काठमाडौँ । देशभर मनसुन सक्रिय भएसँगै केही दिनयता अविरल वर्षा भइरहेको छ । यस्तो बेला पानीजन्य सरुवा रोग र कीटजन्य रोग सङ्क्रमणको उच्च जोखिम रहन्छ । 

स्वास्थ्य तथा जनसङ्ख्या मन्त्रालयले वर्षाको समयमा झाडापखाला, हैजा, टाइफाइड, जन्डिस, आउँ, निमोनिया, रुघाखोकीजस्ता पानीजन्य सङ्क्रामक रोगहरूको जोखिम बढी हुने भन्दै सतर्कता अपनाउन आग्रह समेत गरिसकेको छ । यो सिजनमा सर्पदंशको जोखिम पनि उत्तिकै रहन्छ । सर्प, बिच्छी, किर्ना, लामखुट्टे पनि यतिबेला नै सक्रिय हुन्छन् । यिनीहरूले डेंगु, स्क्रब टाइफासलगायत विभिन्न स्वास्थ्य समस्या निम्ताउने गर्छन् । 

सेती प्रादेशिक अस्पतालका प्रवक्ता डा. खगेन्द्रराज भट्ट मनसुन सक्रिय हुने बित्तिकै पानीजन्य रोग नदेखिए पनि जोखिम भने बढेको बताउँछन् । ‘बाढी भर्खरै आएको छ । बाढी आउने बित्तिकै पानीजन्य रोग देखापर्दैन तर जोखिम बढेको छ,’ उनले भने, ‘अब पानी ठाउँठाउँमा जम्ने, ढलहरू फुट्ने र खानेपानी दूषित हुने हुन्छ । त्यो भएपछि झाडापखाला बढी देखिन्छ, हैजा पनि फैलिन्छ । हाम्रोमा केही दिन अगाडी एक जनामा हैजा पुष्टि भइसकेको छ ।’ 

सबै क्षेत्रमा पानी भरिएपछि सर्प, बिच्छी, किर्ना, लामखुट्टे पनि बढ्ने डा. भट्टको भनाई छ । ‘पानी सबैतिर भरिएर सर्प बाहिर निस्कन्छन्, जोखिम बढ्छ,’ उनले भने, ‘मलेरिया, डेंगु बढी देखिन सक्छ । त्यो सँगसँगै जन्डिस पनि देखिन सक्छ ।’

दूषित पानीका कारणले बर्खामा झाडापखाला, हैजा, टाइफाइड लगायत स्वास्थ्य समस्या देखिन सक्ने सङ्क्रामक रोग विशेषज्ञ डा. शेर बहादुर पुनको भनाई छ । ‘विशेष गरेर बाढी आउँदा पानीजन्य रोगको समस्या देखिन्छ । मनसुनमा पनि नदेखिने होइन, तर बाढीमा जोखिम बढ्छ । झाडापखाला गराउने, ज्वरो ल्याउने खालेका सङ्क्रामक रोग कुनै पनि बेला फैलिन सक्छ,’ उनले भने, ‘किनभने हाम्रो पिउने पानीमा ढलको पानी मिसिएर आउँछ । यसले हैजा, टाइफाइड, भाइरल हेपाटाइसिस ए र ई हुन्छ, अर्को लेप्टोस्पाइरोसिसको पनि आउटब्रेक हुनसक्छ ।’ 

आगामी दिनमा पानीजन्य रोगसँगै कीटजन्य रोग पनि ह्वात्तै बढ्ने डा. पुनको अनुमान छ । ‘यस्तो समयमा डेंगु, स्क्रब टाइफस, चिकुनगुनिया जस्ता रोगको जोखिम बढ्दछ,’ उनले भने ।

दूषित पानीका कारण देखिने समस्याहरू: 

झाडापखाला 

डा. पुनका अनुसार दूषित पानी तथा खानाले झाडापखाला लाग्छ । दूषित खाना तथा पानीमा कोलिफर्म तथा इकोलाई भिब्रियो कोलेरालगायत सङ्क्रमण गराउने जीवाणु हुन्छ । जब खाना तथा पानीको प्रयोग गर्ने क्रममा यो पेटभित्र प्रवेश गर्छ, झाडापखाला लाग्छ ।

पातलो दिसा बारबार हुनु, दिसामा सिँगानजस्तो चिप्लो पदार्थ तथा रगत आउनु, शरीर शिथिल हुनु, आँखा गाडिने, मुख सुक्ने, बढी मात्रामा तिर्खा लाग्ने र कमजोर एवम् बेहोस हुने जस्ता लक्षण देखिन्छ । 

हैजा  

हैजा भिब्रियो कोलेरा नामक ब्याक्टेरियाको सङ्क्रमणबाट लाग्ने डा. पुनले उल्लेख गरे । यो ब्याक्टेरिया पेटमा प्रवेश गरेपछि सानो आन्द्रामा पुगेर आफ्नो सङ्ख्या बढाउँछ । यसले कुनै निश्चित भागमा नभई व्यापक रूपमा सम्पूर्ण भागमा असर पुर्‍याउँछ । बर्खायाममा ब्याक्टेरिया, भाइरस फैलिन सजिलो हुने भएकाले यो रोग वर्षातको मौसममा बढी लाग्ने उनले सुनाए ।  दिसा पातलो र चौलानी पानीजस्तो हुनु, दिनमा ३०–४० पटकभन्दा बढी झाडापखाला हुनु, बान्ता हुनु, शिथिल र बेहोस हुनुजस्ता लक्षण देखपर्दछन् । 

टाइफाइड

वर्षातको समयमा प्रायःलाई टाइफाइडको सङ्क्रमण हुन्छ । दूषित पानी र खाद्य पदार्थको उपभोगबाट टाइफाइडको सङ्क्रमण हुन्छ । साल्मोनेला समूहको जीवाणु मानिुसको शरीरमा प्रवेश गरेपछि टाइफाइडको समस्या देखापर्ने डा. पुनको भनाई छ । 

यसमा ज्वरो आउने, रिँगटा लाग्ने, वाकवाकी र बान्ता हुने, शरीर गल्ने र खान मन नलाग्ने लक्षण देखिन्छ । 

हेपाटाइटिस ‘ए’ र ‘ई’ 

दूषित पानीका कारणले मानव स्वास्थ्यमा बर्खायाममा देखापर्ने अर्को समस्या हो, हेपाटाइटिस ‘ए’ र ‘ई’ । दूषित पानीमा बस्ने हेपाटाइटिस ‘ए’ र ‘ई’ भाइरस कुनै पनि माध्यमबाट मानिसको पेटमा प्रवेश गर्ने डा. पुनको भनाई छ । 

पानीमा पाइने हेपाटाइटिस ए र ई का जीवाणु मनसुनमा पानीको स्रोत दूषित भए वा सफाइमा कमी भए मानिसको पेटमा प्रवेश गरी स्वस्थ्यमा असर पुर्‍याउँछ । हेपाटाइटिस लागेमा आँखा पहेँलो हुनुका साथै शरीरसमेत पहेँलो हुने गर्छ । यस्तै, पेट दुख्ने, खान मन नलाग्ने, वाक–वाक लाग्ने र कसैलाई बान्ता समेत हुने उनको भनाई छ । 

प्रदूषित पानीबाट हुने जोखिमबाट कसरी जोगिने ?

–बर्खामा वर्षा र बाढीका कारणले वरपरका खानेपानीको मुहानमा ढल मिसिएर पानी दूषित हुन्छ । यस्तो पानी पिउँदा झाडापखाला, हैजाजस्ता सङ्क्रमण हुनुका साथै पेट दुख्ने, ज्वरो आउने, रुघाखोकी लाग्ने लगायत विभिन्न समस्या देखापर्छ । त्यसैले पानी उमालेर पिउनु पर्छ । यदि पानी उमाल्न नसक्ने अवस्था भए क्लोरिन राखेर निर्मलीकरण गरेर पानी पिउनु पर्ने डा. पुनले सुझाएका छन् । 

–आफ्नो तथा आफ्नो वरिपरिको वातावरणको सरसफाइमा ध्यान पुर्‍याउनुपर्छ । बाढी प्रभावित क्षेत्रमा खानेपानी उपलब्ध गराउने निकायले सफा र सुरक्षित पानी उपलब्ध गराउनुपर्ने विज्ञहरूको आग्रह छ । 

–खानेकुरा खानुअघि र पकाउनुअघि राम्रोसँग हात धुनुपर्छ । व्यक्तिले जथाभाबी दिसापिसाब गर्न हुँदैन । खानेकुरालाई राम्रोसँग पकाएर मात्र खानुपर्ने विज्ञहरू बताउँछन् । 

–विशेष गरी बालबालिका, दिर्घरोगी, गर्भवती महिला र रोगप्रतिरोधी क्षमता कमजोर भएका व्यक्तिलाई पानीजन्य रोगको जोखिम बढी हुने भएकाले व्यक्तिगत सरसफाइ ध्यान दिन चिकित्सक सुझाउँछन् ।

–बर्खाको मौसममा बासी तथा काँचो खानेकुरा खानुहुँदैन । बाहिरको खाना पनि नखान चिकित्सकको सल्लाह छ ।

–बाढीले विभिन्न जीवजन्तु बगाएर ल्याउने धेरै सम्भावना हुन्छ । जसले गर्दा वातावरण दुर्गन्धित हुन्छ । सोबाट जोगिन बाहिर निस्कँदा अनिवार्य मास्कको प्रयोग गर्नुपर्दछ । 

वर्खायाममा देखिने कीटजन्य रोगहरू:

डेंगु

विगत वर्षमा झाडापखाला, हैजा र डेंगुलगायत सरुवा रोगहरू महामारीकै रूपमा फैलिएका थिए । यस वर्ष पनि ७३ जिल्लामा फैलिएको डेंगुबाट १४ सय ३२ जना प्रभावित भएका छन् । डेंगु जनघनत्व बढी भएका क्षेत्रमा सङ्क्रमण बढी देखिएको स्वास्थ्य तथा जनसङ्ख्या मन्त्रालयको इपिडिमियोलोजी तथा रोग नियन्त्रण महाशाखाका कीटजन्य रोग शाखा (ईडीसीडी) ले उल्लेख गरेको छ । 

मुस्ताङ, डोल्पा, जुम्ला र हुम्लाबाहेक सबै जिल्लामा डेंगु सङ्क्रमण देखिएको छ । सबैभन्दा बढी काठमाडौँमा १५९ जनामा डेंगु देखिएको छ । काठमाडौँ उपत्यकामा सबैभन्दा बढी ३५० जनामा डेंगु सङ्क्रमण पुष्टि भएको छ । पानी जम्ने सफा ठाउँमा ‘एडिज एजिप्टी र एडिस एल्बोपिक्टस’ प्रजातिको लामखुट्टेले फूल पार्दछ र फूलबाट लार्भा निस्कन्छ । त्यही लार्भा वयस्क भएर टोकेपछि डेंगु सङ्क्रमण फैलिन्छ ।

स्क्रब टाइफस

नेपालमा बर्खा सिजनमा देखापर्ने सरुवा रोगमध्ये एक हो ‘स्क्रब टाइफस’ । यो रोग उपियाँको टोकाइबाट मानिसमा सर्दछ । यो रोग उपियाँमा पाइने ‘ओरेन्सिया’ जीवाणुबाट लाग्ने भेरी अस्पतालका फिजिसियन डा. सङ्केत कुमार रिसालले बताए ।

यो किर्ना प्रायः घरपालुवा जनावर, झाडी, खेतबारी, वनजङ्गल, घर वरिपरिको झाडीमा रहने गर्दछ । ‘टाइफस’ र ‘स्क्रब टाइफस’ दुई स्टेजको हुन्छ । जुम्रा, लामखुट्टे लगायतले टोकेमा टाइफस हुने र उपियाँ, किर्नाले टोकेमा ‘स्क्रब टाइफस’ हुने रिसाल बताउँछन् ।

‘स्क्रब टाइफस’ मानिसबाट मानिसमा सर्दैन । नेपालमा गाई–भैँसी, बाख्रा लगायत पालिन्छ । समृद्ध समाजमा कुकुर लगायत विभिन्न जनावर पाल्ने गरिन्छ । यी जनावरहरूमा उपियाँ हुन्छन् । ती उपियाँले मानिसलाई टोकेमा सङ्क्रमण हुने डा. रिसालले बताए ।

अरू सिजनमा घरपालुवा चौपाया चरनका लागि बाहिर लैजाने भए पनि बर्खा सिजनमा घर छेउछाउको गोठमा रहन्छन् । मानिससँग सम्पर्क हुनासाथ उपियाँले मानिसलाई टोक्ने र ‘स्क्रब टाइफस’ को जोखिम बढी हुने डा. रिसाल बताउँछन् । ‘स्क्रब टाइफस’को जोखिम बाह्रै महिना हुने भए पनि बर्खा सिजनमा बढी हुने उनको तर्क छ ।

डा. रिसालका अनुसार ‘स्क्रब टाइफस’ भएमा ज्वरो आउने, मांसपेशीदेखि हड्डीसमेत दुख्ने लक्षण देखिन्छ । तर ज्वरो आउने बित्तिकै ‘स्क्रब टाइफस’ भएको अनुमान गर्न नसकिने उनको भनाइ छ ।

कीटजन्य रोगबाट जोगिने उपायहरू 

कीटजन्य रोगको सङ्क्रमण फोहोरबाट हुने भएकाले सरसफाइमा विशेष ध्यान दिनुपर्छ । खेतबारीमा काम गर्दा, वनजङ्गल र झाडीमा जाँदा वा घाँस काट्न जाँदा पूरा शरीर ढाकिने कपडा लगाउनका साथै सम्भव भएसम्म बुट लगाउन डा. रिसालको सुझाव छ । 

सकेसम्म झुल लगाएर सुत्न पनि उनले सुझाव दिए । सरकारी निकायले मात्रै डेंगुलाई न्यूनीकरण गर्न सम्भव नहुने भएकाले आम नागरिकलाई पनि विज्ञहरूले यसको रोकथाम र नियन्त्रणमा केही सुझाव दिएका छन् । घरको वरिपरि पानी जम्न नदिने, पूरै शरीर ढाक्ने कपडा लगाउने, घरमा बस्दा अनिवार्य झुलभित्र बस्ने, लामखुट्टे भगाउने क्रिम प्रयोग गर्ने, झ्याल ढोका बन्द राख्ने वा जालीको व्यवस्था गर्ने उनीहरूको सुझाव छ ।