काठमाडौँ । वास्तवमा साउन १ गतेदेखि चाडपर्वहरू सुरु हुन्छ । वर्ष दिनमा दुई पटक सूर्यको स्थितिमा परिवर्तन हुने भएकाले त्यसलाई उत्तरायण र दक्षिणायन भनेर बुझ्ने गरिन्छ । साउने सङ्क्रान्तिबाट सूर्यले दक्षिणतर्फको यात्रा तय गर्ने भएकाले यस दिनलाई दक्षिणायन भनिएको हो । साउन महिना वैदिक सनातन हिन्दु धर्मावलम्बीहरूको पवित्र महिना भएकाले विभिन्न चाडपर्व सुरु हुने गरेका छन् । उत्तरायण प्रारम्भ भएपछि भने चाडपर्वहरू सकिन्छन् । हाम्रा जति पनि चाडपर्वहरू छन् ती सबै किसान र कृषिसँग सम्बन्धित छन् । 

मुख्य गरी खेतीपातीको मौजारो गरिसकेपछि चाडपर्वलाई स्वागत गरिन्छ । मैजारो गरेर साउन १ गते  मिठा खानेकुरा बनाएर खाने, रमाइलो गर्ने चलन छ । साउन १५ गते  खीर खाने प्रचलन छ ।  खीरमा बढीजस्तो  पौष्टिक तत्त्व  रहेको  हुनाले थाकेको  शरीरले  भोलिको  दिनमा काम गर्न  सकियोस्  भनेर  खीर  खाने  चलन चलेको  हो । तर  यो  चलन सहरमा बसेकाहरूका लागि बनाइएको होइन ।  सहरमा बसेका मान्छेहरू सधैँ खाइ नै रहेका हुन्छन् । विशेषगरी ग्रामीण इलाकामा बस्नेहरूलाई खीरको अलग्गै महत्त्व छ । साउन महिना हरियो चुरा लगाउने चलन छ । किनभने साउनभर पूरै पृथ्वी हरियो हुने र शिवजी खुसी हुने विश्वास छ । साउनको महिना शिवजीलाई बेलको पात नै चढाउने चलन छ । 

बेलको  पातको  महत्त्व  धेरै  नै  छ । तर कसैले जानेर चढाउने  गर्छन् भने  कसैले  नजानेर चढाउने गर्छन् । बेलको पत्र हरियो छ, यसमा जहिले पनि तीनवटा पत्ता हुन्छन् । तर कसैमा दुईवटा पत्नी हुन्छन् । खासगरी भगवान् शिवलाई  चढाउँदा तीनवटा पत्र भएको चढाउनुपर्छ ।  तीनवटा पत्रको  भिन्नाभिन्नै महत्त्व  छ ।  जस्तै ः ठुलो एउटा पात हुन्छ र अरू बिचमा दुईवटा पात छन् । त्यो मध्ये पनि एउटा ठुलो अनि एउटा सानो हुन्छ । तर यसमा पनि डाँठ नभएको चढाउनु हुँदैन । एउटा ब्रम्हा, एउटा पात विष्णु र अर्को पात महेश्वर हुन् । 

शिवजीको परिवारमा चार जनाको परिकल्पना गरिएको छ ।बाबु शिव, आमा पार्वती, छोरा कार्तिक र कान्छाको नाम गणेश हो । शिवको महत्त्व सबैभन्दा ठुलो छ । सबैको एउटा एउटा बाहन छन् । शिवको वाहन–साँढे गोरु जो बिस्तारै हिँड्छ । पार्वतीको वाहन, बाघ जो छिटो दौडिन्छ । जेठो छोरा कार्तिकको वाहन मजुर जो छिटो उड्ने गर्छ ।साथै कान्छो छोरा गणेशको बाहनमुसा जो बिस्तारै हिँड्ने गर्छ । तर शिवजीले सबैलाई मिलाएर राखेका छन् त्यसैले उनीबाट हामीलाई धेरै कुरा सिक्न भनिएको हो ।  

अब नागपंचमीको महत्त्व पनि शिवजीसँग जोडिन्छ । शिवजीले आफ्नो गणनाका रुपमा सर्पलाई लिएका छन् । घाँटीमा सर्प लगाएर पनि शिवजी शान्त छन् । यसको  अर्थ  केहो भने, हाम्रो  जुन वायूमण्डल र पृथ्वी छ त्यहाँ सूर्यको विकिरण आउँछ । विभिन्न धुँवाधुलो र  समस्याले गर्दा गर्दाखेरी ओजन तह विस्तारै बिस्तारै घटिरहेको हुन्छ ।  त्यहीँ ओजन तहलाई सर्पले सूर्यबाट आएको  विकिरणलाई  सर्पले  सोसेर  विषमा परिणत गर्ने गर्दछ । यो विज्ञानले पुष्टि गरेको कुरा हो । हिन्दुहरूले मरेको मान्छे जलाउने गर्छन् । जलाउँदाको धुँवाले चाहीँ ओजनतहलाई टाल्ने काम गर्दछ । जलाउँदा पनि प्रकृतिले मान्छेले भलाइ गरिरहेको छ । विकिरणलाई नागले सोसेर लिन्छ । मानिसलाई जोगाउन सर्पले मद्दत गर्छ । शरीरमा विकिरण नै विकिरण र ब्याक्टेरियाहरु धेरै छन् । राम्रा ब्याक्टेरियाहरु पनि छन् जसले हामीलाई बचाएर राखेका पनि छन् । नराम्रा ब्याक्टेरियाहरु पनि छन् जसले शरीरलाई मार्न पनि खोजिरहेका छन् । शरीरमा भएका विकीरणहरुलाई  सोसेर लिएर पनि सर्पले बचाइरहेको हुन्छ ।  जस करण पनि सर्पलाई बचाइराख्नुपर्छ ।  

विच्छी र सर्पले हाम्रो शरीरमा भएका खराब तत्त्वलाई लिने काम गर्छ । त्यसैले पनि सर्पलाई हामीले बचाइराख्नु पर्दछ । हिंड्दा टोक्छ, मार्छ छुट्टै कुरा भयो तर बचेर काम गर्नुपर्छ । बिना आक्रमण नगरी त सर्पले पनि मार्दैन् । सबै सर्पहरू विषालु नै हुन्छन् भन्ने पनि छैन । नागको प्रकार केही फरक पनि हुन्छन् । टाउकोमा सिउरो भएको सर्पहरुलाई नागभन्ने चलन छ ।

हिन्दु धर्ममा आठवटा नागको चाहिँ बढी महत्त्व दिइएको छ । विष्णु भगवानसँग शेषनाग मानिएजस्तै सबैको आफ्नो आफ्नो ब्याख्या गरिएको छ । शिवजीले पनि शत्रुबाट बचाउनका लागि घाँटीमा नागको प्रयोग गरेको देखिन्छ । हामी कागजमा नागको तस्वीर बनाएर टाँस्ने गर्छौँ तर धातुको नाग बनाएर राख्न सके राम्रो हुन्छ ।

नागको आकार र स्वरुप फरक फरक हुन्छ । पूर्व–पश्चिम, उत्तर–दक्षिण चारै दिशा हुन्छन् । प्रत्येक तीन महिनामा नागको शिर फरक फरक हुन्छ । अहिले उत्तरतिर छ भने पश्चिमतिर नाग फर्काउनुपर्ने हुन्छ । टाँसेको नाग त फर्काउन सकिँदैन । धातुको नाग बनाएर राख्यौँ भने फर्काएर पूजा गर्न मिल्छ । नागको पूजा गर्दा धूप बाल्न हुँदैन । किनकि धुपले त सर्प भाग्छ । सर्पलाई रातो मन पर्दैन सेतो मन पर्छ । कपास मन पर्छ । सर्पका लागि मह विषहो दुध चढाउने चलन छ । खैनी पनि त्यत्तिकै विष हो । मानिसलाई प्यारालाइसिस हुनुको कारण सर्पसँग सम्बन्धित छ । 

। शरीरमा सर्पको भूमिका बढी भएको मानिसहरुलाई कुण्डलीको १२ कोठा मध्ये ६ कोठा खाली भयो भने कालसर्प देखिने र मानिसलाई प्यारालाइसेस भएको मानिन्छ । इको सिस्टमका कारण पनिनागको महत्वभएको हो । साउन महिनाभरी मानिसले प्रकृतिको पूजा गरिरहेको कारण इकोसिस्टमकै कारण हो । कंक्रिट भवनहरू बनाएर मात्र प्रकृतिको पूजा हुँदैन । मान्छे मासिएपछि कति वर्षपछि बल्ल घर ढल्छन् अनि विध्वंस हुन्छ । अनि मात्र प्रकृति आफ्नो ठाउँमा आउँछ ।  

पातलमा नागहरु धेरै बस्छन् भनिन्छ । किनकि पातलमा वा जहाँ धेरै समुन्द्र छ त्यहाँ धेरै बस्ने हो । वास्तविकवा साँच्चिकै नाग नेपाल पाइँदैन भनिन्छ । नागको पूजा गर्दा विषेशगरी कपास प्रयोग गर्नुपर्ने हुन्छ । दुध चडाउँछौं । धान भुटेर लाभा चढाइन्छ ।सेतो फूल नागलाई बढी मन पराउँछ । कालो सर्पको पूजा गर्दा नौं वटा नागहरु बनाएर बीचमा तामा, सुनको जे भएपनि काली नाग बनाएर राखिन्छ । खोलामा लगेर बगाउनुपर्छ । र नागको नृत्य गर्ने पनि चलन छ । प्रायजेष्ठको महिनमा आँदी आउँछ । तेर्सो खालको विजुली चम्किन्छ । हावाले गर्दा मकै लड्छन् । हाम्रो काभ्रेको पनौतीको विशेष महत्त्व छ । पानी र हावाले पनौतीलाई असर गर्दैन भनिन्छ । त्यहाँ कुनै नागथियो ।कुनै तान्त्रिकले समातेर लग्यो तर वर्षमा एक पटक चाँही नाग त्यहाँ आउँछ भन्ने मान्यता छ । त्यसैले पनौतिमा भुँईचालो आएपनि घर भत्किँदैन । नागले रक्षा गरेको छ भन्छन् । 

नागपूजाको प्रचलन वैदिक कालदेखि नै सुरु भएको हो । वैदिक मान्यता अनुसार नागलाई सर्पको राजा मानिन्छ । नाग रिसाए भने पानीको अभाव हुने भएकाले पानीका लागि पनि नागलाई खुसीपार्न पूजा गर्ने परम्परा बसेको हो । प्रत्येक घरमा नाग रहेका हुन्छन् भनिन्छ । घरको जगमुनि बसेका नाग रिसाइगएमा घरको जग नै भत्कन्छ भन्ने धार्मिक विश्वासमा पनि नागपूजा गर्ने परम्परालाई निरन्तरता दिँदै आइएको हो । नागलाई विष्णु र शिवका रुपमा मान्ने प्रचलन वैदिक सनातन कालदेखि नै छ । (नेपाल न्यूज बैंकसँगको कुराकानीमा आधारित)