काठमाडौँ । यदि तपाईंको घाँटी लगातार सुख्खा भइरहेको छ, तपाईंलाई रिंगटा लागिरहेको छ, तपाईंको आँखा रातो भएको छ वा गर्मीमा पानीको कमीले तपाईंको पिसाब पहेँलो हुँदैछ भने यो तपाईंको स्वास्थ्यको लागि चेतावनी संकेत हुन सक्छ।

शरीरमा पानी र इलेक्ट्रोलाइट्सको कमीले तपाईंको स्वास्थ्यमा गम्भीर असर पार्न सक्छ। यी प्रभावहरूलाई  डिहाइड्रेसन भनिन्छ अर्थात् शरीरमा पानीको कमी । डिहाइड्रेसनका कारण अवस्था गम्भीर पनि हुनसक्ने डाक्टरहरु बताउँछन् ।

गर्मीमा लगातार पसिना आउँदा शरीरमा पानीको मात्रा मात्र कम हुँदैन, शरीरमा नुनको मात्रा पनि कम हुन्छ । कार्यालयमा काम गर्नेहरु एसीमा बस्दा पसिना आउँदैन भनेर सोच्नु हुन्छ होला । तर सधैँ एसीमा बस्दा तिर्खा कम हुन्छ। स्वास्थ्य विज्ञहरू भन्छन् कि यसले तपाईंको शरीरमा प्रतिकूल र दीर्घकालीन प्रभाव पार्न सक्छ।

देशका धेरै ठाउँमा तापक्रम ४० डिग्रीभन्दा माथि छ । कतिपय ठाउँमा मानिसहरूले लूको सामना गरिरहेका छन्।

बढ्दो तापक्रममा शरीरको उचित हेरचाह गरिएन भने स्वास्थ्यमा गम्भीर असर पर्न सक्छ । तसर्थ, स्वास्थ्य विज्ञहरू आवश्यक हेरचाह गर्न सुझाव दिन्छन् ।

डिहाइड्रेसन कहिले हुन्छ ?

–यदि तपाईं लामो समयसम्म चर्को घाममा हुनुहुन्छ भने हिट स्ट्रोकले डिहाइड्रेसन निम्त्याउन सक्छ।

–साथै, यदि समग्र तापक्रम उच्च छ भने, यो एक समस्या हो।

–यदि तपाईंलाई पखाला वा कुनै रोग छ भने, तपाईं अझै पनि डिहाइड्रेसन हुन सक्छ ।

–धेरै रक्सी वा क्याफिनयुक्त पेय पदार्थ पिउनाले शरीरमा पानी कम हुन्छ ।

–तीव्र व्यायामबाट पसिना आए पछि ।

–यदि तपाईंलाई धेरै पिसाब लाग्ने औषधि दिइएको छ भने पनि यस्तो हुन सक्छ

डिहाइड्रेसनको लक्षण आफैँ कसरी पहिचान गर्ने?

–यदि तपाईंलाई धेरै तिर्खा लागेको छ

–यदि पिसाब गाढा पहेंलो छ र कडा गन्ध छ

–यदि तपाईं सामान्य भन्दा कम पिसाब गर्नुहुन्छ

–यदि तपाईं रिंगटा लागेको महसुस गर्नुहुन्छ

–तपाईं थकित महसुस गर्न सक्नुहुन्छ

–मुख, ओठ, जिब्रो सुख्खा भएमा

–यदि आँखा वरपर कालो देखिन्छ

यदि तपाईं यस्ता लक्षणहरू अनुभव गर्दै हुनुहुन्छ भने, तपाईंलाई डिहाइड्रेसन हुन सक्ने सम्भावना छ। यस्तो अवस्थामा शरीरमा पानी र नुनको पूर्ति गर्ने प्रयास गर्नुपर्छ र चिकित्सकको सहयोग लिनुपर्छ ।

शरीरमा पानीको कमी हुँदा के हुन्छ ?

शरीरमा पानी घटेको छ भनेर कसरी चिन्ने भनेर धेरैलाई गाह्रो लाग्छ। यसको पहिलो लक्षण हाम्रो पिसाबमा देखिन्छ। पिसाब पहेँलो भएमा वा पिसाबको रंग रातो भएमा शरीरमा पानीको कमी भएको हो ।

लगातार घाममा हिँड्दा वा काम गर्दा शरीरमा पानी मात्र कम हुँदैन, सोडियम, पोटासियम, क्लोराइड र बाइकार्बोनेट जस्ता अन्य इलेक्ट्रोलाइट्सको मात्रा पनि कम हुन्छ। यो अवस्था लामो समयसम्म रह्यो भने शरीरमा म्याग्नेसियम र क्याल्सियमको मात्रा पनि घट्छ ।

वयस्कको शरीरमा ६० देखि ७० प्रतिशत पानी हुन्छ। पानीको यो स्तरमा धेरै भिन्नता भएमा हाम्रो शरीरको मेटाबोलिज्ममा असर पर्छ। अर्थात् खाएको खाना पच्दैन। सास फेर्न गाह्रो हुन्छ।

यति मात्रै होइन, यो अवस्था लामो समयसम्म रह्यो भने व्यक्तिको श्वासप्रश्वास र मस्तिष्कमा असर पर्ने र उनको ज्यान जान सक्ने डर पनि छ। पानीको कमीले छाला सुख्खा हुन्छ ।

विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ)का अनुसार कम पानी पिउनाले मात्रै डिहाइड्रेसन हुँदैन, पखालाले पनि शरीरमा पानीको कमी हुन्छ । पखाला हुँदा पानी र नुनको मात्रा कम हुन्छ।

यसका साथै बान्ता, पसिना, पिसाब र श्वासप्रश्वासका माध्यमबाट शरीरबाट नुनहरु बाहिरिने गरेको पनि विश्व स्वास्थ्य संगठनले जनाएको छ ।

यस्तो अवस्थामा व्यक्ति सुस्त हुने, बेहोस हुने, आँखा गढेको र पानी पिउन मन लाग्दैन ।

विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार यस्तो अवस्था  डिहाइड्रेसनको गम्भीर अवस्था हुन सक्छ।

ओआरएस कत्तिको प्रभावकारी छ?

ओआरएस प्याकेटमा सोडियम क्लोराइड, पोटासियम क्लोराइड, सोडियम साइट्रेट र ग्लुकोज हुन्छ।

डाक्टरका अनुसार चर्को गर्मीमा डिहाइड्रेसनबाट बच्न चाहने हो भने पानी मात्र पिएर काम हुँदैन। पानीसँगै अन्य तरल पदार्थ पनि खानुपर्छ।

अहिलेको चर्को गर्मीमा प्रशस्त पानी पिउनु जरुरी छ तर यसले मात्र शरीरको तिर्खा मेट्दैन । शरीरमा पानीको कमी हुन नदिन सरबत, फलफूलको जुस जस्ता तरल पदार्थ पिउनुपर्छ ।

उखुको रसमा अलिकति नुन मिसाएर पिउनु पनि शरीरका लागि फाइदाजनक रहेको उनीहरु बताउँछन् ।

गर्मीमा शरीरमा पानीको मात्रा उचित राख्नु महत्त्वपूर्ण हुन्छ। शरीरलाई पानी चाहिन्छ तर एकैपटक धेरै पानी पिउनु पनि उचित नहुने विज्ञहरू बताउँछन् । तसर्थ, विज्ञहरूले तिर्खा लाग्दा पानी पिउन नबिर्सिनु नै एक मात्र उपाय सुझाव दिन्छन्।

तिर्खा लाग्दा एक पटकमा दुई वा तीन गिलास पनि पिउनु हुँदैन भन्ने स्वास्थ्य विज्ञहरू बताउँछन् । बिस्तारै पानी पिउनु राम्रो हुन्छ। यदि तपाईं एक पटकमा धेरै पानी पिउनुहुन्छ भने पेटमा तनावको कारण तपाईंको भोक कम हुन्छ।

डाक्टरहरु यस्तो सुझाव दिन्छन् :

–गर्मीमा बाहिरको तेलयुक्त खानेकुरा नखाने

–खाना खाइसकेपछि मात्र घरबाट निस्कनुहोस् वा आफ्नो डब्बा साथमा लैजानुहोस्

सिट्रस फलफूल भिटामिन सीको लागि राम्रो हो। खरबुजा, सुन्तला, अंगूर, आँप र अनारलाई आहारमा समावेश गर्नुपर्छ ।

–अमलामा पनि भिटामिन सी, सोडियम, पोटासियम, म्याग्नेसियम जस्ता तत्वहरू पनि पाइन्छ।

बालबालिकाको शरीरमा पानी कम भए के हुन्छ ?

• अहिलेको चर्को गर्मीले बालबालिकालाई उत्तिकै ठूलो समस्यामा पारेको छ । अप्रिल–मे महिनामा विद्यालयमा जाँदा गर्मीमा खेल्छन् । यस्तो अवस्थामा उनीहरुलाई गर्मीले सताउने सम्भावना पनि बढ्छ ।
• खेल्न बाहिर निस्केपछि बालबालिकालाई तिर्खा र भोक याद आउँदैन । यसले गर्दा पानीको कमीले समस्या निम्त्याउन सक्छ।
• त्यसैले अभिभावकहरूले आफ्ना बालबालिकाको विशेष हेरचाह गर्नुपर्छ । विज्ञहरू बालबालिकामा डिहाइड्रेसन रोक्न केही उपायहरू सुझाव दिन्छन्। जस्तै:
• आमाबाबुले बच्चाहरूलाई दिनभर पानी पिउने कुरामा ध्यान दिनुपर्छ।
• बालबालिका खेल्न बाहिर जाँदा पानीको बोतल लिएर जान भन्नुपर्छ । तिनीहरूलाई प्रत्यक्ष घाममा खेल्न पठाउनु हुँदैन।
• खरबुजा, काँक्रा, सुन्तला र स्ट्रबेरीजस्ता पानी भएका फलफूल र तरकारीहरू आफ्नो आहारमा समावेश गर्नुपर्छ ।
• बिहान १० बजेदेखि बेलुका ४ बजेसम्म बालबालिकालाई घाममा खेल्न नपठाउनुहोस् ।
• बालबालिकाले खुकुलो र हल्का रंगको लुगा लगाउनुपर्छ ।
• यदि बालबालिकाको शरीरमा पानीको मात्रा धेरै कम भएमा उनीहरुलाई तुरुन्तै ओआरएस (ओरल रिहाइड्रेसन साल्ट) खुवाउनुपर्छ ।

बीबीसी हिन्दी