पृष्ठभूमिले पनि अनौठो कथा बोकेको छ, खासगरी प्रेमकै । गौतम थरधारी ब्राह्मण कुलका अमरका हजुरबुवा प्युठानबाट दाङ झरेका हुन्, जोगी भएर घुम्दै फिर्दै । दाङको साबिकको रामपुर गाविस निमुरियामा आइपुगेपछि उनी गिरी कुलकी युवतीको प्रेममा परे र गृहस्थ बन्न पुगे । 

आफूले गिरी थर पाउनुको कहानी सुनाउँछन् अमर, ‘संन्यास ग्रहण गरेपछि वा जोगी भएपछि बाहुनलाई गिरी भन्ने गरिन्छ, तर हाम्रो गिरीको लहरो धेरै लामो छैन । यद्यपि कतिपय संन्यासीहरूको इतिहास लामै छ ।’

अमरलाई कम्युनिस्ट बनाउन देश, काल र परिस्थितिको पनि भूमिका थियो र छ ।

अमरका हजुरबाबाट दुई भाइ छोरा भए, अमर कान्छा भाइतिरका हुन् । दुई दाइहरू बितेपछि जन्मेका अमरलाई बचाउन बाआमाले अनेक थरी रुढिवादी उपाय अपनाउनुपर्‍यो । दुई छोराहरू खेर गए, यसलाई छोरी बनाइदिए हुर्कन्छ कि भनेर सात–आठ वर्षको उमेरसम्म उनको चुल्ठो बाटियो । अलिकति हेय खालको नाम राखिदियो भने सन्तान बाँच्छन् भन्ने अन्धविश्वास गाउँ–समाजमा व्याप्त थियो । अमर भन्छन्, ‘मेरो त नामै कमारो राखिएको थियो । मलाई गाउँघरमा कमारे भनेर बोलाउँथे । अलि ठुलो भएपछि मात्रै अमरे भन्न थालेका हुन् ।’

प्युठानबाट आफ्नो पैतृक सम्पत्ति ल्याएर अमरका हजुरबाले दाङमा केही जग्गा जोडेका थिए, उब्जनीले खान पुग्थ्यो । अर्कोतिर अमरका बुवा वासुदेव गिरीले भारतीय सेनामा २२ वर्ष सेवा गरी २०२२ सालतिर हवल्दारबाट अवकाश पाए । अमरलाई उस्तो दुःख थिएन, समाजमा कथित उच्च जातको सम्मान छँदै थियो । यद्यपि ‘कमारो’ नामले उनको अवचेतन मनमा कुनै न कुनै रूपमा असर गर्‍यो र सायद उनीमा कम्युनिस्ट चिन्तनको विकास हुने आधार दियो कि ! हेपिएको वा थिचोमिचोमा परेको अर्थ दिने नामले मनोवैज्ञानिक रूपमा कस्तो असर गर्छ भन्ने हिन्दु समाजका दलितहरूलाई थाहा छ, यद्यपि यो ढंगले हामीकहाँ मनोवैज्ञानिक अध्ययन–अनुसन्धान भएका छैनन् ।

अमरलाई कम्युनिस्ट बनाउन देश, काल र परिस्थितिको पनि भूमिका थियो र छ । दाङमा टाठाबाठाबाट थारुहरूको जमिन खोसिँदै गयो, कमैयाहरू बढ्दै गए । हामीकहाँ प्रजातन्त्र आएपछि मात्रै उत्पीडित वर्गले विद्रोह वा आन्दोलन गर्न सक्ने परिस्थिति सिर्जना हुँदै आयो । प्रजातन्त्र त राणाबाट सत्ता खोसेर राजा र केही अभिजात वर्गलाई सुम्पन ल्याइएको थियो ।

खैर, २०१७ सालको साउनमा दाङमा किसानहरूले आन्दोलन गरे, जसलाई ‘बेल्वा–बन्जारी काण्ड’ भनेर जानिन्छ । त्यतिबेला किसान र प्रहरी प्रशासनका बिचमा ठुलै संघर्ष हुँदा गुम्रा थारु सहिद भए । यस घटनाको एक महिनापछि अर्थात् भदौ २७ गते अमर जन्मेका हुन् ।

जहाँ किसानहरूले विद्रोह गरेका हुन्छन्, त्यहाँ कम्युनिस्ट नेताहरू हुनु स्वाभाविकै हुन्छ । उनको गाउँमै जल्दाबल्दा कम्युनिस्ट नेता थिए । उनले पढ्ने स्कुल र जिल्लाभरिकै स्कुलमा कांग्रेस र कम्युनिस्टका बिचमा द्वन्द्वजस्तै थियो । स्कुलहरू कम्युनिस्टहरूको गढ, कांग्रेसको गढ भएको भनेर चिनिन्थे । 

२०७२ सालमा आएर उनले पीएचडी गरे, ‘समकालीन नेपाली कवितामा वर्ग द्वन्द्वको अभिव्यक्ति’ शीर्षकमा । उनका पाँच कविता कृति लगायत केही समालोचनाका पुस्तक प्रकाशित छन् । 

‘सबैभन्दा गहिरो प्रभाव मलाई विष्णु पोखरेलबाट पर्‍यो । उहाँलाई जनयुद्धका बेला राज्यले मार्‍यो । उहाँ चौथो महाधिवेशनमा जोडिनुभएको थियो, स्थानीय स्तरको सक्रिय नेता हुनुहुन्थ्यो,’ अमर भन्छन्, ‘कक्षा ७ मा पढ्दा म उहाँको घरमा गणित पढ्न जान्थेँ । उहाँले नै मलाई कम्युनिस्ट आन्दोलनतर्फ अभिप्रेरित गर्नुभयो ।’ 

गाउँकै शशिधर अधिकारीको प्रभाव पनि उनीमा पर्‍यो । शशिधर कम्युनिस्ट आन्दोलनमा प्रतिबद्ध भएर लागेका स्थानीय नेता थिए । उनीहरूसँग भेटघाट र कुराकानी हुँदै जाँदा अमर कम्युनिस्ट आन्दोलनतिर आकर्षित हुँदै गए । 

२०३६ सालमा भएको अनेरास्ववियु छैटौँको राष्ट्रिय सम्मेलनबाट अमर केन्द्रीय उपाध्यक्ष भए, जति बेला उनी १९ वर्षका थिए । त्यतिबेला लीलामणि पोखरेल अध्यक्ष भएका थिए भने केन्द्रीय कमिटीमा पम्पा भुसाल पनि थिइन् ।

पछि उनी मोटो मशाल हुँदै माओवादीमा जिल्ला कमिटीको सचिवालय सदस्य भए । जनयुद्ध सुरु हुनुभन्दा ११ महिनाअघि माओवादीसँग वैचारिक विमति जनाएर एमालेमा प्रवेश गरेका अमरले विभिन्न स्कुलमा ३५ वर्ष पढाए तर राजनीतिमा लागेकै कारण स्थायी हुन पाएनन्, कहिले थुनिन्थे, कहिले भाग्दै र लुक्दै हिँड्नुपथ्र्यो । 

२०७२ सालमा आएर उनले पीएचडी गरे, ‘समकालीन नेपाली कवितामा वर्ग द्वन्द्वको अभिव्यक्ति’ शीर्षकमा । उनका पाँच कविता कृति लगायत केही समालोचनाका पुस्तक प्रकाशित छन् । 

• दलितको माझमा 

अमरले ‘दलित’ शीर्षकमा एउटा कविता लेखेका छन्—

फलाम खाएर 

फलामसँग–सँगै

म हिँड्नुभन्दा पहिल्यै

युगले बनाएका मेरा घाउहरू हेर ।

दलितहरूले विभेदको कतिसम्म गहिरो घाउ लिएर बाँचेका छन् भन्ने अमरलाई गहिरो गरी नै बोध छ । उनले सानैदेखि दलितको अवस्थालाई नियाल्दै आएका हुन् ।

उनको घरदेखि करिब ४५ मिनेटको दूरीमा बालिम भन्ने ठाउँ छ । त्यहाँका फलामको काम गर्ने एक व्यक्तिलाई धेरैले बालिमे कामी भनेर चिन्थे । उनी अमरको परिवारका बालीघरे कामी थिए । उनले अमरको परिवारलाई आवश्यक फलामका भाँडाकुँडादेखि औजार बनाउने र धार लगाउने काम गर्थे । यसबापत उनलाई वर्ष दिनमा १० देखि १५ पाथीसम्म बाली (धान लगायत) दिइन्थ्यो । 

यसैगरी लुगा सिउने दमाईलाई अमरको परिवारले वार्षिक रूपमा बाली दिन्थे । ती बालीघरे दमाईको घर बालिमभन्दा अलि माथि भानपुरमा पथ्र्यो, त्यसैले उनलाई अमरहरूले भानपुरे दमाई भनेर चिन्थे ।

मर्मतका लागि भाँडाकुँडा वा धार लगाउने औजार लिएर अमर बेला बेला कामीकहाँ जान्थे । अर्कोतिर, वर्षमा एकपटक कामीले अमरको घरछेउमै आरन राख्थे, आरनका लागि आवश्यक खलाँती लगायत सामान कामीले घरबाटै ल्याएका हुन्थे । यसरी आरन राखेका बेला अमरको परिवार लगायत वरपरका आफन्तको औजारमा धार लगाउनेदेखि बिग्रेका भाँडाकुँडाको मर्मत–सम्भार गरिन्थ्यो । 

यसैगरी लुगा सिउने दमाईलाई अमरको परिवारले वार्षिक रूपमा बाली दिन्थे । ती बालीघरे दमाईको घर बालिमभन्दा अलि माथि भानपुरमा पथ्र्यो, त्यसैले उनलाई अमरहरूले भानपुरे दमाई भनेर चिन्थे । ज्यान मोटो भएकाले मोटे दमाई भनेर पनि चिन्थे । 

यहाँनेर बालिमे कामी, मोटे दमाई, भानपुरे दमाई, काली कमिनी जस्ता नाम आएका छन् । दलितहरूलाई यस्ता नाम समाजका ठुलाठालुले नै राख्ने हुन् । दलितहरूले आफ्नो नाम जस्तो राखे पनि ठालुहरूले त्यसलाई मान्दैनथे, उनीहरूले आफूले चिन्ने गरी, हेप्न र विभेद गर्न सहज हुने गरी नाम राखिदिन्थे । शासन–प्रशासनमा उनीहरूकै हालिमुहाली हुने भएकाले कतिपय कागजातमा पनि आफू अनुकूलको नाम–थर लेखिदिन्थे । 

अमरको घरतिर गन्दर्भहरू पनि बेला बेला सारंगी बजाउँदै र गाउँदै आउँथे । कसको घरमा कुन गन्दर्भ आउने भन्ने पनि तोकिएजस्तै हुन्थ्यो । उनीहरूले गीत गाएर आशीर्वाद दिन्थे । त्यसबापत उनीहरूलाई अन्न दिइन्थ्यो, भोको छ भने खान पनि दिइन्थ्यो । आफूलाई स्नेह देखाउने घर–परिवारमै गन्दर्भहरू बढी जाने गर्थे । 

तुलसीपुरस्थित पातुखोलामा पुष्कर भन्ने गन्दर्भ थिए । उनी अमरको घरमा कहिलेकाहीँ वर्षमा एकपटक, कहिलेकाहीँ दुई–तीनपटक पनि आउँथे । उनले विभिन्न गीत गाएर अमरको घरबाट धान लिएर जान्थे । उनलाई खाना पनि खुवाइन्थ्यो । 

अमरको दृष्टिकोणमा दलित आन्दोलनका मूलतः दुई धार वा धारा छन्— मार्क्सवादी आन्दोलन वा पार्टीसँग जोडिएर आएको धारा र डमोक्रेटिक आन्दोलन वा पार्टीसँग जोडिएर आएको धारा । 

अमरको दैलोमा टेक्ने जोसुकै दलितमाथि छुवाछुत गरिन्थ्यो । छुवाछुतमै अभ्यस्त थियो समाज, यद्यपि यी सबै मूल्य–मान्यतालाई अमरले मान्दैनथे । साथी डम्बर विश्वकर्माको घरमा गएर अमरले बस्ने–खाने गर्थे । एउटै स्कुलमा पढ्ने डम्बर अमरभन्दा एक ब्याच सिनियर हुन् । अमर र डम्बरको दोस्ती समाज हेरी क्रान्तिकारी नै हो । उनीहरूले छुवाछुत हटाउनेबारे पनि छलफल गरिरहन्थे । 

डम्बर विश्वकर्मापछि दलित समुदायका पुराना मित्रहरूलाई सम्झनुपर्दा उनले दाङका जितेन्द्रमान नेपाली र भागवत विश्वासी सम्झन्छन् ।

• दलित आन्दोलन

अमरको दृष्टिकोणमा दलित आन्दोलनका मूलतः दुई धार वा धारा छन्— मार्क्सवादी आन्दोलन वा पार्टीसँग जोडिएर आएको धारा र डमोक्रेटिक आन्दोलन वा पार्टीसँग जोडिएर आएको धारा । 

‘यी दुवैसँग नजोडिएको तर अधिकारका निम्ति विभिन्न सामाजिक संस्था खोलेर संघर्ष गर्दै आएको धारा पनि छ । यो धारा त्यति ठुलो छैन, स्वस्फूर्त धारा हो,’ अमर दलित आन्दोलनको विश्लेषण गर्छन्, ‘आजसम्मको दलित आन्दोलनले जे जति उपलब्धि हासिल गरेको छ, त्यसमा वामपन्थी खेमाको ठुलो भूमिका छ । डेमोक्रेटिकहरूले भन्दा कम्युनिस्टहरूले दलित आन्दोलनलाई धेरै हदसम्म साथ दिएका छन् ।’ 

यद्यपि अझै पनि कम्युनिस्ट आन्दोलनले दलित समस्यालाई समग्रतामा बुझ्न नसकेको अमरको ठम्याइ छ । उनका अनुसार, दलित आन्दोलनको समग्रता भनेकै आर्थिक, राजनीतिक, सामाजिक र सांस्कृतिक पाटो हो । उनी भन्छन्, ‘आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक र राजनीतिक रूपमै दलितहरू अरु समान हुने अवस्था सिर्जना हुनुपर्छ ।’ 

दलितहरूभित्रै पनि आफ्नो मुक्तिका लागि थरीथरीका बुझाइ रहेको अमरले पाएका छन् । दलितहरूले सर्वप्रथम आफ्नो मुक्तिको ठोस पाटो ठम्याउनुपर्ने उनको सुझाव छ । ‘एउटा ठोस विचारमा सबै पार्टी वा क्षेत्रमा लागेका दलितहरू एकमत हुनुपर्छ,’ अमर भन्छन्, ‘वर्गीय समस्या समाधान हुने हो भने जातीय, लैंगिक, सामुदायिक वा अल्पसंख्यकको समस्या ठिक भइहाल्छ भन्ने बुझाइ पनि छ । वर्गीय समस्या समाधान हुँदैमा दलित, महिला, आदिवासी जनजाति लगायतको समस्या पूर्णतया समाधान हुँदैन । यी समस्यालाई सांस्कृतिक, सामाजिक र मनोवैज्ञानिक ढंगले पनि हेरिनुपर्छ ।’

राज्यले पहिले आर्थिक र राजनीतिक रूपमा दलितलाई हक दिएर सामाजिक र सांस्कृतिक रूपान्तरणका कार्यक्रम ल्याउनुपर्ने अमरको बुझाइ छ ।

केही हदसम्म राजनीतिक र आर्थिक रूपमा दलितहरूको उत्थान हुँदा पनि सांस्कृतिक रूपान्तरणको प्रक्रिया बाँकी रहने अमर बताउँछन् । ‘सांस्कृतिक रूपान्तरणको प्रक्रिया अगाडि नबढेपछि बाहिर जे भने पनि संस्कारको तहमा गढेर बसेको छुवाछुतको भावना सिद्धिँदैन । त्यो कुनै न कुनै रूपमा प्रकट भइरहन्छ । त्यो व्यवहारमा मात्रै होइन, चिन्तनमा पनि प्रकट हुन्छ । जो हामीले देखिरहेकै छौँ,’ अमर निष्कर्षमा भन्छन्, ‘दलित समस्यालाई पूरै हल गर्न पुँजीवादले सक्दैन, यसका निम्ति समाजवादी क्रान्ति नै आवश्यक छ भन्ने मेरो बुझाइ हो ।’ 

अमरले सांस्कृतिक रूपान्तरणका लागि आफ्ना विचारहरू विभिन्न माध्यमबाट व्यक्त गर्दै आएका छन् । २०६७ सालमा प्रकाशित आफ्नो पुस्तक ‘समय, समाज र संस्कृति’मा ‘कम्युनिस्ट आन्दोलन र सांस्कृतिक रूपान्तरण’ शीर्षकमा उनको विचार छ, ‘समाजले अपनाउँदै आएको संस्कृतिका ठाउँमा वैकल्पिक संस्कृति प्रस्तुत नगरीकन राजनीतिक वैचारिक कार्यले मात्र सांस्कृतिक रूपान्तरण सम्भव हुन्न । वैकल्पिक संस्कृतिको प्रस्तुतिले चयनको अवसर प्रदान गर्दछ । यस दृष्टिले हेर्ने हो भने सांस्कृतिक रूपान्तरणको हाम्रो आन्दोलन अत्यन्त अधुरो रहेको छ ।’

राज्यले पहिले आर्थिक र राजनीतिक रूपमा दलितलाई हक दिएर सामाजिक र सांस्कृतिक रूपान्तरणका कार्यक्रम ल्याउनुपर्ने अमरको बुझाइ छ । ‘अहिले दलितहरूलाई संविधान र कानुनले दिएकै अधिकार पनि कार्यान्वयनमा आउन सकेका छैनन् । पार्टीहरूमा दलितहरूको उपस्थिति न्यून छ,’ उनी भन्छन्, ‘दलितमाथिका विभेदकारी घटनामा कारबाही हुँदैनन्, किनभने प्रहरी प्रशासनदेखि नेतामा एक खालको सोच छ, जसले कारबाहीको प्रक्रिया सहजै अघि बढ्न दिँदैन । राज्यको सम्पूर्ण तहबाट र नागरिक समाजबाट दलित मुक्तिका लागि पहल थालिनुपर्छ । सामाजिक र सांस्कृतिक तहमा नागरिक समाजकै भूमिका हुन्छ ।’