इस्टोनिया । राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिनले शीतयुद्धपछि पश्चिमा मुलुकसँगको सबैभन्दा ठूलो कैदी अदलीबदलीमा रिहा भएका गुप्तचर अधिकारीहरूलाई स्वागत गरेका छन् ।

“मातृभूमिले एक मिनेटका लागि पनि तपाईंलाई बिर्सेको छैन”, पुटिनले अदलीबदलीमा रिहा भएका गुप्तचर अधिकारीलाई स्वदेश पुर्याउने जेटलाइनरको सिँढीबाट तल झरेपछि उनीहरूलाई अँगालो हाली स्वागत गर्दै भने ।

आजकल विदेशी राष्ट्रप्रमुखहरूलाई अभिवादन गर्नबाहेक अन्य अवस्थामा विरलै विमानस्थलमा जाने पुटिनले आफ्ना सुरक्षा सेवाहरूलाई स्पष्ट, मनोबल बढाउने सन्देश दिँदै भने, “यदि तपाईं पक्राउ पर्नुभयो भने, देश (रूस) ले जसरी पनि तपाईंलाई घर ल्याउने काम गर्नेछ ।”

बर्लिनमा एक पूर्व चेचेन लडाकूको हत्या गरेको अभियोगमा जर्मनीमा कैद गरिएका हिटम्यान वादिम क्रासिकोभ क्रेमलिनका लागि सम्भवतः सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण व्यक्ति थिए भने कैदी अदलीबदलीमा आठ रूसी नागरिक हालैका वर्षहरूमा जेलमा रहेका १६ जना पश्चिमा र रूसी आलोचकसँग साटिएको थियो । 

मस्कोले अमेरिकी पत्रकार इभान गेर्शकोभिच र अल्सु कुर्माशेभा, पूर्व अमेरिकी नौसैनिक पल ह्वेलनसहित केही रूसी आलोचकलाई रिहा गरेको छ । वासिङ्टनले यसलाई ठूलो कूटनीतिक विजयको रूपमा प्रशंसा गरेको छ भने मस्कोले पनि यसमा आफ्नो बिजय भएको बताएको छ ।

‘कार्नेगी रसिया युरेसिया सेन्टर’ की वरिष्ठ सदस्य तात्याना स्टानोभायाले भने, “पुटिनले विदेशमा काम गर्नेलाई अधिकतम सुरक्षा दिने र यदि उनीहरूलाई पक्राउ गरियो भने राज्यले उनीहरूका लागि लड्ने र उनीहरूका लागि रेड कार्पेट ओछ्याउने सङ्केत दिइरहनुभएको छ ।” उनले यो सम्झौताबारे रूसी र पश्चिमाको धारणा फरक रहेको बताए ।

“पश्चिममा यसलाई मानवीय र राजनीतिक दृष्टिकोणबाट हेरिएको छ, सञ्चारमाध्यले यसलाई नजिकबाट पछ्याइरहेका छन् र पश्चिमा समाजका लागि यो महत्त्वपूर्ण छ”, स्टानोभायाले एपीसँग भने, “रूसमा भने यो समाजको मुद्दा नभई राज्यको लागि एक मुद्दा हो ।”

उनले थपे, “औसत रूसीलाई सायद ‘फर्केकाहरूको नाम समेत थाहा छैन।’ तर रूसी प्रशासन र नेता पुटिनका लागि रूस फर्केकाहरू वास्तविक नायक, देशभक्त हुन्, जसले राज्यका लागि काम गरे र राष्ट्रिय हितको रक्षा गरे ।”

सन् २०१९ को अगष्ट २३ मा जर्जियाका ४० वर्षीय नागरिक जेलिमखान ‘टोर्निके’ खाङ्गोश्विलीको हत्यामा क्रासिकोभलाई दोषी ठहर गरिएको थियो । जर्मन न्यायाधीशहरूले सन् २०२१ मा आजीवन कारावासको सजाय सुनाइएका क्रासिकोभलाई रूसी अधिकारीहरूको आदेशमा काम गरेको बताएका थिए ।

सन् २०१९ मा क्रेमलिनका प्रवक्ता दिमित्री पेस्कोभले हत्यामा रूसको संलग्नता नरहेको बताएका थिए । तर शुक्रबार उनले क्रासिकोभ सङ्घीय सुरक्षा सेवाका अधिकारी भएको र एकपटक एफएसबीको विशेष बल अल्फा युनिटमा पुटिनका केही अंगरक्षकसँग काम गरेको बताएका छन् ।

लण्डनस्थित इन्टरनेसनल इन्स्टिच्युट फर स्ट्राटेजिक स्टडिजका रूस र युरेसियाका वरिष्ट सदस्य निगेल गोल्ड डेभिसले भने– ‘सम्झौतामा क्रासिकोभलाई समावेश गरेर पुटिनले जेलमा रहेका रूसी जासुसहरूको फिर्ती सुनिश्चित गर्नु उनका लागि कत्तिको महत्त्वपूर्ण छ भन्ने देखाउनुभएको छ ।’ 

उनले ‘क्रासिकोभलाई फिर्ता ल्याउने रूसी नेताको दृढता यस आदानप्रदानको लागि महत्वपूर्ण रहेको’ उल्लेख गरे । गोल्ड डेभिसले सम्झौतालाई ‘कडा समानता (वा राम्रो) बाट आश्चर्यजनक प्रस्थानको रूपमा वर्णन गरेको पश्चिमको तुलनामा रूसले दुई गुणा बढी मानिसहरूलाई रिहा गर्यो । रूसले यसपहिलेका कैदी आदानप्रदान सम्झौतामा सधैं सङ्ख्याको समानतामा जोड दिएको थियो ।

पुटिनले कहिलेकाहीँ आफ्नो स्वार्थहितमा बाहिरबाट असमान देखिने आदानप्रदानलाई पनि स्वीकारेको देख्न सकिन्छ ।  सेप्टेम्बर २०२२ मा रूसले पुटिनले व्यक्तिगत रूपमा चिनेका र युक्रेनी जेलमा रहेका विपक्षी नेता भिक्टर मेदभेडचुक र दर्जनौं अन्य व्यक्तिहरूलाई रूसी कैदमा रहेका २०० भन्दा बढी युक्रेनी र विदेशीहरूको बदलामा रिहा गर्न सहमत भएको थियो ।

गोल्ड डेभिसका अनुसार रूसी राष्ट्रिय सुरक्षा समिति (केजीबी) का अनुभवी पुटिन बिहीबारको अदलाबदलीमा गुप्तचर एजेन्टहरूप्रति बलियो व्यक्तिगत वफादारीका कारण प्रेरित भएको हुनसक्ने देखिन्छ ।
“पुटिनले अहिले आफ्ना जासुसहरूलाई यति उच्च महत्त्व दिनुभएको छ कि उहाँ प्रतिकूल विनिमयका लागि सहमत हुन तयार हुनुहुन्छ्,” उनले भने । 

राजनीतिक विश्लेषक तथा पुटिनका पूर्व सहयोगी (भाषणसमेत तयार गरिदिने लेखक) अब्बास ग्याल्यामोभले यो अदलाबदलीलाई विदेशमा रहेका रूसी कार्यकर्ताहरूको वफादारी सुनिश्चित गर्न र उनीहरूलाई ‘जेलबाट बाहिर निकाल्न हरसम्भव प्रयास गर्नेछन्’ भन्ने महसुस गराउने तरिकाको रूपमा वर्णन गरे ।

‘पुटिनले आफ्ना सबै जासुस, हत्यारा र विदेशमा प्रयोग गर्ने अन्य व्यक्तिहरूलाई आफू अविभावक भएकोजस्तै देखाउनुभएको छ’, ग्याल्यामोभले भने- ‘यो महत्त्वपूर्ण छ किनभने यसले उनीहरूको वफादारी सुनिश्चित गर्छ ।’

पुटिनको अध्यक्षतामा रहेको सुरक्षा परिषद्का उपप्रमुख दिमित्री मेदवेदेवले आफ्नो ‘म्यासेजिङ एप च्यानल’ मा लेखेका थिए, “रूसप्रति गद्दारी गर्नेहरू जेलमा सडेको देख्नु वाञ्छनीय हुनेछ तर यो हाम्रा मान्छे रिहा गर्न थप उपयोगी छ ।’

पश्चिमा विरोधी बाज भनेर चिनिने उपप्रमुख दिमित्री मेदभेदेभले अशुभ भावमा भने- “गद्दारहरूले अब नयाँ नाउँहरू छानेर साक्षीहरूको सुरक्षा कार्यक्रमअन्तर्गत लुकेर बस्नुपर्छ ।”

महत्वपूर्ण अमेरिकी अधिकारीको रिहाइ

रूसद्वारा रिहा गरिएकाहरूमा स्वर्गीय विपक्षी नेता एलेक्सी नाभाल्नी र वरिष्ठ मानवअधिकार अभियानकर्मी ओलेग ओर्लोभका सहयोगी र विपक्षी कार्यकर्ता इल्या यासिनबाट प्रभावित भएको भन्दै राजद्रोहको अभियोगमा २५ वर्षको जेलजीवन बिताइरहेका पुलित्जर पुरस्कार विजेता लेखक भ्लादिमिर कारा–मुर्जा पनि रहेका छन् ।

उनको रिहाइलाई लिएर केहीले नभाल्नीको मृत्युपछि चामात्कारिक नेताको अभाव रहेको रुसको सङ्कटग्रस्त र खण्डित विपक्षलाई पुनर्जीवित गर्न सक्ने आशा व्यक्त गरेका छन् भने केहीले उनीहरूले सामना गर्नुपर्ने गम्भीर चुनौतीतर्फ सङ्केत गरेका छन् ।

स्टानोभायाका अनुसार अधिकांश मानिस स्वतन्त्र सञ्चारमाध्यमको पहुँचबाट वञ्चित छन् र उदारवादी विचारहरू तुलनात्मक रूपमा सङ्कीर्ण वर्गका जनताद्वारा साझा गरिएका तथ्य मानिने रूसमा आफुहरूका आवाज सुन्न कठिन हुनेछ ।

उनले क्रेमलिनले मस्कोविरुद्ध प्रतिबन्धहरूको समर्थक पश्चिमा स्वार्थपूरा गर्ने अधिकारीहरू र दोहोरो रूसी–ब्रिटिश नागरिक धारण गरेका विशेषगरी कारा–मुर्जालाई वाचाल व्यक्तिको रूपमा चित्रण गरे ।
ग्याल्यामोभले पनि क्रेमलिनले मुक्त गरिएका कार्यकर्तालाई ठूलो खतराको रुपमा नलिएको बताए ।

“जारी गरिएको विपक्षी आँकडाले क्रेमलिनका लागि कुनै थप समस्या निम्त्याउने छैन”, उनले भने, “यासिन र अन्यले जेलबाट पठाएका सन्देशहरूले थप सहानुभूति र चासो जगाएको छ र क्रेमलिनले यो सम्झौताबाट जितेको छ ।”