नवीनाले पहाडी वास्तुकला अर्थात्  आफ्नी बज्यैको परिवेशलाई आफ्ना चित्रमा ल्याएकी छन् । बुढी बज्यैले भन्ने कथा, लोकगाथा, उनले बाँचेको जीवन, परम्परा वा संस्कृति आदि नवीनाका कलामा आएको आभास हुन्छ । 

‘इकोज फ्रम द ल्यान्ड अफ मेमोरिज’ नाम दिएर भर्खरै (जुलाई १३ देखि २८ सम्म) युवा कलाकार नवीना सुनुवारको प्रिन्ट मेकिङका काम (श्वैत–श्याम उडकट) प्रदर्शन गरियो, लाजिम्पाटस्थित तक्पा ग्यालरीमा । 

पुख्र्यौली थलो ओखलढुङ्गाका सम्झनाहरू नवीनाका काममा प्रतिध्वनित भएका छन् । 

यस प्रदर्शनीको औपचारिक शुभारम्भ गरिएन । हामी ७० नाघेका दुई कलाकार (राधेश्याम मुल्मी र म) समयमै पुगेका रहेछौँ । हामीलाई विधिवत् रुपमा स्वागत गरेपछि नवीनाले आफ्ना कामहरू देखाइनन् मात्रै, धेरथोर व्याख्या पनि गरिन् । उनले हामीलाई अघिल्तिर लगाएपछि उपस्थित भावक, दर्शक तथा कलाकारले प्रदर्शनीको शुभारम्भ भएको ठानेको हुनुपर्छ । युवा कलाकारका यस्ता सोलो प्रदर्शनीहरूको फरक ढंगले शुभारम्भ हुनु पछिल्लो समय स्वाभाविक भइसकेको छ ।

हामीले सबैजसो कलालाई नियाल्यौँ । हामीले कला अवलोकन गरिरहँदा उपस्थित युवा कलाकारको सानो जत्थाबिच कला अवलोकन गर्दै खासखुस कुराकानी भएको सुनिन्थ्यो । यसबाहेक कलाको थप चर्चा गरिएन । प्रदर्शित कलाबारे त्यहाँ दस्ताबेज केही थिएनन्, त्यसैले पनि चर्चा–परिचर्चाको माहोल बनेन । सहजै बुझिने मूर्त चित्रहरू भएकाले पनि त्यति छलफल नभएको हुन सक्छ । 

हिजोआजका कला प्रदर्शनीमा कलाकृति डिस्प्लेको प्रकृतिमा बढी मात्रामा देखिन्छन् । कलाकार स्वयं र कला ग्यालरीका सञ्चालक आदिमा औपचारिक कार्यक्रमको मोह घटेको छ । कलाको चर्चा र विश्लेषणबाट अचेल टाढा बस्न खोजेको देखिन्छ । बरु कलाको व्यवसायका लागि आकर्षक वातावरण बनाउन सबैजसो तल्लीन हुने गरेको देखिन्छ । अचेल भित्तामा चित्र टाँगिन्छन्, अवलोकनका लागि दर्शक आउँछन्, बिक्रीका लागि राखिएका कलालाई कतिपयले किन्छन् पनि । यसबाहेक कलाकारहरूबिच भेटघाट र गफगाफको संयोग मिल्छ, चिसो–तातो खान्छन् । यसपल्ट यही भयो । 

• झ्यालबाट सुरु भएको कथात्मक–कला 

एउटा पुरानो घरको कलात्मक झ्याल, जो स्थानीय लसिलो माटोको गारोमा टाँसिएर धमिलो गरी बसेको देखिन्छ । यसबाहेक चित्रपटमा अरु चिज झट्ट देखिँदैनन् । तेर्साे सपाट होरिजन्टल रेखाहरूका कारण उनका चित्र झट्ट हेर्दा अमूर्त भएको दृष्टि–भ्रम हुन्छ । यद्यपि अलि परबाट हेर्दा उनका चित्र पूर्णतः यथार्थतामा वशीभूत भएका देखिन्छन् । 

अन्य कति चित्रहरूमा यस्तै भर्टिकल लाइनहरू देखिन्छन् । मात्र काला–सेता रंग अनि स्वाभाविक रेखाका रेसा बन्दा चित्रमा घाम–छायाको प्रभाव परेको देखिन्छ । यस्तो प्रभावलाई धेरै टाढा पारेर यथार्थ झल्काउने उनका चित्र अति विस्तारमा कुँदिएका देखिन्छन् । १९औँ शताब्दीको मध्यतिरका प्रभाववादी चित्रमा घाम–छायाको विषय मूल रूपमा उठाइएको थियो ।

उनका चित्रले चहलपहलविनाको सुनसान आभास गराउँछन् । जीवजन्तु कतै नदेखिँदा निर्जीव विषयको उठान पनि उनको खास विशेषता बन्न गएको छ । यथार्थ दृश्यावलोकन भए पनि उनका चित्र यथार्थवादी होइनन् । बरु थोरै कन्सेप्चुयल आर्टतर्फ ढल्कँदा उनका सिर्जना एक तमासका देखिन्छन् । चित्रमा आएको झ्यालले धेरै पुरानो समय वा स्मृतितिर बगाएको आभास हुन्छ । 

पहिले दुःखसुखले बनाएको घरको झ्यालमा केही न केही कला कुदिएकै हुन्थे । अहिलेको आधुनिक भाषामा यसलाई ‘इन्टेरियर डेकोरेसन’ भन्ने गर्दछौँ ।

झ्यालबाट भित्र वा बाहिर भए भाँतीमा अन्य चित्र आएका छन् । थुन्से, डोका, मकैका घोँगा, ढोका आदिमा कलात्मकता देखिन्छ । कलाकारले तिनै परिदृश्यलाई पुनः अलग्ग संयोजनमा चम्किलो बनाएर ल्याएकी छन् । यही युनिक कलागत संरचनाले उनका चित्रमा थुप्रै कथा–व्यथा त्यसै उम्लिरहेको जस्तो देखिन्छ । अझ भनौँ सिंगो ओखलढुङ्गाकै परम्परा र आन्तरिक सुगन्धलाई उनले आफ्ना कलामा उतारेकी छन् । 

अर्को चित्र छ, घरभित्रका माटाका खुड्किलाहरू, मात्र माटाका खुड्किलाहरू अन्य केही देखिन्न, यसको संरचना अझ अचम्मको छ । चित्रपटमा सम्पूर्णता खोज्नेका लागि यो चित्र अद्भुत लाग्नेछ । 

हिजोआज विशेषतः युवा कलाकारले आफ्नो विगतका स्मरणलाई कलाको विषय बनाउने एक प्रकारको प्रचलनजस्तो भएको छ । हजुरबा–हजुरआमाले प्रयोग गर्ने विभिन्न सामग्रीलाई कलाको विषयवस्तु बनाउन आजका युवा कलाकार बढी इच्छुक देखिन थालेका छन् । 

नवीनाले पहाडी वास्तुकला अर्थात्  आफ्नी बज्यैको परिवेशलाई आफ्ना चित्रमा ल्याएकी छन् । कलाकारले देखिएका वस्तुलाई मात्र समेट्दैनन्, आफूमा आएका विचारलाई समेत समेट्न खोज्छन् । यसले गर्दा नवीनाका कला स्वाभाविक हुँदाहँुदै पनि अलिकता अस्वाभाविक देखिन गएको छ । यस्तायस्तै वैचारिक अवधारणा, विचारलाई यथार्थ रूपमा उनले आफ्नो कलामा पस्किँदा देखिन गएको प्रकृति थोरै अनौठो पनि लाग्छ । 

बुढी बज्यैले भन्ने कथा, लोकगाथा, उनले बाँचेको जीवन, परम्परा वा संस्कृति आदि नवीनाका कलामा आएको आभास हुन्छ । यसर्थ उनका चित्रहरू भाव र भावना होइनन्, अवस्थाले जन्माएको विचारहरूको अभिव्यक्ति हुन् । यस कारण पनि उनका चित्र सरल सामान्य देखिन्छन् । छानी–छानी पात्रलाई क्यानभासमा ओराल्दा, संयोजन वा संगठित गर्दा बन्न गएको वैकल्पिक कलाको गुणहरूलाई उनका कलामा सहजै छाम्न सकिन्छ । आजको वैकल्पिक कला भनेको कलामार्फत अभिव्यक्ति दिनु वा दुखेसो पोख्नु मात्रै होइन, अनुभवबाट विचार निर्माण गरी चित्रद्वारा सकारात्मक परिवर्तनका लािग वकालत गर्नु हो । 

आफ्ना चित्रबारे नवीना भन्छिन्, ‘मेरो गाउँमा छाएको शून्यता, वा खाली घरहरू र बाँझा खेतबारीहरू एकातिर छन्, अर्कोतिर यी चित्रले त्यसमै भरीपना वा जीवन ब्युँझाउने कोसिस गरेका छन् ।’

सामान्य आँखाले झट्ट हेर्दा उनका चित्र आम मान्छेले सहजै बुझ्न वा महसुस गर्न सक्छन् जस्तो लाग्छ, त्यसो हुँदा यी चित्रको व्याख्या किन आवश्यक पर्‍यो र भन्ने पनि लाग्छ । 

झ्यालमा ओछ्याइको सुकुल, त्यससँगै बसेको कुकुर, झुन्ड्याइएका मकैका घोँगा आदिले उनको कलामा स्थानीयता र  मौलिकता झल्कन्छन् । त्यस कारण यी कला अवलोकन गर्ने भावकले पनि अपनत्व महसुस गर्छन् । 

झट्ट हेर्दा उनका कलामा निख्खर श्वेत–श्याम प्रिन्ट मेकिङका कामहरू देखिन्छन् । कलाको यो विधामा काम गर्दा प्रविधिले बढी मात्रामा थिच्ने गर्छ । कलाकारकै अनुसार पनि एउटा चित्र बनाउन उनलाई एक महिना लाग्यो रे । केमिकल, मेटल प्लेट अनि मेसिन (प्रिन्ट मेकिङ मेसिन), कागज र मसीहरूसँग खेल्दाखेल्दै एउटा चित्र निकाल्न दिन वा रात बितेको पत्तै हुँदैन । निरन्तर ध्यानमग्न भएर सचेतना र दक्षताका साथ काममा लाग्नुपर्छ । काम गर्दै जाँदा आफ्नो भावनामा चोट लागे पनि तत्क्षणै अभिव्यक्त गरिहाल्छु भन्न पाइँदैन । निरन्तर मिहिनेत गरिरहनुपर्ने अनि खर्चालु विधा भएकाले यसमा लाग्ने कलाकार कम देखिन्छन् ।

(मल्ल कलाकार र कला समीक्षक हुन् ।)