काठमाडौँ । अफ्रिकाका केही भागमा ‘एमपक्स’ रोग फैलिएपछि विश्व स्वास्थ्य संगठनले सार्वजनिक स्वास्थ्य आपत्काल घोषणा गरेको छ। संस्थाले यो रोगलाई अन्तर्राष्ट्रिय चासोको विषयको रूपमा समेत व्याख्या गरेको हो ।

एमपक्स एक सङ्क्रामक रोग हो, पहिले मंकीपक्स भनेर चिनिन्थ्यो। अफ्रिकी देश कंगोमा यो रोगबाट प्रारम्भिक चरणमा ४५० भन्दा बढीले ज्यान गुमाएका छन् ।

अहिले यो रोग मध्य र पूर्वी अफ्रिकामा तीव्र गतिमा फैलिरहेको छ । वैज्ञानिकहरूले पनि द्रुत रूपमा फैलिरहेको रोगको नयाँ प्रकार र उच्च मृत्यु दरमा आफ्नो चिन्ता व्यक्त गरेका छन्।

डब्लूएचओका प्रमुख टेड्रोस अधानोम गेब्रेयससले पनि अफ्रिका र त्यसभन्दा बाहिर पनि यो रोग फैलिने सम्भावनाप्रति चिन्ता व्यक्त गरे । उनले भने, ‘अन्तर्राष्ट्रिय सहयोगले मात्र यो रोग रोक्न सकिन्छ र जनताको जीवन बचाउन सकिन्छ ।’

एमपक्स व्यक्तिहरू बिचको नजिकको सम्पर्कबाट फैलिन सक्छ । जस्तै– शारीरिक सम्पर्क, स्पर्श वा एक अर्काको नजिक सास फेर्दा।

यो रोगमा चिसो लागेको जस्ता लक्षण देखिन्छन् । बिरामीहरूको छालामा घाउहरू पनि हुन सक्छन्। यस रोगबाट १०० पीडितमध्ये सरदर चार जनाको मृत्यु हुन्छ ।

एमपक्सको पहिलो केस कहिले रिपोर्ट गरिएको थियो ?

यो भाइरसको पहिलो केस सन् १९५० को दशकमा देखिएको थियो । पछिल्ला केही महिनामा यो भाइरस विश्वका ११६ देश/क्षेत्रमा प्रवेश गरिसकेको छ ।

एमपक्स दशकौँदेखि अफ्रिकी मानिसहरूमा सामान्य रहेको रोगका रूपमा रहेको थियो । तर अहिले विश्वका अन्य देशहरूमा पनि फैलिरहेको छ। विशेष गरी अमेरिका, क्यानडा, बेलायत र धेरै युरोपेली देशहरूमा यसको केसहरू रिपोर्ट गरिएको छ।

यद्यपि यो रोगको प्रकोप अझै व्यापक रूपमा फैलिएको छैन । तर केही देशहरूमा नयाँ केसहरूले निश्चित रूपमा मानिसहरूमा चिन्ता पैदा गरेको छ।

फेरि पनि भाइरस फैलनुको कारणबारे खासै जानकारी नभएको स्वास्थ्य अधिकारीहरूले बताएका छन् ।

एमपक्स वास्तवमा के हो?

एमपक्स भाइरसको कारणले हुन्छ, जुन स्मलपक्स परिवारको भाइरस हो । यो मध्य र पश्चिमी अफ्रिकी देशका मानिसहरूमा बढी देखिन्छ। यस भाइरसको दुईवटा महत्त्वपूर्ण प्रकारहरू छन्: पश्चिमी अफ्रिकी र मध्य अफ्रिकी।

युनिभर्सिटी अफ साउथह्याम्प्टनमा विश्वव्यापी स्वास्थ्य समस्याहरूमा अनुसन्धान गर्ने वरिष्ठ अनुसन्धानकर्ता माइकल हेडका अनुसार भाइरसको सङ्क्रमण अहिले किन फैलिरहेको छ भन्ने जानकारी अझै सीमित छ । तर विज्ञहरूले कोरोनाभाइरस महामारीमा देखेको हदसम्म सङ्क्रमणको स्तरबाट डराउनु आवश्यक ठान्दैनन्।

जब कोरोनाभाइरसको पहिलो केस रिपोर्ट गरिएको थियो, यसको बारेमा केही थाहा थिएन । एमपक्स एक रोग हो जसको बारेमा हामीलाई धेरै पहिले नै थाहा छ।

यो भाइरस त्यति खतरनाक नदेखिए पनि भाइरसले उत्परिवर्तन गरिरहने र नयाँ स्ट्रेनहरू निस्कने भएकाले यसलाई रोक्न व्यापक प्रयासको अभाव हुन नहुने उनीहरूको भनाइ छ ।

बाँदरमा पहिलो पटक एमपक्स पत्ता लागेको थियो

जब कोभिड-१९ को प्रारम्भिक केसहरू देखा पर्न थाले, यो रोग कहाँबाट र कसरी आयो भन्ने एउटा ठुलो प्रश्न थियो । तर धेरै सिद्धान्तहरूले जनवारबाट यो मानिसमा आयो भनेर देखाउँछन् । जनावरबाट आएको भनिए पनि यो कुन जनावरबाट मानिसमा आएको हो भन्ने अझै बहसको विषय हो ।

अफ्रिकाका मानिसहरू लामो समयदेखि एमपक्सबाट पीडित छन्। यसलाई सन् १९५८ मा बाँदरमा पहिलो पटक पहिचान गरिएको थियो, त्यसपछि यसलाई मंकीपक्स नाम दिइएको थियो ।

तर, अर्को अध्ययनले यो रोग बाँदरभन्दा पहिले मुसामा पाइएको देखाएको छ । युनिभर्सिटी अफ रिडिङका सेलुलर माइक्रोबायोलोजीका एसोसिएट प्रोफेसर साइमन क्लार्कले साइन्स मिडिया सेन्टरलाई भने, ‘एमपक्स पहिलो पटक सन् १९५० को दशकमा बाँदरमा भेटिएको थियो । सन् १९७० को दशकमा यो मानिसमा फैलिएको थियो । यो अन्य जङ्गली जनावरहरूमा पनि फैलिन सक्छ ।’

शोधकर्ताहरूले भाइरसका दुई प्रकारहरू पहिचान गरेका छन्, एउटा मध्य अफ्रिकी भेरियन्ट जसले बढी लक्षणात्मक रोग निम्त्याउँछ र पश्चिम अफ्रिकी भेरियन्ट जसले हल्का लक्षणहरूसहित सङ्क्रमण निम्त्याउँछ।

दशकौँदेखि समुदायलाई असर गर्ने भाइरस, राम्रोसँग परिचित छ र भ्याक्सिन र उपचारहरू उपलब्ध छन्।  एमपक्सको भ्याक्सिन स्मलपक्स सर्ने भाइरससँग धेरै मिल्दोजुल्दो भएकाले स्मलपक्सको खोपलाई दुवै रोगविरुद्ध प्रभावकारी मानिएको छ।

एमपक्सको लक्षण

प्रारम्भिक लक्षणहरूमा ज्वरो, टाउको दुख्ने, सुन्निने, कम्मर दुख्ने र मांसपेशी दुख्ने समावेश छ। ज्वरोका कारण छालामा दागहरू आउन सक्छन्। जुन प्राय: अनुहारबाट सुरु हुन्छ, त्यसपछि शरीरको अन्य भागहरूमा फैलिन्छ।

सामान्यतया हत्केला र पैतालाहरूमा यो बढी हुन्छ। दाना धेरै चिलाउने र दुख्ने हुन सक्छ। यसमा धेरै परिवर्तनहरू हुन्छन् । त्यसपछि दाग पनि देखा पर्न सक्छ। यो सङ्क्रमण सामान्यतया आफैँ निको हुन्छ । यसलाई निको हुन १४ देखि २१ दिनसम्म रहन्छ।

कसरी सङ्क्रमित हुन्छ ?

सङ्क्रमित व्यक्तिको नजिकको सम्पर्कमा आउँदा एमपक्स हुन सक्छ। यसको भाइरस हाम्रो छालामा घाउ भएको ठाउँ, आँखा, नाक वा मुखबाट शरीरमा प्रवेश गर्न सक्छ।

यो भाइरस यौनसम्पर्कका क्रममा पनि एक व्यक्तिबाट अर्को व्यक्तिमा पनि सर्छ । यसका अलावा बाँदर, मुसाजस्ता सङ्क्रमित जनावरबाट पनि यो सर्ने गर्दछ । साथै, ओछ्यान वा कपडामा भाइरस छ भने, यो तिनीहरूको सम्पर्कमा आएर फैलन सक्छ।

एमपक्स कति खतरनाक छ ?

अहिलेसम्म यो भाइरसको हल्का केस मात्रै देखिएका छन्, जसको मतलब बिरामीको अवस्था त्यति खराब छैन। कहिलेकाहीँ यो स्मलपक्स जस्तै हुन्छ र केही हप्ता भित्र आफैँ निको हुन्छ।

तर, कतिपय अवस्थामा बिरामीको अवस्था गम्भीर बन्दै गएको छ । पश्चिम अफ्रिकामा पनि यसका कारण मृत्यु हुनेका घटनाहरू रेकर्ड भएका छन्। यो भाइरससँग जोडिएको अर्को कुरा, समलिङ्गी र उभयलिंगी पुरुषलाई यसबाट बढी जोखिम हुने बताइएको छ ।

यदि देखियो भने एमपक्सबाट सङ्क्रमित व्यक्तिको सम्पर्कमा आएर कसैलाई पनि यो रोग लाग्न सक्छ । यद्यपि बेलायतको स्वास्थ्य सुरक्षा एजेन्सीले हालै बेलायत र युरोपमा धेरै समलिङ्गी र उभयलिंगी पुरुषहरू यो भाइरसबाट सङ्क्रमित भएको बताएको छ। तसर्थ, एजेन्सीले तिनीहरूलाई विशेष गरी लक्षणहरू बारे सचेत हुन र तुरुन्तै चिकित्सकलाई सम्पर्क गर्न आग्रह गरेको छ।

एमपक्सको उपचार के हो?

युनाइटेड स्टेट्स सेन्टर फर डिजिज कन्ट्रोल एण्ड प्रिभेन्सन (सीडीसी) ले आफ्नो वेबसाइटमा हाल एमपक्स सङ्क्रमणको कुनै खास उपचार उपलब्ध नभएको तर औषधिद्वारा यसको फैलावटलाई नियन्त्रण गर्न सकिने बताएको छ। बजारमा पहिले नै एमपक्समा प्रयोगका लागि स्वीकृत भएका र रोगविरुद्ध प्रभावकारी भएका औषधीहरू उपलब्ध छन् । सिडोफोभिर, एसटी-२४६ र भ्याक्सिनिया इम्युनोग्लोबुलिन जस्ता औषधीहरू बाँदरको सङ्क्रमणमा प्रयोग गरिन्छ।

एमपक्सको रोकथाम र उपचारको लागि बहु-राष्ट्रिय रूपमा स्वीकृत भ्याक्सिन JYNNEOSTM हो, जसलाई इम्वाम्यून वा इम्वेनेक्स पनि भनिन्छ। यो खोप डेनमार्कको औषधि कम्पनी बाभेरियन नर्डिकले बनाएको हो ।

अफ्रिकामा यसको प्रयोगको बारेमा अघिल्लो तथ्याङ्कले यो एमपक्स रोक्न ८५ प्रतिशतसम्म प्रभावकारी रहेको देखाउँछ।

यसबाहेक ACAM2000 नामक स्मलपक्सको खोप पनि छ। स्वास्थ्य अधिकारीहरूले यो खोप एमपक्सविरुद्ध पनि प्रभावकारी हुने विश्वास गर्छन्। यो खोप अमेरिकामा यो भाइरस फैलिएको बेला प्रयोग गरिएको थियो ।

विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनले पनि स्मलपक्सविरुद्धको खोप लगाइएका मानिसहरू यस भाइरसबाट धेरै हदसम्म सुरक्षित रहने बताएको छ। यद्यपि, धेरै देशहरूमा यो खोप लगभग ४० वर्ष पहिले रोकिएको थियो किनभने ती देशहरूबाट स्मलपक्स उन्मूलन भइसकेको थियो।

धेरैजसो देशहरूमा, खोपहरू हाल १८ वर्षभन्दा माथिका मानिसहरूलाई मात्र उपलब्ध छन्, जसलाई यो रोग लाग्ने उच्च जोखिममा मानिन्छ।

युके हेल्थ प्रोटेक्शन एजेन्सीले एमपक्स भ्याक्सिन सङ्क्रमण हुनु अघि र पछि दुवै अवस्थामा प्रयोग गर्न सकिने बताएको छ।

एमपक्स समय समयमा फैलिएको छ

मानिसमा एमपक्सको पहिलो केस सन् १९७० मा कङ्गो गणतन्त्रमा रिपोर्ट गरिएको थियो, र त्यसपछि दशकौँसम्म मध्य र पश्चिमी अफ्रिकाका धेरै देशहरूमा सङ्क्रमण आवधिक रूपमा फैलिएको छ।

अफ्रिका बाहिर एमपक्सका केसहरू दुर्लभ भएता पनि हालैका वर्षहरूमा अमेरिका, बेलायत, इजरायल र सिंगापुरमा घटनाहरू रिपोर्ट गरिएका छन्।

हाल बेलायतमा यस रोगका केसहरू रिपोर्ट गरिएको छ तर यसअघि पनि सन् २०१८, २०१९ र २०२१ मा बेलायतमा यसका केसहरू देखा परेका थिए।

अफ्रिका बाहिर पहिले रिपोर्ट गरिएका केसहरूको सङ्ख्या धेरै कम थियो। सन् २०२३ मा अमेरिकामा ४७ वटा घटना रिपोर्ट गरिएको थियो।

विगतका अनुभवहरूले स्वास्थ्य अधिकारीहरूलाई यो भाइरसबारे जानकारी मात्र दिएका छैनन्, तर यसलाई कसरी रोक्ने भनेर पनि सिकाएको छ।

यद्यपि, धेरै देशका स्वास्थ्य एजेन्सीहरूले यो भाइरसका केसहरूलाई नजिकबाट निगरानी गरिरहेको बताएका छन्। सही तथ्याङ्क नआएसम्म यो भाइरसको प्रकोप पछिल्लो पटकको जस्तै हल्का हुने हो वा होइन भन्न सकिने अवस्था छैन ।

यसअघि अफ्रिका बाहिर कुनै पनि देशमा एमपक्सका यति धेरै केसहरू एकपछि अर्को देखिएका थिएनन्।

 बीबीसी