काठमाडौँ । अर्थमन्त्री वर्षमान पुनले सूचना प्रविधि क्षेत्रमा नेपाललाई प्रतिस्पर्धी बनाउन सरकारले सबै खालको वातावरण निर्माण गर्ने प्रतिबद्धता जनाएका छन् । राजधानीमा शनिबार आयोजित राष्ट्रिय आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स सम्मेलनलाई सम्बोधन गर्दै मन्त्री पुनले आइटी क्षेत्रमा प्रतिस्पर्धाको आधार देखिएको भन्दै राज्यले उच्च प्राथमिकता दिने बताए ।

 आगामी आवको बजेटमा सूचना प्रविधि क्षेत्रलाई विशेष प्राथमिकतामा राखिएको भन्दै मन्त्री पुनले भौगोलिक वस्तुस्थिति र प्राविधिक जनशक्तिको विकासले नेपाल प्रतिस्पर्धीको रूपमा विकास हुँदै गइरहेको बताए । ‘सरकार यी सम्भावनालाई स्वीकार गर्दै नीतिगतदेखि सबै खालको वातावरण बनाउन तयार छ,’ उनले भने, ‘बजेटले पनि आर्थिक सुधारको नीति अगाडि सारेको छ । नयाँ आविष्कार गर्ने वातावरण राज्यले बनाउनेछ । अवसरको समानता कायम गर्नेछ । नयाँ पुस्ताको अपेक्षालाई सम्बोधन गर्नेछ ।’ 

मन्त्री पुनले हरेक काममा स्मार्टनेस हुनुपर्नेमा जोड दिँदै बजेटमा प्रतिस्पर्धी सुधारको प्रस्ताव गरिएको उल्लेख गरे । मन्त्री पुनले आर्टिफिसियल इन्टलिजेन्सलाई मानव जीवनको सहयोगीको रूपमा उपयोग गर्नुपर्नेमा जोड दिए । ‘एआईसँग दुनियाँ नै आतङ्कित छ । यसका संस्थापक नै एआई आविष्कार गरेर गल्ती गरे कि भन्ने पनि आइरहेको छ । संस्थापकहरूले एआईको आविष्कार र प्रयोगले मानव जीवनको अन्तको सुरुवात गर्छ कि भन्ने पनि छ । तर यो हाम्रो जीवनको पर्याय बनिसकेको छ । मानव जीवनको सहयोगी बन्छ भन्ने अपेक्षा राखौँ,’ उनले भने । एआईको विकासले लाखौँ रोजगारी गुम्ने कुरा अन्तर्राष्ट्रिय अध्ययनहरूले देखाएको भन्दै मन्त्री पुनले नयाँ प्रविधिलाई अनुसरण गरेर नयाँ रोजगारीहरू सिर्जना गर्नुपर्नेमा जोड दिए । 

‘हामीजस्तो पछौटे परम्परागत जागिरमा कम प्रभाव पार्छ भन्ने छ । तर हामी यसमै रहने त होइन,’ उनले भने । एआई मानवको सहयोगीका रूपमा विकास भए पनि मान्छेकै सहयोगीको रूपमा वा निर्देशनमा रहन सक्छ कि सक्दैन भन्ने चुनौती रहेको उनको भनाइ थियो । ‘मान्छेले आफ्नो सहअस्तित्वका लागि विकास गरेको छ । उत्पादन, पेसा व्यवसाय सहज गर्नका लागि विकास गर्‍यो,’ उनले भने । तर पछिल्लो समय आफ्नो प्रतिस्पर्धीलाई पछार्नका लागि प्रयोग गरिएको मन्त्री पुनले उल्लेख गरे । 

‘एकातिर कृत्रिम बौद्धिकताको विकास भयो भने अर्कोतिर प्रतिस्पर्धी अमेरिका चीनजस्ता देशहरूले युद्धमा सहायताका लागि प्रयोग गर्ने खतरा छ । एआई सिपाही हुने भयो । गलत मान्छेको हातमा गयो भने मानव जीवन रहन्छ भन्ने पनि छ । तर कृत्रिम बौद्धिकताको, मानव सहायताको विकल्पका रूपमा यो उपयोगी नै हो । मान्छेको उपयोगी चिजको लागि नै विकास हुनुपर्छ,’ उनले भने । मन्त्री पुनले रुस युक्रेन युद्धमा मान्छे होइन एआईले युद्ध लडिरहेको भन्दै एआई अहिले युद्धको हतियारको रूपमा पनि विकास भइरहेको बताए । ‘तर राम्रै गर्ला भन्ने विश्वास छ । नयाँ विकास हो । औद्योगिक क्रान्तिको पाँचौँ चरण पनि भन्छन् । नयाँ युग नै हो । एआईको प्रयोगलाई राम्रोसँग समात्न सकियो भने तीन चार सय वर्ष अगाडि पुगेका देशलाई पनि पछ्याउन सकिन्छ । अरूसँगको ग्यापलाई भेटाउने अवसर हुनसक्छ,’ उनले भने । 

यसलाई प्रवर्द्धन गर्न सरकारले बजेटमा निकै ठुलो महत्त्वाकाङ्क्षा लिएको उनले सुनाए । ‘१० वर्षमा ३० खर्बको सेवा वा उत्पादन निर्यात गर्न सक्छौ भन्ने महत्त्वाकाङ्क्षा छ । आइटी सेक्टरका मान्छेले महत्त्वाकाङ्क्षी होइन भनेका छन् । राम्रो कानुनी र वातावरण दियो भने १० वर्ष लाग्दैन भन्ने छ । पाँच वर्षसम्म यससम्बन्धी करका नीति परिवर्तन गर्दैनौँ । काठमाडौँ र सातै प्रदेश राजधानीलाई आइटी अब बनाउँछौँ भनेका छौँ । काठमाडौँका १० ठाउँमा शुल्क नलिएर सेन्टरहरू सञ्चालन गर्छौँ,’ उनले भने । एआई अनुसन्धानकर्ता डा। विवेक पौडेलले एआईलाई विविध बनाउन जरुरी रहेको बताए । 

‘विविधता नहुँदा समाजमा ध्रुवीकरण हुने, घृणा बढ्ने हुन्छ । चुनावको मुखमा राजनीतिक, सामाजिक र आर्थिक रूपमा असर पार्छ,’ उनले भने, ‘विविधताका लागि डेटा जरुरी छ । हामीसँग छैन । ठुलो कम्पनीसँग मात्रै भयो भने विविधता हुँदैन । हाम्रो समाज र विविधतालाई प्रतिनिधित्व गर्न सकिँदैन ।‘ 

पौडेलले सुशासनको सवालमा पनि एआई मोडलको प्रयोग गर्न सकिने बताए । ‘कृषि, जमिन, जङ्गल, प्राकृतिक प्रकोपको पूर्वानुमान, कहाँ खतरा छ, त्यसको मोडल बनाउन सकिन्छ । नेपालका वैज्ञानिक मिलेर विकास गर्न सकिन्छ । गाउँ गाउँमा स्वास्थ्य संस्था पुर्याउन गाह्रो छ । तर हामीसँग डेटा भयो भयो भने डाक्टरबाहेक डाक्टरको असिस्टेन्टको रूपमा बिरामीको कन्डिसन हेरेर सुझाव दिन सक्छ,’ उनले भने । यसका लागि नीतिगत र संरचनागत विकास गर्नुपर्ने उनको भनाइ थियो । ‘पहिलो डेटा, शब्दकोश बनाउन पर्‍यो । बोलीको व्यवहारको तथ्याङ्क राख्नुपर्‍यो । दोस्रो नीतिगत व्यवस्था गर्नुपर्‍यो । तेस्रो आफ्नो ग्राउन्ड रियालिटी बनाउनुपर्‍यो । यसमा ढिलो भइसक्यो । नयाँ पुस्ताको जनशक्ति र प्रविधि प्रयोग गरेर अर्थतन्त्र, रोजगारीमा फड्को मार्ने अवसर छ । एआईको विकासमा जोडियौ भने धेरै काम गर्न सक्छौँ । मिलेर अगाडि बढौँ,’ उनले भने ।

डिजिटल मिडिया फाउन्डेसनका अध्यक्ष प्रवेश सुवेदीले राज्यको ध्यान नपुग्दा सूचना प्रविधि क्षेत्रमा नेपाल पछि परेको बताए । ‘१९९५ देखि २००५ सम्मको समय फर्केर हेर्दा संसारका धेरै देश इन्टरनेट र संरचना प्रयोगको हिसाबले पछाडि थिए । नेपाल त्यतिबेला अगाडि थियो । भारतपछि नेपालमा अनलाइनको  सुरु भइसकेको थियो,’ उनले भने, ‘तर इन्टरनेटको विकास भइसकेपछि अनलाइन व्यापार फस्टायो । त्यतिबेला हामी पछाडि पर्‍यो । हामीले यसमा ध्यान दिन सकेनौँ । एक खालको आइसोलेसनमा पर्‍यो । सरकारले नीतिगत रूपमा केही कमजोरी गरेका कारणले पछाडि पर्‍यौ कि । एक खालको सङ्क्रमणकालीन अवस्थाबाट पार भयौ । अब आउने चरणका लागि राज्यले ध्यान देओस् । अबको पाँच वर्षमा यस्तै गुनासो गर्ने अवस्था नरहोस् ।’ 

सरकारले बजेटमा प्राथमिकता दिएजस्तै गुणात्मक रूपमा परिवर्तन ल्याउन उनले सुझाव दिए । ‘सञ्चार क्षेत्रमा प्रविधिको विकास अतिअवश्यक छ,’ उनले भने । सम्मेलनमा च्याट जिपिटीले स्वागत मन्तव्य राखेको थियो । एआईमार्फत सम्मेलनसम्बन्धी जानकारीमूलक सूचना पढिएको थियो ।