एकादेशमा दिव्यचन्द्र नामका राजा थिए । उनकी एक परमसुन्दरी रानी थिइन् । उनको नाम बिर्सिका थियो । उनीहरूका सन्तान थिएनन्, तथापि एकापसमा अगाध प्रेम थियो । 

राजारानी दुवै धर्मकर्म, राजपाठ र शासनसत्तामा कुशल हुनाले प्रजाहरू औधि खुसी थिए । दुःख–पीडा कतै थिएन, भोको–नाङ्गो कोही थिएन । कतै अभाव थिएन । मानौँ, दिव्यचन्द्रको राज्य स्वर्गको टुक्रा नै थियो । 

फुर्सदको समयमा राजा सिकार खेल्न जाने गर्थे । त्यस्ता दिनमा रानी एक्लै हुन्थिन् । मन्त्री तथा दरबारका अन्य उच्चपदस्थ कर्मचारीसँग उनले प्रजाका बारेमा सोध्थिन् र आफूले गर्न सक्ने वा मिलाउन सक्ने कुरा आफैँ गर्थिन्, मिलाउँथिन् । त्यसबाट पनि फुर्सद पाए बगैँचातिर टहलिन्थिन्, चराहरूको गीत सुन्थिन्, फूलको बास्नामा रमाउँथिन् र रोमाञ्चित बन्थिन् । 

बेलुकातिर राजा आउँथे, दिनभरिको हालचाल सुन्थे, आवश्यक निर्णय लिन्थे । 

एक रात राजा सपनाबाट ब्युँझिए । सपनामा देखेको कुराले उनलाई नरमाइलो लागेको थियो । त्यसैले उनले बिर्सिकालाई पनि उठाए । बिर्सिका आँखा मिच्दै उठिन् र ‘के भो महाराज ?’ भनेर सोधिन् । 

राजाले आफूले देखेको सपनामा रानीलाई सुनाए । 

सपनामा म कतै जाँदै थिएँ । जाँदाजाँदै मलामीको लस्कर देखेँ । तिनीहरू कोही डाको छाडेर रोइरहेका थिए, कोही सुँक्कसुँक्क गर्दै थिए । सबैको अनुहार मलिन र अँध्यारो थियो । सबैभन्दा पछाडि एक स्त्री अत्यन्त कारुणिक ढङ्गले छाती पिटीपिटी रुँदै आइरहेकी देखेँ । ती स्त्री मृतकको अर्धाङ्गिनी रहिछन् । 

‘श्रीमान् नै नभएपछि आफू बाँच्नुको अर्थ नरहेको र एक पतिव्रता नारीको उत्तम धर्म भनेकै सती बन्नु हो’ भनेर उनी श्रीमान्सँगै एउटै चितामा जल्नका लागि तयार भएर आएकी रहिछन् । घर–परिवारका अन्य सदस्य, नातागोता, इष्टमित्र, छिमेकी आदि कसैले सम्झाउँदा पनि मानिनछन् । उनको त्यो निर्णयले सबै दुःखी भएका रहेछन् । 

यो देखेर मलाई स्वाभाविक रूपमा दुःख लाग्यो । म त्यहीँ किंकर्तव्यविमूढ भएर उभिइरहेँ । मलामी सबै गए, स्त्री पनि रुँदै–रुँदै गइन् । उनको रुवाइ यति कारुणिक थियो कि सुनेर सायद प्रकृति पनि रोयो होला । मेरा आँखाबाट पनि बलिन्द्रधारा आँसु झर्दै थिए । भारी मन लिएर आँसु झार्दाझार्दैको अवस्थामा म झल्याँस्स ब्युँझिएछु । 

बिउँझेपछि पनि मलाई साह्रै नरमाइलो लाग्यो र मैले तिमीलाई उठाएको हुँ ।’

बिर्सिकाले भनिन्, ‘महाराज ! जन्मेपछि मृत्यु त अवश्यम्भावी छ । वास्तवमा जन्मिनु भनेकै मर्नु हो । यसमा दुखित वा चिन्तित हुनुपर्ने कारण खासै देख्दिनँ । फेरि यो सत्य घटना पनि होइन, सपना हो । यो कुराले हजुरलाई किन यति धेरै छोयो ?’

‘प्राणप्यारी !’ राजाले गम्भीर भएर भने, ‘तिमीले भनेको कुरा ठिक हो । जन्मेपछि मर्नु शाश्वत सत्य हो, तर धर्मको रक्षाको खातिर आफ्नो बलिदान दिनु साधारण मनुष्यको बुताबाहिरको कुरा हो । सपनामा देखिएकी जस्ती स्त्री यस राज्यमा अझै छन् भने मेरो विचारमा ती अत्यन्त धर्मात्मा स्त्री हुन् । पतिव्रता धर्मपालन गर्नका लागि जिउँदै चितामा जल्नु, स्वेच्छाले सती बन्न तयार हुनु चानचुने कुरा होइन । म ती महान् स्त्रीलाई हृदयदेखि प्रणाम गर्छु ।’

‘महाराज ! हजुरको नजरमा ती स्त्री धर्मात्मा भइन् ? पतिव्रता धर्म पालन गर्ने महान् बनिन् ?’ बिर्सिका हाँस्न थालिन्, ‘यो भ्रान्ति मात्र हो महाराज ! मेरो दृष्टिमा ती स्त्री महापापिनी हुन् । त्यस्तो अकाल मृत्यु रोज्ने कोही पनि धर्मात्मा हुँदैनन् । तिनीहरूको आत्माले कहिल्यै शान्ति पाउँदैन, चाहे कारण जेसुकै होस् ।’

‘कसरी प्रिय ? ती स्त्री तिम्रो नजरमा कसरी अधर्मी र घोर पापीनी भइन् ? मैले बुझिनँ,’ राजाले वाल्ल पर्दै भने । 

अनुहारमा अनौठो तेज र चमक ल्याउँदै बिर्सिकाले भनिन्, ‘महाराज ! बाँचेका आफ्नाहरूलाई रुवाएर जो तथाकथित धर्म वा मुक्तिको बाटो रोज्छ, त्यो सदैव पापी र अधर्मी हुन्छ । सोच्नुस् त, श्रीमान् त मरेर गए । उनलाई फर्काउने अब कुनै उपाय छैन तर घरमा वृद्धावस्थाका सासुससुरा होलान्, अबोध लालाबाला होलान्, पालिएका पशुपन्छी होलान् । तिनीहरूलाई कसले हेर्छ ? कसले पाल्छ ? उनी त मरिन् रे लौ, अरु सहाराविहीनहरू जिउँदै मरे नि, होइन र ? अनि उनी कसरी धर्मात्मा भइन् ? भोक र तिर्खाले आकुलव्याकुल हुँदा के ती सबैले उनलाई सराप्दैनन् र ? के उनलाई त्यो सराप लाग्दैन र ? के त्यस्तो व्यक्तिका लागि स्वर्गको ढोका खुल्छ र ? अहं, पक्कै खुल्दैन । ती पापिनीको गन्तव्य भनेको नर्क हो । मेरो ठम्याइमा उनले जानीजानी नर्क रोजेकी हुन् । धर्मात्मा स्त्री वा पुरुष त्यस्ता हुँदैनन् ।’

‘कस्तो हुन्छ त त्यसो भए ?’ राजाले छक्क पर्दै सोधे । 

‘महाराज ! आफ्नो कर्तव्य पालना गर्दागर्दै कसैलाई पनि बाधा नपारीकन जसले तीनपटक राम भनेर प्राण त्याग्न सक्छ, त्यो व्यक्ति नै धर्मात्मा हो ।’ रानीले जवाफ दिइन् । 

‘ओहो, यो त अनौठो कुरा गर्‍यौ ! यस्तो पनि सम्भव हुन्छ र ? तिमीले भने जसरी प्राण त्याग गर्न सक्ने व्यक्ति पनि कोही पाइन्छ र यो संसारमा ?’ राजाले आश्चर्य प्रकट गर्दै भने । 

‘सम्भव हुन्छ महाराज ! सम्भव तुल्याउन सक्ने मान्छे पनि छन्,’ बिर्सिकाले दृढनिश्चयी हुँदै जवाफ दिइन् । 

‘को छ ? कहाँ पाइन्छ त्यस्तो मान्छे ? मसँग भेट गराउन सक्छ्यौ !’ राजाले अधीरता प्रकट गर्दै भने । 

‘कहीँ जानैपर्दैन महाराज,’ बिर्सिकाले मुस्कुराउँदै भनिन्, ‘हजुरकी अर्धाङ्गिनी स्वयं त्यसरी प्राण त्याग गर्न सक्छे ।’

‘अर्थात् ?’ राजा केही बोल्न सकेनन् । उनको आँखा आश्चर्यले ठुल्ठुला भएका थिए र एकटकले बिर्सिकालाई हेर्दै थिए । 

राजाको यो हालत देखेर बिर्सिकाले हाँस्दै भनिन्, ‘हजुरलाई पत्यार लागेन जस्तो छ महाराज ! अब यस्तो कुरामा प्रमाण माग्ने र दिने कुरा भएन, तर म साँच्चै त्यसरी प्राण त्याग्न सक्छु; र त आफूलाई धर्मात्मा भन्न रुचाउँछु । ल अब सुतौँ होला । रातमा धेरै जाग्राम बस्दा भोलिको दैनिक कार्य सञ्चालनमा कठिनाइ पर्न सक्छ ।’

यति भनेर बिर्सिका कोल्टे फर्किइन् र क्षणभरमै भुसुक्क निदाइन् । राजाको आँखाबाट भने निद्रा भाग्यो । बिर्सिकाले अविश्वसनीय र असम्भवजस्ता लाग्ने कुरा गरेकी थिइन् । उनले भनेको झुटो वा साँचो के हो, मापन गर्ने आधार थिएन । राजा करिब–करिब निश्चित थिए कि बिर्सिकाले दाबी गरेको कुरा झुटो हो । कता कता हो कि जस्तो पनि लाग्यो । होइन र हुन सक्दैन भनेर जतिसुकै सोचे पनि मनभित्रको कुनै कुनामा भने हुन पनि सक्छ है भन्ने विचार बलियो हुँदै आइरहेको थियो । 

त्यसो त बिर्सिका जादु, टुनामुना वा तन्त्रमन्त्रको अभ्यास गर्दिनथिन् । जुन हिम्मत र दृढताका साथ बिर्सिकाले भनेकी थिइन्, त्यसले राजालाई सोच्न बाध्य बनायो । उनले बिर्सिकाको परीक्षा लिने विचार गरे र बाँकी रात जसोतसो सुते । 

भोलिपल्ट उनले आफ्नो सबैभन्दा विश्वासिलो मन्त्रीसँग यस सम्बन्धमा कुराकानी गरे र महारानीको परीक्षा लिने इच्छा प्रकट गरे । मन्त्रीले सबै कुरा ध्यानसँग सुने । महारानीको धार्मिकताका बारेमा थाहा पाएर उनलाई पनि आश्चर्य लाग्योे तर परीक्षा नै लिने भन्ने राजाको प्रस्तावमा सहमति जनाउन सकेनन् । राजा उत्तीर्ण भए ठिकै हो, महारानीले दाबी गरेअनुसार भयो भने त बर्बाद हुन्छ । त्यसैले उनले राजा दिव्यचन्द्रलाई त्यसो नगर्न सुझाव दिए ।

आफूले निश्चय गरिसकेकाले जसरी पनि महारानीको परीक्षा लिने जिद्दी राजाले गरे र सोका लागि आवश्यक प्रबन्ध मिलाउन मन्त्रीलाई निर्देशन समेत दिए । मन्त्रीसँग राजाज्ञा शिरोधार्य गर्नुभन्दा अर्को उपाय रहेन । 

राजाको इच्छा र मन्त्रीको योजनाअनुसार एक दिन राजा सिकार खेल्न जाने भए । योजनाको कुनै भेउ नपाएकी बिर्सिकाले केही भन्ने कुरो भएन, किनकि राजा सिकार खेल्न प्रायः गइरहन्थे । त्यस दिन भने उनी थोरै सङ्ख्यामा सिपाही र अङ्गरक्षक लिएर मन्त्रीसहित वनतिर रवाना भए । सिकारको मनसाय नभए पनि सिकार खेलेजस्तो गरियो । झन्डै साँझ पर्न लागेपछि राजा र मन्त्रीले दुई–तीन जना अङ्गरक्षकबाहेक बाँकी सबैलाई दरबार नगई आ–आफ्नो घर जान अह्राए । सिकारबाट सिधै घर जान पाउने भएपछि उनीहरूको खुसीको सीमा रहेन । उनीहरू ‘महाराज दिव्यचन्द्रको जय ! मन्त्रीज्यूको जय !’ भन्दै घरतिर लागे । 

सबै गइसकेपछि राजा र मन्त्री एकछिन वनमै भलाकुसारी गर्दै रहे । झमक्क साँझ परे पछि आ–आफ्नो भूमिकाको तयारीमा लागे । 

उता दरबारमा बिर्सिका सधैँजस्तो एक्लै थिइन् । सिकार खेल्न गएका राजा अरु दिन चाँडै आइपुग्थे, यसपालि झमक्क हुँदा पनि आएनन् । उनको छाती ढक्क फुल्यो । मनमा ‘महाराज आज किन ढिला गर्नुभएको होला ?’ भन्ने जिज्ञासा उठिरह्यो । 

साँझ ढल्दै गयो । बास बसेका चराहरूको आवाज सुनिन छाडे । कामविशेषले हिँड्ने मानिस पनि आ–आफ्नो बासस्थानभित्र छिरे । सबैतिर चकमन्न भयो । राति कराउने किराफट्याङ्ग्राको एकोहोरो किर्किर आवाज मात्र सुनिन थाल्यो । पटाङ्गिनीमा बसेर उदास मुद्रामा बिर्सिकाले एकटक राजाको बाटो हेर्दै रहिन् । 

रानीको धैर्यताको बाँध फुट्नै लागेको थियो । अचानक उनले परबाट कोही आइरहेको देखिन् । ‘लौ अब भने महाराजको सवारी भयोे’ भनेर रानी खुसी भइन् तर नजिक आइपुगेपछि उनले थाहा पाइन्— ती राजा थिएनन्, राजासँगै सिकार खेल्न गएका मन्त्री उनको अगाडि उपस्थित थिए । 

‘मन्त्री ! खोइ त महाराज ?’ रानीले सोधिन् । 

मन्त्रीले केही जवाफ दिएनन्, घोसे मुन्टो लगाएर उभिइरहे । उनको अनुहार बर्सिन लागेको बादलजस्तो थियो ।

‘मन्त्री, किन बोल्दैनौ ? के भयो ? तिमी मात्र एक्लै किन आयौ ? महाराज कता होइबक्सिन्छ ? किन सवारी भएन यसबेलासम्म ?’ बिर्सिकाले एकै सासमा सोधिन् । 

‘मऽऽ मऽऽ महारानी’, मन्त्री भकभकाउँदै बोल्न थाले, ‘मऽऽ मऽऽ माफ पाऊँ महारानी ! मैले कोसिस गरेको हुँ, तर सकिनँ !’ यति भनेर उनी डाँको छाडेर रुन थाले । 

‘लौ, किन रोएको तिमी ? कुरो के हो ? विस्तारमा बताऊ ।’ रानीले छक्क पर्दै सोधिन् ।

मन्त्रीले सक्दो अभिनय गर्दै काल्पनिक घटना सुनाए—

‘महारानी ! आज हामी सबै वनमै रहेको बखत महाराजबाट दुई–चार जनाबाहेक सबै सिपाही र अङ्गरक्षकलाई चाँडै बिदा निगाहा गरिबक्स्यो । 

महाराजसहित हामी ५–६ जना भने वनको भित्री भागतिर लाग्यौँ । अलि पर पुगेपछि महाराजको नजर एउटा मृगमा परेछ । नजिकै म भएको हुनाले हामी दुई मिलेर उक्त मृगलाई पच्छ्याउन लाग्यौँ । यस क्रममा अन्य सिपाही पछाडि छुटे । मृग अलप हुँदै र निस्किँदै गथ्र्यो । हामी पनि रमाइलो मान्दै त्यसको पछि लाग्दा समय बितेको पत्तै भएन । यत्तिकैमा अचानक एउटा बाघले महाराजमाथि आक्रमण गर्‍यो । मृगको धुनमा भएकाले महाराजलाई बाघको बारेमा थाहै भएन । न मलाई नै हुन सक्यो । अचानक मैले महाराजको चित्कार सुनेँ । फर्केर हेर्दा बाघले महाराजलाई घिसारिसकेको थियो । 

मैले आफूसँग भएको हतियार, ढुङ्गा र वरिपरि जे जे भेटिन्छ त्यही त्यही कुराले बाघको ध्यान भड्काउन कोसिस गरेँ, तर उसले आफ्नो सिकार पाइसकेको थियो, महाराजलाई छाडेन । मैले छुटाउने कोसिस गर्दागर्दै बाघले हाम्रा प्रिय महाराजलाई झाडीमा हुल्यो । अन्तिम अवस्थामा महाराजले फालेको रुमाल मात्र मेरो हातमा पर्‍यो । त्यो यहीँ छ, लिनुहोस् महारानी !’

यति भनेर मन्त्रीले रगतले लतपतिएको एउटा रुमाल रानीतिर बढाए र फेरि डाँको छाडेर रुन थाले । 

यतिन्जेल चुपचाप मन्त्रीलाई सुन्दै गरेकी बिर्सिकाले लामो सास तानिन् र ‘राम’ भनिन् । त्यसपछि उनले रुमाल हातमा लिइन् । त्यो राजाकै रुमाल थियो, त्यसमा कुनै शङ्का थिएन । उनले सो रुमालले नाक र मुख छोपिन् र फेरि लामो सास तान्दै दोस्रोपटक ‘राम’ भनिन् । उनले आँखा बन्द गरिन् र ध्यानमग्न भइन् । मन्त्री भने एकोहोरो रुँदै रहे । 

केहीबेरपछि रानीले आँखा खोलिन् र मन्त्रीलाई सम्बोधन गर्दै भनिन्, ‘मन्त्री, राजाबिना त यो संसारमा मेरो केही काम छैन । मेरा अघि र पछि कोही पनि छैनन् । अर्थात्, मेरो अन्त्यपछि रुने कोही छैन । यो राज्य, यो वैभव, यो श्रीसम्पत्ति मेरा लागि केही होइन । मेरो जे थियो र हो, त्यो महाराज हुनुहुन्थ्यो । अब महाराज नै नरहेपछि यस धर्तीमा म रहनुको अर्थ छैन । त्यसकारण म देहत्याग गर्दै छु । जुन शब्दलाई तीनपटक उच्चारण गर्दा मेरो प्राण जान्छ, त्यसलाई दुईपटक उच्चारण गरिसकेकी छु । अब एकपटक मात्र बाँकी छ । तिमीले भनेको कुरा झुटो हो भने अझै पनि मलाई बचाउने मौका छ, भन ।’

‘महारानीलाई झुटो कुरा निवेदन गर्न सक्ने साहस यो तुच्छ सेवकमा छैन । मैले भनेको कुरा सोह्रै आना सत्य हो । महाराज अब हाम्रो सामु हुनुहुन्न ।’ यति भनेर मन्त्री फेरि रुन थाले । 

यो सुनेर बिर्सिकाले पलेटी कसिन् । एकछिन ध्यान मुद्रामा चुपचाप बसिन् । त्यसपछि लामो सास फेरिन् र ‘राऽऽम’ भन्दै ढलिन् । तत्क्षण उनको प्राणपखेरु उड्यो । 

यी सबै दृश्यलाई अघि नै दरबार आई त्यतै कतै लुकेर बसेका दिव्यचन्द्रले हेरिरहेका थिए । बिर्सिकाको ज्यान लिने उद्देश्य उनको किमार्थ थिएन । आफ्नो शङ्का दूर गर्न मात्र उनले परीक्षा लिएका थिए तर यहाँ परीक्षार्थीले परीक्षकलाई माथ खुवाइदिइन् । 

बिर्सिका प्राणविहीन भएर ढलेपछि मात्र दिव्यचन्द्रलाई ‘मैले के गरेँ’ भन्ने कुराको बोध भयो । उनी दौडिँदै आएर चिच्याए— ‘महारानी, महारानी !’ 

एकैछिन त राजा अन्यमनस्क बने । के भयो, कसरी भयो, किन भयो, केही सोच्नै सकेनन् । उनको अगाडि उनकी प्राणप्यारी प्राणविहीन भएर ढलेकी थिइन् र त्यसको कारक उनी नै थिए । एक हिसाबले उनले नै आफ्नी प्रिय महारानीलाई मारेका थिए । उनी बिर्सिकाको मृत शरीरलाई अँगालो हालेर ‘तिम्रो हत्यारा मै हुँ प्रिय, मलाई माफ गर !’ भन्दै रुन चिच्याउन लागे । 

उनले अलापविलाप गर्नुको कुनै अर्थ थिएन; जे नहुनुपर्ने हो, त्यो भइसकेको थियो । आफ्नै मन्त्रीको कुरा नसुन्नाले राजाले आज सर्वस्व गुमाएका थिए । यसबाट उनलाई घनघोर पश्चाताप भइरहेको थियो । 

दरबारको पटाङ्गिनीबाट आएको रोदन र चिच्याहट सुन्नेहरू सबै त्यहीँ जम्मा भए । मन्त्रीले रुँदैरुँदै घटनाक्रम बताएपछि के भएको थियो भनेर सबैलाई थाहा भयो । कसैले राजालाई दोष दिए, कसैले मन्त्रीलाई, कसैले समयलाई । कति त रानीलाई दोष दिन पनि पछि परेनन् । जेहोस्, हुनुहुनामी भइसकेको थियो । उपस्थित सबै शोकमग्न थिए । त्यो रात त्यत्तिकै बित्यो । 

उज्यालो हुन्जेलसम्म सबै मानिस आ–आफ्नो घरतिर गइसकेका थिए । मृत्यु संस्कारको आवश्यक प्रबन्ध मिलाउन भनेर मन्त्री पनि कतै गए । त्यहाँ राजा मात्र बाँकी रहे । उनी बिर्सिकाको मृत शरीरलाई काखमा राखेर पटकपटक म्वाइँ खाँदै रुँदै गरिरहेका थिए । केही समयपछि  मलामी आए, तर राजाले बिर्सिकाको मृत शरीर कसैलाई छुन दिएनन् । 

राजाले मन्त्रीलाई नजिकै बोलाएर भने, ‘हेर मन्त्री ! यो मेरो बालहठको परिणाम हो । यसको सजाय मैले भोग्नैपर्छ । म मेरी प्रियाको मृत शरीर बोकेर जाँदै छु । कहाँ जान्छु, किन जान्छु, कहिले फर्किन्छु वा फर्किन्नँ, केही थाहा छैन । तसर्थ आजदेखि यो राज्य म तिम्रो जिम्मामा दिन्छु । मैलेजस्तै वा मैलेभन्दा पनि राम्रो तरिकाले तिमी राजकाज चलाऊ । मेरो चिन्ता नगर । राज्य र नागरिकको चिन्ता गर ।’ 

यति भनेर उनी बिर्सिकाको मृत शरीर काँधमा राखेर त्यहाँबाट निस्किए । राजाको कठोर शब्द र निर्णयबाट किंकर्तव्यविमूढ बनेका मन्त्री र अन्य भाइभारदार उक्त दृश्य हेरिरहे । 

बिर्सिकाको लास काँधमा बोकेर रुँदै निस्किएका राजा दिनभर गन्तव्यविहीन भएर हिँडिरहे । बिर्सिकाको निधनका बारेमा जानकारहरूले त राजालाई केही भनेनन्, बाँकीले भने उनलाई बौलाहाको संज्ञा दिए । कतिले ढुङ्गाले हाने । कतिले नजिकै गएर थुके । कतिले हात नै हाले । दिव्यचन्द्रलाई यी कुनै कुराले छोएन । बिर्सिकाको हत्या गरेको असह्य पीडा र पश्चातापमा रहेका उनी घरी रुन्थे, घरी चिच्याउँथे र घरी बर्बराउँथे । उनको यो दशा र मनोभावसँग बाँकी दुनियाँलाई वास्ता थिएन । 

बिस्तारै लास गन्हाउन थाल्यो, तैपनि राजाले बोक्न छाडेका थिएनन् । त्यसैले उनलाई मानव बस्ती क्षेत्रबाट लखेटियो । उनी वनतिर छिरे । उनको पागलपन देखेर हो वा किन हो ! वनका जनावर समेत उनको नजिक पर्दैनथे । वनमा उनी अगाडि बिर्सिकाको शव राखेर एकोहोरो रुँदै निकै दिन बसे । शवको दुर्घन्धले पनि उनलाई छोएको थिएन । 

समय बित्दै गयो । बिर्सिकाको शव कुहिएर हाडखोर मात्र बाँकी रहे । ती त्यसपछि राजाले कङ्काललाई बोकेर हिँड्न थाले । उनको यो अवस्था देखेर स्वर्गका राजा इन्द्रलाई दया जाग्यो । बैकुण्ठधाम पुगेर उनले भगवान् विष्णुलाई दिव्यचन्द्रका बारेमा बताएर प्रार्थना गरे, ‘हे ईश्वर ! हे करुणानिधान ! त्यसो त हजुरबाट सृष्टिको केही कुरा लुकेको छैन । तथापि हे परमेश्वर ! दिव्यचन्द्रलाई उसको यो अवस्थाबाट मुक्ति प्रदान गर्नुहोस् ।’

विष्णुले इन्द्रलाई ‘तिम्रो भनाइ ठिकै हो । पर्ख, म केही उपाय लगाउँछु’ भनेर फर्काइदिए र आफू एक सिद्धपुरुषको भेष धारण गरेर दिव्यचन्द्र बसिरहेको ठाउँमा गए । आफ्नो अगाडि अचानक सिद्धपुरुष प्रकट भएको देखेर दिव्यचन्द्रले प्रणाम गरे । 

विष्णुले केही नजानेजस्तो गरी दिव्यचन्द्रका बारेमा सोधपुछ गरे । दिव्यचन्द्रले कुनै कुरा नलुकाई सबै सत्य बताए । सिद्धपुरुषको भेषधारण गरेका विष्णुले भने, ‘वत्स ! तिम्रो कथा निकै कारुणिक र पीडादायी छ । जन्मेपछि मर्नुपर्छ भन्ने शाश्वत सत्यसँग तिमी भलीभाँती परिचित छौ, कारण चाहे जेसुकै होस् । तिमीले जे गर्‍यौ, सायद त्यो ईश्वरको इच्छा थियो । तिमीले बिर्सिकाको परीक्षा लिनु गल्ती थियो भने त्यो तिमीबाट भएको गल्ती होइन, स्वयं विधाताबाट भएको थियो । तिमीबाटै भएको हो भनेर मानिलिने हो भने पनि यति धेरै पश्चातापको जरुरत म देख्दिनँ । त्यसकारण हे राजन ! जाऊ, दरबार फर्क । राजकाज चलाऊ । प्रजालाई सुख देऊ । आफू सुखी रहू । त्यही पुरानो वैभव र प्रसिद्धिमा फर्क ।’ 

दिव्यचन्द्रलाई ती सिद्ध पुरुषका वचनले कुनै प्रभाव परेन । उनले आफू हत्यारा भएको र प्रायश्चितको रूपमा यसरी नै जीवन अन्त्य गर्ने हठ लिए । विष्णुले कर्मयोग र साङ्ख्ययोगको तमाम ज्ञान दिँदा पनि दिव्यचन्द्रमा कुनै प्रभाव परेन । 

केही गरे पनि दिव्यचन्द्र अब पहिलेको जीवनमा नफर्किने छाँटकाँट देखेपछि विष्णुले एक प्रस्ताव राखे, ‘राजन ! तिम्रो प्रायश्चित बिर्सिकासँग मात्र सम्बन्धित हो भने ठिकै छ, म उनलाई जीवित तुल्याइदिन्छु । त्यसपछि के तिमी पहिलेजस्तै राजा बनी सामान्य जीवनमा फर्किन्छौ ?’ 

दिव्यचन्द्रले खुसी हुँदै भने, ‘भगवन् ! यस्तो सम्भव हुन्छ भने म अवश्य पुरानै जीवनशैलीमा फर्कनेछु । मेरी प्राणप्यारीलाई सबै सत्य बताएर क्षमा माग्नेछु ।’

विष्णुले भने, ‘म बिर्सिकालाई जीवनदान दिन्छु, किन्तु एउटा सर्त छ ।’

‘कस्तो सर्त !’ 

‘सुन राजन,’ विष्णुले भने, ‘बिर्सिकालाई जीवित बनाउन उनको उमेर शून्यबाट सुरु गर्नुपर्छ । त्यसको लागि म तिम्रो उमेरबाट २० वर्ष लिन्छु र उनलाई दिन्छु । यसबाट उनी २० वर्षकी जवान युवती बन्नेछिन् भने तिम्रो हालको उमेरमा २० वर्ष थपिनाले तिमी वृद्ध बन्नेछौ । ल भन, तयार छौ ?’

‘ओहो प्रभु, यो त मेरा लागि सौभाग्य हो । मेरी प्रिया जीवित हुन्छिन् भने मेरो उमेर र अवस्थासँग मलाई के लिनुदिनु भयो र ? कृपा गरिबक्सियोस् प्रभु !’ दिव्यचन्द्रले भने । 

‘लौ त्यसो भए’ भन्दै विष्णुले बिर्सिकाको हाडखोरलाई यथास्थानमा जोडिदिए र एक अत्यन्त मनमोहक रेशमी कपडाले बेरिदिए । अनि दिव्यचन्द्रको उमेरबाट २० वर्ष झिकेर उक्त कङ्कालमा राखी प्राण सिञ्चित गरिदिए । एकै छिनमा बिर्सिकाको शरीर पुष्ट हुँदै आयो र उनी सास फेर्न थालिन् । यो दृश्य हेरिरहेका दिव्यचन्द्र खुसीले पागलजस्तै चिच्याउँदै नाच्न थाले । 

विष्णुले हाँस्दै भने, ‘हे राजन ! मैले तिम्री अर्धाङ्गिनीलाई पुनर्जन्म दिएको छु । यद्यपि उनलाई पूर्वजन्मको याद भने तत्कालै आउनेछैन । समयसँगै त्यो क्रमशः विकास हुँदै जाला । अब तिमी जाऊ, दरबार फर्केर राजकाज चलाऊ । 

ख्याल राखे राजन, तिम्रा आगामी दिन निकै नै सङ्कटमय हुनेछन् । त्यसकारण म तिमीलाई एक विशेष वरदान दिँदै छु । त्यो के भने यसउप्रान्त तिमी आफूलाई इच्छा लागेकोे बखत कुनै पनि मृत प्राणीको शरीरमा आफ्नो आत्मा प्रवेश गराएर सोही प्राणी बन्न सक्नेछौ । यो वरदान दिनुको उद्देश्य तिमीलाई केही समयपछि मात्र ज्ञात हुनेछ, त्यसकारण यसको जथाभावी प्रयोग नगर्नू । त्यसबाहेक भैपरी आउने सङ्कटबाट बच्न सजिलो होस् भनेर म तिम्रो साथमा एउटा कुकुर पनि छाडेर जाँदै छु । यसलाई सदैव आफ्ना साथमा राख्नू ।’ 

यति भनेर विष्णुले ‘हिरामोहनी’ नामको एक कुकुर दिव्यचन्द्रलाई उपहारस्वरूप दिए र अन्तध्र्यान भए । 

राजा दिव्यचन्द्र अकस्मात् सारा पीडाबाट मुक्त भए । उनको अगाडि उनकी प्राणप्यारी अझ निखारिएको सौन्दर्यले लवालव भरिएर निदाइरहेकी थिइन् । राजाले मन्द मुस्कानसहित एकटकले बिर्सिकालाई हेरिरहे । 

उनको तपस्या सफल भएको थियो । उनले मनमनै ती सिद्धपुरुषलाई फेरि प्रणाम गरे, जो स्वयं भगवान् विष्णु थिए भन्ने उनले चालै पाएनन् । यत्तिकैमा बिर्सिका उठिन्; अनकन्टार वनमा आफ्नो सामु एक वृद्ध मानिस र एउटा कुकुरलाई देखेर अचम्म मान्दै सोधिन्, ‘हे मान्यवर ! हजुर को हुनुहुन्छ ? म को हुँ ? यो घनघोर वनमा हामी दुई मात्र कसरी आइपुग्यौँ ? अनि नजिकै बसिरहेको यो कुकुर किन र कसरी यहाँ आइपुग्यो ? कृपया बेलिविस्तार लगाउनुहोस् ।’

आफ्नी प्राणप्यारीबाट आएको यो अमृतमय वचन सुनेर दिव्यचन्द्र द्रविभूत भए र प्रशन्न मुद्रामा सम्पूर्ण घटनाक्रम बताए । आफ्ना लागि त्यति धेरै त्याग गरेको सुनेर बिर्सिका पनि औधि खुसी भइन् र भनिन्, ‘महाराज ! हजुरलाई धेरै धेरै धन्यवाद छ । यो त्याग र तपस्याका लागि म हजुरप्रति आजन्म ऋणी बन्नेछु । अब वनभित्र धेरै बेर नबसौँ । जाऔँ, आफ्नै दरबार जाऔँ र प्रजालाई खुसी तुल्याऔँ ।’

बिर्सिका अघि लागिन्, दिव्यचन्द्र पछिपछि हिँड्न थाले । उनीहरुसँगै कुकुर पनि हिँडिरहेको थियो । सुखदुःख र मायापिरतीको गफ गर्दै गर्दै अलि पर पुगेपछि दिव्यचन्द्रलाई थकाइ, भोक र निद्राले एकैचोटि गाँज्यो । कैयौँ दिनसम्म पानी समेत नपिई अनिदो बसेकाले उनी कमजोर भएका थिए । नजिकैको रुखको फेँदमा थचक्क बसेर उनले भने, ‘प्राणप्यारी, म एकछिन सुस्ताउँछु । तिमी पर्खेर बस । म धेरैबेर निदाएँ भने बरु उठाउनू ।’

यति भनेर उनी एकैछिनमा निदाए । रानी निदाइरहेका राजालाई छेउमा बसिन् । उनको मनमा अनेक तर्कना आउन थाले, ‘यो व्यक्तिले भनेका कुरा साँचा होलान् र ? के यही नै मेरो पति थियो होला र ?’

सुरुमा जे जसो भने पनि अनुहार राम्रोसँग हेर्दै जाँदा ती वृद्धलाई पति मान्न उनको जवानी र चञ्चल हृदय तयार भएन । यद्यपि दिव्यचन्द्रले भनेका कुरा नपत्याउने आधार र उपाय पनि थिएन । 

उनलाई अलिअलि डर पनि लाग्न थालेको थियो । डर भगाउनकै लागि उनले यताउति हेर्दै थिइन् । यत्तिकैमा विपरीत बाटोबाट एक जवान युवक आउँदै गरेको देखिन् । वनमा अचानक मान्छे देखेपछि उनको डर भाग्यो तर तत्कालै फेरि अर्को डर सुरु भयो, ‘कतै एक्ली अबला देखेर युवकले केही गर्ने त होइन ?’

बिर्सिकाको नजिकै बस्दै ती युवकले मधुर स्वरमा सोधे, ‘हे सुन्दरी ! तिमी को हौ ? कहाँबाट आएकी हौ ? तिम्रोनजिकै सुतिरहेका यी वृद्ध मानिस को हुन् ? यस्तो एकान्त वनको बाटो भएर कहाँ जान लागेकी हौ ? कृपया मिल्छ भने सबै यथार्थ बताऊ ।’

बिर्सिकाले सबै कुरा बताइन् । त्यहाँ ढाँट्नुपर्ने कारण र अवस्था दुवै थिएनन् । बिर्सिकाको कथा सुनिसकेपछि युवकका गहभरि आँसु भए । त्यो देखेर बिर्सिकाले सोधिन्, ‘आर्यवर ! मेरो कथा सुनेर हजुर किन रुनुभएको ? मैले त हजुरको चित्त दुख्ने गरी केही भनेको जस्तो लाग्दैन !’

युवकले भने, ‘तिमीले चित्त दुखायौ भनेर म रोएको होइन सुन्दरी, तर तिम्रो भविष्य देखेर आँसु थाम्न नसकेको हुँ ।’ यसो भन्दा युवकको स्वरमा षड्यन्त्र झल्किन्थ्यो । विडम्बना, बिर्सिका त्यो षड्यन्त्र बुझ्न असमर्थ थिइन् । 

‘किन र आर्यवर ? मेरो भविष्यमा त्यस्तो नराम्रो के हुनेवाला छ र ?’ बिर्सिकाले निराश हुँदै सोधिन् । 

‘साँच्चै जान्न मन छ भने मात्र भन्छु,’ युवकले आफ्नो जाल फिँजाउँदै भने । 

निर्दोष बिर्सिकाले भनिन्,  ‘साँच्चै जान्ने मन छ ।’ 

‘सुन्दरी,’ मस्किँदै युवकले भने, ‘म एक व्यापारी र नामी ज्योतिष पनि हुँ । तिमीले बोल्दै गर्दा मन्त्रको शक्तिले मैले तिम्रो भविष्यको जोखना हेरेको थिएँ । जोखनाले भनेअनुसार अबको तीन दिनभित्र दरबार नपुग्दै तिम्रा यी वृद्ध पतिको देहान्त हुनेछ र तिमी बाटोमै विधवा बन्नेछौ । त्यसपछि दरबार गए पनि तिमीलाई महारानीको रूपमा कसैले स्वीकार गर्ने छैनन्, कसैले पत्याउनेछैन । उल्टो महाराजलाई मारेको, बोक्सी बनेर खाएको जस्ता लाञ्छना लगाई तिम्रो घोर अपमान गर्नेछन्, तिमीलाई दिसापिसाब खुवाउनेछन् । मरणासन्न हुने गरी पिट्नेछन् । यति कोमल हृदय र यस्तो फूलजस्तो शरीरले त्यो पीडा कसरी खप्ला भन्ने लागेर मैले आँसु थाम्न नसकेको हुँ । कृपया यसलाई अन्यथा नलेऊ ।’

युवकको कुराले बिर्सिका हल न चल भइन् । त्यस्तो होला भन्ने उनले कल्पनै गरेकी थिइनन् । उनलाई असाध्यै नरमाइलो लाग्यो र रुन थालिन् । 

युवकले भने, ‘नरोऊ सुन्दरी । यसबाट बच्ने उपाय पनि छ, तर त्यसका लागि तिमी तयार हुनुपर्छ ।’

‘म तयार छु आर्यवर, उपाय मर्जी होस्,’ बिर्सिकाले भनिन् । 

‘हेर सुन्दरी, तिमी जवान छ्यौ । तिम्रो पूर्वजन्ममा के भएको थियो भन्ने कुरा कसलाई थाहा छ र ? यी वृद्धले भन्दैमा सत्य हुन्छ भन्ने कुरा त पक्कै होइन होला । फेरि सत्य नै हो रे लौ, तर यो जन्ममा सोही कुरामा अल्झेर बस्नैपर्छ भन्ने पनि छैन । त्यसैले मैले भनेको मान्छ्यौ भने तिमी यी वृद्धको चङ्गुलबाट आफूलाई मुक्त गर ।’

‘हजुरले भन्नुभएको कुरा ठिक हो तर तत्कालै बिच बाटोमा यिनलाई छाडेर म कोसँग कहाँ जाऊँ ? यो त अधर्म हुन्न र ?’

‘आफ्नो सुन्दर भविष्यको आधार तयार गर्ने हक सबैलाई हुन्छ सुन्दरी । त्यसका लागि स्वनिर्णय गर्दा केही अधर्म हुन्न । रह्यो कुरा, कहाँ जाने र कोसँग जाने । त्यसका लागि तिमी चिन्ता नगर । म पनि अविवाहित छु । हेर्दा राम्रै देखिन्छु । धन–सम्पत्ति कुनै राजा–महाराजाको भन्दा कम छैन । त्यसैले मैले भनेको मान्छ्यौ भने यी वृद्धलाई यहीँ छाडेर तिमी र म जाऊँ । यिनको रेखदेखका लागि कुकुर छँदै छ, उसैले बाटो देखाउँछ । यिनको भर परेर जीवन तहसनहस बनाउनुभन्दा उचित मौका आएको बखत सुरक्षित हुनु नै बेस । लौ भन, के छ विचार ?’

युवकको यो प्रस्तावले बिर्सिका वाल्ल परिन् । उसको कुरा ठिकैजस्तो लाग्यो । उनले निदाइरहेका दिव्यचन्द्रलाई हेरिन् । दिव्यचन्द्र तीन दिनपछि होइन, अहिले नै मर्लान् जस्ता देखिन्थे । त्यसो त दिव्यचन्द्रप्रति बिर्सिकालाई कुनै आशक्ति थिएन । पूर्वजन्ममा के भयो र के थियो, त्यो उनको सरोकारको विषय पनि रहेन । दिव्यचन्द्र भनिने ती तथाकथित वृद्ध पतिसँग थाहा नै नभएको राज्य चलाउन जाने भन्ने कुरा पनि उनलाई हास्यास्पद लागेर आयो । उनले युवकतिर हेरिन् । साँच्चै सुन्दर थियो, जोडी मिल्ने । उनले फेरि दिव्यचन्द्रतिर हेरिन् । उनको हृदयले ती वृद्धलाई कुनै हालतमा पनि आफ्नो पति भनेर स्विकार्न तयार भएन । 

अन्त्यमा उनी उक्त युवकसँग जान राजी भइन् । युवक पनि खुसी भए । कुकर र दिव्यचन्द्रलाई त्यहीँ छाडेर उनीहरू मन्द–मन्द मुस्कानका साथ आफ्नो बाटो लागे । 

त्यो एकान्त वनमा यी सबै घटनाक्रमको साक्षी त्यही कुकुर थियो । त्यो सामान्य कुकुर थिएन । ऊ मान्छेले जस्तो बोल्न जान्दैनथ्यो तर मान्छेको सबै कुरा बुझ्थ्यो । उसलाई भगवान् विष्णुले ‘दिव्यचन्द्रको रक्षा गर्नू’ भनी पठाएका थिए । उसलाई बिर्सिकाले दिव्यचन्द्रलाई छाडेर नयाँ युवकसँग गएको चित्त बुझेको थिएन । त्यसैले ऊ ‘यिनीहरू कहाँ जाँदा रहेछन्’ भनी नदेख्ने गरी पछि पछि लाग्यो । अलिक टाढा पुगेपछि केही छिटपुट घरहरू देखिए । ती घरहरूको बिचमा एक सुन्दर महल देखियो । बिर्सिका र उक्त युवक सोही महलभित्र छिरेको देखेर ‘यही नै यिनीहरूको गन्तव्य रहेछ’ भन्ठानी कुकुर फरक्क फर्कियो र छिटोछिटो राजा भएको ठाउँतिर दौडिन थाल्यो । 

यतिन्जेलमा राजा ब्युँझिसकेका थिए । उठेर हेर्दा उनले बिर्सिका र कुकुरलाई देखेनन् । उनी पर्खेर बसिरहे । केही समयपछि कुकुर हस्याङ्फस्याङ गर्दै दौडिँदै आयो र राजाको लुगाको फेर मुखले च्यापी आफू आएकै दिशातिर तान्न थाल्यो । राजाले अनुमान गरे, पक्कै पनि बिर्सिकामाथि केही आपत् आइलागेको छ । 

उनी कुकुरले देखाएको बाटोतिर हिँड्न थाले । केही समयपश्चात् दुवै प्राणी सोही महलमा पुगे, जहाँ बिर्सिका र उनको नयाँ लोग्ने छिरेका थिए । महलको पटाङ्गिनीमा खाट रहेछ । कुकुर उक्त खाटनजिकै पुच्छर हल्लाउँदै बस्यो । ‘बिर्सिका पक्कै पनि यहीँ हुनुपर्छ’ भन्ने ठानी राजा पनि खाटमा बसे ।

नयाँ घर, नयाँ जीवन र नयाँ अनुभवमा रमाइरहेकी बिर्सिकाले जब माथिल्लो तलाको झ्यालबाट बाहिर हेरिन्, तब झसङ्ग भइन् । पटाङ्गिनीको खाटमा दिव्यचन्द्र मस्त बसिरहेका थिए, नजिकै कुकुर थियो । यो पक्कै त्यही कुकुरको काम हुनुपर्छ भन्ने उनलाई लाग्यो । उनले तत्काल युवकलाई यसबारे बताइन् । युवक पनि अत्तालियो । दुवैजना के गर्ने, के नगर्ने असमञ्जसमा परे । 

यो सङ्कटबाट कसरी मुक्ति पाउने भनी दुवैले छलफल गरे । युवक त दिव्यचन्द्रसँग अन्जान बन्नुपर्ने बाध्यता रहेकाले सबै कामको जिम्मेवारी बिर्सिका स्वयंले लिइन् । उनी हतार–हतार सिङ्गारपटार गरेर तल झरिन् र मधुर मुस्कानका साथ दिव्यचन्द्र बसिरहेका ठाउँमा आई पाउ परिन् । 

दिव्यचन्द्रले ‘सौभाग्यवती भवः’ भन्दै उठाए र ‘मलाई खबर नगरी यहाँ किन आएको’ भनी प्रश्न गरे । जवाफमा बिर्सिकाले भनिन्, ‘महाराज ! हजुर आनन्दले सुतिरहेकाले उठाउनु उचित ठानिनँ । म त्यहाँ बस्दै गर्दा सानैमा मैले मीत लगाएकी साथी र उनका श्रीमान् सोही बाटो भएर आए । धेरै वर्षपछि भेट भएको र घर पनि नजिकै भएको हुनाले दुवै जनाले ‘जाऊँ कि जाऊँ’ भनी कर गरे । मैले नाइँ भन्नै सकिनँ । हजुरलाई छाडेर आउन मन त थिएन तर एकैछिनमा फर्किहाल्छु भनेर आएकी हुँ । फर्किनै लागेकी थिएँ, हजुर आफैँ आउनुभएछ । धेरै राम्रो भयो । अब एकछिन बसौँ । खानपिन गरौँ अनि फर्कौंला ।’

थाकेका दिव्यचन्द्रले अरु प्रश्न गरेनन् । उनले बिर्सिकाको भनाइलाई पूर्ण रूपमा विश्वास गरे र ‘तिम्रो जो इच्छा’ भने ।

‘म खानेकुरा तयार गर्न सघाउँछु’ भन्दै बिर्सिका फेरि माथि गइन् । तत्कालको सङ्कट टरेकाले लामो सास तानिन् । उनी र युवकबिच यसपछि के गर्ने भन्ने विषयमा फेरि सल्लाह भयो । सल्लाहमुताबिक दिव्यचन्द्रको हत्या गर्ने योजना बन्यो । यसको जिम्मेवारी युवकले लिए । बिर्सिकाले मितिनीको घर आएको भनेकाले तत्कालै एक दासीलाई युवकको नक्कली श्रीमती बनाइयो, ताकि दिव्यचन्द्रलाई कुनै शङ्का नहोस् । 

योजनालाई सफल पार्ने हेतु युवकले आफ्ना चार–पाँच जना सेवकलाई महलपछाडिको बगैँचामा गहिरो खाडल खन्ने आदेश दिए । त्यसपछि उनी दिव्यचन्द्र बसिरहेका ठाउँमा आएर आफ्नो परिचय दिए । दिव्यचन्द्र राजा भएको थाहा पाएजस्तो गरी उनले सोहीअनुसारको सम्मान प्रकट समेत गरेका थिए । 

भलाकुसारी गर्दै उनीहरुले विभिन्न मिष्ठान्न परिकार भोजन गरे । भोजनपछि युवकले महलको पछाडि रहेको बगैँचामा डुल्न जाने प्रस्ताव राखे । राजाले पनि सहर्ष स्वीकार गरे । युवकले राजालाई बगैँचामा डुलाउँदै डुलाउँदै सेवकहरूले तयार गरेका खाडल नजिक पुर्‍यायो र आफूसँगै डिलमा उभ्यायोे । अनि भन्यो, ‘महाराज ! बगैँचामा बोटबिरुवालाई पानी लगाउन सजिलो होस् भनेर एउटा इनार खन्न थालेको केही दिन भयो । झन्डै ३० हात गहिरो खनिसकियो, तर पानी रसाएन । के भएको होला ?’ 

राजाले खाडलतिर हेरे । त्यही मौकामा युवकले धक्का दिए । तत्कालै नजिकै बसिरहेका अन्य व्यक्तिले खाडल पुरे । ‘अब भने मुक्ति पाइयो’ भनेर खुसी हुँदै युवक महलतिर फर्किए । बिर्सिका पनि खुसी भइन् । दुवै आनन्द मानी रसरङ्मा लिप्त भए । 

युवक फर्किनु तर राजा नफर्किनुले कुकुरको मनमा चिसो पस्यो । ऊ हतार–हतार राजाको पैताला सुँघ्दै सुँघ्दै बगैँचातिर गयो । खाडलमा पुगेपछि उसले थाहा पाइहाल्यो— राजा त्यहीँ पुरिएका छन् । ऊ भएभरको शक्ति लगाएर चारओटै खुट्टाले ढुङ्गामाटो खोस्रिन थाल्यो । केही बेरपछि उसले राजाको दुवै हात भेट्टायो । अझै खोस्रिँदै फाल्दै गरेपछि राजाको अनुहार देखियो । धन्न उनी जीवित थिए । नाक खुला भएपछि उनी बिस्तारै सास फेर्न थाले । एवं रीतले अन्त्यमा कुकुर राजालाई सकुशल खाल्डोबाट बाहिर निकाल्न सफल भयो । 

आफूलाई जिउँदै खाल्डोमा हालेर मार्न खोजेको चाल पाएर राजालाई हुनसम्म रिस उठ्यो । शरीर कमजोर हुँदाहुँदै पनि उनी बदला लिने मनसायले चिच्याउँदै र युवकलाई नानाभाँती गाली गर्दै महलतिर लागे । महलको भित्तामा एउटा खड्ग झुन्डिएको रहेछ । उनी त्यही खड्ग हातमा लिएर मुर्मुरिँदै अघि बढे । कुरो बिग्रिने देखेर बिर्सिका हतार–हतार तल आइन् र दिव्यचन्द्रको पाउ पर्दै भनिन्, ‘माफ गरिबक्सियोस् महाराज ! एउटा दुर्घटना हुन पुगेछ । मितज्यू सँगै उभिन खोज्दा असन्तुलित हुन पुगेर हजुरलाई धक्का लागेको रहेछ । उहाँले मलाई सबै भन्नुभयो । सुनेपछि म मूच्र्छित भएँ रे । पानी छम्केर होसमा ल्याएको भन्दै थिए सबैजनाले । मीतज्यू पनि अघिसम्म ठुलो पश्चातापमा हुनुहुन्थ्यो, अहिले हजुरलाई देखेर सम्हालिनुभएको छ । यहाँ हामी सबै रुवाबासी गरेर बसेका थियौँ । धन्न भगवान्को कृपा, हजुरलाई केही भएको रहेनछ ।’ यति भनेर उनी दिव्यचन्द्रलाई आलिङ्गन गर्दै डाँको छाडेर रुन थालिन् । 

बिर्सिकाको आलिङ्गनले दिव्यचन्द्रको मन पग्लियो । उनले अघिका सारा कुरा बिर्सिए । बोकिरहेको खड्ग हुत्याइदिए । ‘नरोऊ प्रिय, हेर त म फर्केर आएको छु’ भन्दै बिर्सिकाको आँसु पुछिदिए । एउटा सम्भावित दुर्घटना टर्‍यो । 

बिर्सिका ‘लौ त महाराज अब जानुपर्छ, म सबैसँग बिदावारी भएर आउँछु’ भन्दै माथि गइन् । युवक उनकै पर्खाइमा थियो । दुवैबिच अबको कदमबारे सल्लाह भयो । अब त बिर्सिकालाई राजासँग जानैपर्ने बाध्यता आइलागेको थियो । उनले दिव्यचन्द्रलाई जसरी पनि झुक्याएर फर्किने वाचा गरिन् । युवक पनि राजी भयो । 

सल्लाहमुताबिक युवक, युवककी नक्कली पत्नी र बिर्सिका तीनैजना तल आए र राजारानीलाई बिदाइ गरे । युवकले ‘वनको बाटो हो, जेसुकै हुन सक्छ, हतियार बोकिबक्सियोस्’ भनेर राजालाई त्यही अघिको खड्ग टक्र्यायो । राजाले पनि स्वीकार गरे र बिदा मागे । त्यसबखत बिर्सिका र युवक दुवैले कसैले नदेख्ने गरी आँसु झारे । 

तीन प्राणी अब फेरि वनको बाटो हुँदै राजधानीतिर रवाना भए । बिर्सिकाले वनमा राजालाई छाडेदेखिका सबै घटनाक्रम आफ्नै तरिकाले मिलाइमिलाइ वर्णन गरिन् । यता दिव्यचन्द्रले पनि सोही अवधिको वृत्तान्त सुनाए । यसरी बाटो काट्दै गर्दा समयले पनि नेटो काट्दै थियो । 

बिर्सिका भित्रभित्रै पिरोलिएकी थिइन् । उनलाई जसरी पनि महल फर्किनु थियो । एकान्त वन र घर्किंदै गएको समय देखेर ‘अब ढिलो गर्नुहुन्न’ भन्ने उनलाई लाग्यो । उनले अचानक मुटुमा सोला हानेको अभिनय गरिन् र थचक्क बसिन् । दिव्यचन्द्र अत्तालिँदै बिर्सिकालाई सुमसुम्याउन थाले ।

बिर्सिका देब्रे छाती थिच्दै लगातार ‘ऐया ऐया’ गर्न थालिन् । ‘म अब मर्छु जस्तो छ महाराज, हजुर चिन्ता नलिइबक्सियोस् । राजधानी पुगेर खुसीसाथ राजकाज चलाइबक्सियोस् । मन लागे अर्को विवाह गरिबक्सियोस्’ भन्दै रुन थालिन् । यो सुनेर दिव्यचन्द्र पनि रुन थाले । ‘त्यसो नभन प्रिय, तिमीलाई केही हुँदैन’ भन्दै सान्त्वना दिन थाले । बिर्सिकाले मुटु झन् बढी दुखेको अभिनय गरिन् । दिव्यचन्द्र असमञ्जसमा परे । के गर्ने, के नगर्ने केही मेसो पाउन सकेनन् । बिर्सिकालाई मुटु दुख्ने समस्या छ भनेर उनलाई अहिलेसम्म थाहा थिएन । उनले सोधे, ‘प्रिय ! के तिमीलाई मसँग विवाह हुनुअघि पनि यस्तो हुने गथ्र्यो ?’

‘दुई–तीनपटक भएको थियो,’ बिर्सिकाले जवाफ दिइन् । 

‘अनि त्यतिबेला कसरी ठिक भयो त ?’

बिर्सिका यही प्रश्नको खोजीमा थिइन् । मनमनै खुसी हुँदै उनले भनिन्, ‘महाराज ! जब–जब मलाई मुटु दुख्न थाल्थ्यो, त्यतिबेला मेरो पिताजीले कुनै जनावरको मुटु निकालेर छातीमाथि राखिदिनुहुन्थ्यो । अनि मलाई निको हुन्थ्यो । अब हजुरले पनि त्यसै गरिबक्सियो भने सायद म ठिक हुन्छु होला, नत्र मर्छु,’ यति भनेर उनी फेरि ‘ऐया ऐया’ गर्दै रुन थालिन् । 

‘तिमीले भनेको ठिकै होला प्रिय,’ राजाले भने, ‘यहाँ कुनै जनावर छैन । खोजी गर्दा पनि भन्नासाथ नभेटिएला । त्यसैले अलि पर जसोतसो जाऔँ । नजिकै पक्कै गाउँ हुनुपर्छ । त्यहाँ एउटा घरपालुवा जनावर खोजेर तिमीले भनेजस्तै गरौँला ।’

बिर्सिका यस्तो कुरा सुन्न र मान्न तयार थिइनन् । उनलाई राजाको साथमा रहेको कुकुर जसरी पनि हटाउनु थियो । त्यही कुकुरले नै दिव्यचन्द्रलाई महलसम्म पुर्‍याएको थियो र हत्याको योजना पनि विफल पारिदिएको थियो । कुकुर रहुन्जेल दिव्यचन्द्रले पीछा नछाड्ने स्पष्ट भइसकेको थियो । त्यसैले उनले घुक्र्याउँदै अश्रुमिश्रित स्वरमा भनिन्, ‘के मर्जी भएको महाराज ? यहाँ हजुरकी अर्धाङ्गिनी प्राणको भिख माग्दै छे । आफू कसरी जीवित रहन सक्छु भनेर पनि बताइसकेकी छे । हजुरचाहिँ कतै गाउँमा गएर उपचार गरौँला भन्नुहुन्छ । त्यतिन्जेलसम्म म बाँचुला र महाराज ? हजुरको अगाडि कुकुर छ त । यो जनावर होइन र ? त्यसकै मुटु निकालेर मेरो छातीमाथि राख्नुहोस् । अब हजुरलाई मभन्दा कुकुर प्यारो हो भने मलाई यत्तिकै मर्न छाडिदिनुस् ।’

बिर्सिकाको तिखा वचनले दिव्यचन्द्रको हृदय छियाछिया भयो । उनी केही बोल्नै सकेनन् । कुरा त ठिकै थियो । तर आफूलाई त्यत्रो सङ्कट पर्दा दिलोज्यानले सहयोग गर्ने कुकुर कसरी मार्ने ? त्यसो गर्दा त कृतघ्नताको पराकाष्ठा हुने भयो । यद्यपि राजालाई धेरैबेर अनिर्णयको बन्दी बनेर बसिरहने समय थिएन । उनको सोझो अवलोकनमा बिर्सिकाको हालत निकै खराब भइसकेको थियो । तसर्थ उनी हातमा खड्ग लिएर कुकुरलाई काट्न तयार भए । राजा र कुकुरबिच केहीबेर हेराहेर भयो । कुकुरलाई हेर्दै गर्दा राजा मनमनै ‘क्षमा गरी दे, मेरा लागि अरु केही उपाय रहेन’ भन्दै थिए । उता कुकुर बलिन्द्रधारा आँसु झार्दै ‘यस स्त्रीले तिमीलाई फेरि धोका दिँदै छे महाराज, यसको कुरा नपत्याऊ’ भन्न खोज्दै थियो । 

राजासँग त्यो अबोध सन्देश बुझ्न सक्ने क्षमता थिएन । हेराहेरकै अवस्थामा अचानक खड्ग कुकुरको घाँटीमा बज्रियो र कुकुर दुई टुक्रा भयो । त्यसपछि राजाले उसको छाती चिरे र रक्ताम्मे मुटु निकालेर बिर्सिकाको छातीमा राखिदिए । बिर्सिकाले ‘आऽऽ’ गर्दै लामो सास फेरिन् र ‘अलि हल्का महसुस भयो महाराज’ भनिन् । महाराज नाजवाफ थिए । कुकुरको हत्या गरेकामा उनलाई जीवनमा दोस्रोपटक पश्चाताप भयो, तर यो पश्चातापको कुनै अर्थ थिएन । 

बिर्सिकाले बिस्तारै ठिक हुँदै आएको अभिनय गरिन् । उनको चित्कार क्रमशः कम हुँदै गयो । केही समयपश्चात् उनी पूर्ण रूपमा ठिक भइन् । कुकुर मरिसकेको थियो र उनको उद्देश्य पनि पूरा भइसकेको थियो । उनी पहिलेजस्तै प्रशन्न देखिइन् । 

दुवै वनको बाटो अघि बढे । अलिक पर पुगेपछि बिर्सिकाले दिसा लागेको बहाना गरिन् । राजालाई आफूले ओढिरहेको पछ्यौरा दिँदै उनले भनिन्, ‘महाराज ! मलाई पेट काटेजस्तो भयो । म क्षणभरमै मलमूत्र विसर्जन गरेर आउँछु, हजुर यहीँ बस्नुहोला ।’ यति भनेर उनी नजिकैको झाडीभित्र छिरिन् । राजाले नदेख्ने गरी झाडी भित्रभित्रै उनी निकै पर पुगेर मूलबाटो निस्किइन् र महलतिर वेगले दौडिन थालिन् । 

यता राजाले बिर्सिकालाई कुरिरहेका थिए । धेरैबेरसम्म अत्तोपत्तो नभएपछि उनलाई पहिलोपटक बिर्सिकाले धोका दिएको महसुस भयो । उनले वनमा आफूलाई छाडेर गएदेखिका घटनाक्रम एक–एक गरी सम्झिए । जति सम्झिँदै गयो, त्यति नै बिर्सिकाको खेल मन–मस्तिष्कमा स्पष्ट, झन् स्पष्ट हुँदै आयो । कुकुर किन मारिएको थियो भनेर पनि उनलाई बल्ल ज्ञात भयो । अचानक उनको घाँटी अवरुद्ध भयो । मन अमिलो र छाती भक्कानो परेर आयो । उनी धेरै बेरसम्म रोइरहे । सायद यो सबै विधाताको खेल थियो । उनी र बिर्सिका त निमित्त मात्र थिए । यही सम्झेर उनले आँसु पुछे, मन दृढ बनाए । उनलाई फेरि पनि बिर्सिकाको पछि लाग्नु व्यर्थ लाग्यो । अब म बिर्सिकाबिना बाँच्ने कोसिस गर्छु भन्ने सङ्कल्प गरी उनी एक अञ्जान गन्तव्यतिर लागे । 

झमक्क साँझ परेपछि उनी एउटा गाउँमा पुगे । गाउँको एक झुपडीमा पुगेर उनले त्यो रातका लागि बास मागे तर आफ्नो वास्तविक परिचय भने खुलाएनन् । सो झुपडीमा एक जोडी वृद्धवृद्धा मात्र रहेछन् । उनीहरूले साँझको पाहुनालाई सहर्ष स्वीकार गरे । 

त्यस घरकी वृद्धा भोजनको तयारीमा लागिन् भने वृद्ध राजासँगको कुराकानीमा व्यस्त रहे । कुराकानीका क्रममा ती वृद्धले भने, ‘सन्तानको रूपमा एक्ली छोरी छन् । उनलाई पुरुषहरूमाथि विश्वास छैन । त्यसैले आजन्म विवाह नगर्ने जिद्दी गरेर बसेकी छन् । घरबाट बाहिरै निस्केकी छैनन् । विवाहको उमेर पनि ढल्किइसकेको छ । हाम्रो शेषपछि उसको रेखदेख कसले गरिदेला भन्ने चिन्ता छ ।’ राजाले ‘धैर्य गर्नुहोस्, म सम्झाउने कोसिस गर्छु’ भनेर ढाढस दिए ।

यत्तिकैमा भोजन तयार भयो । भोजनपछि वृद्ध व्यक्तिले राजालाई आफ्नी छोरी बसिरहेको खोपी अगाडि लगी छोडिदिए । त्यसपछि राजाले खोपीको ढोकामा गई ठुलो स्वरमा भने, ‘हे सुन्दरी ! तिम्रो बारेमा मलाई तिम्रा मातापिताले सबै कुरा भने । दुवै जना तिमीलाई कसैको हातमा सुम्पिदिन पाए सन्तोषले प्राण जाने कुरा गर्दै थिए । मातापिताको इच्छालाई तिमीले पनि सम्मान गर्नुपर्छ । आफ्नो निर्णय बदल र सांसारिक जीवनको सुरुवात गर ।’

जवाफमा ती युवतीले लोग्नेमान्छेले स्वास्नीमान्छेमाथि गरेका अन्याय, अत्याचार र धोखाधडीका विभिन्न किस्सा सुनाइन् र अन्त्यमा भनिन्, ‘आर्यवर ! मैले पुरुषप्रतिको विश्वास करिब–करिब गुमाइसकेकी छु । मलाई लाग्छ, मैले चाहेको जस्तो पुरुष यो धर्तीमा छैन । त्यसकारण म आजन्म अविवाहित बस्छु । भविष्यका बारेमा म चिन्तित छैन ।’

‘हे सुन्दरी,’ राजाले भने, ‘तिमीले चाहेको पुरुष कस्तो हो, के म जान्न सक्छु ? सायद म केही मद्दत गर्न सक्छु कि ! स्पष्ट भन ।’

‘आर्यवर ! मैले चाहेको पुरुष दिव्यचन्द्रजस्तो हुनुपर्छ । उनी यसै देशका राजा थिए । आफूमाथि भवितव्य आइलागेको हुनाले केही समय अगाडि उनी वनभित्रै हराए । उनको प्रेम–कहानी दुनियाँको लागि प्रेरणादायी र मर्मस्पर्शी छ । त्यत्तिकै चोखो र निःस्वार्थ प्रेम गर्ने कोही पुरुष यो संसारमा रहेछ र उसले मलाई योग्य ठान्यो भने म अवश्य पनि ऊसँग विवाह गर्न राजी छु ।’

आफ्नै अगाडि आफैँलाई निःस्वार्थ प्रेमीको उपमा दिएको सुनेर दिव्यचन्द्र आश्चर्यचकित बने । मनमनै हाँसे पनि । उत्सुकतावश उनले ‘दिव्यचन्द्रका बारेमा तिमीलाई के थाहा छ ?’ भनेर सोधे । ती युवतीले बिर्सिकाको मृत शरीर बोकेर राजा वन छिरेको र त्यसपछि के भयो भन्ने कुरा आफूलाई थाहा नभएको बताइन् । त्यो सुनेर राजाले भने, ‘हे सुन्दरी ! तिमीले दिव्यचन्द्रजस्तो कुनै व्यक्ति पाए विवाह गर्छु भन्यौ । उनी स्वयं अगाडि आएर तिम्रो हात मागे भने के गछ्र्यौ ?’

‘ओहो !’ युवतीको स्वरमा स्पष्ट खुसी झल्कियो, ‘त्यसो भयो भने त म संसारमा आफूलाई सबैभन्दा भाग्यमानी नारी सम्झिनेछु । यद्यपि यो कुरा असम्भव छ ।’

‘सम्भव हुन सक्छ सुन्दरी,’ दिव्यचन्द्रले भने, ‘त्यसका लागि तिमीले दिव्यचन्द्रको बाँकी कथा सुन्नुपर्छ । सुन्छ्यौ ?’

‘अवश्य आर्यवर ! सुनाउनुहोस् ।’

त्यसपछि उनले आफ्नै कथा सुनाउन थालिन् । आज्ञाकारी कुकुर मार्नुपरेको घटनासम्म आइपुग्दा  युवती अचानक डाँको छाडेर रुन थालिन् । राजाले ‘धैर्य गर सुन्दरी, दिव्यचन्द्रलाई केही भएको छैन’ भनेपछि उनी फेरि कथा सुन्न तयार भइन् । 

दिव्यचन्द्रले कथा अघि बढाउँदै कसरी उनी एक झुपडीमा बास माग्न आइपुगे, कसरी स्वयम्लाई कैदमा राखेकी एक युवतीका बारेमा थाहा पाए र कसरी अहिले तिनै युवतीलाई आफ्नै कथा सुनाउँदैछन् भन्नेसम्मको वृत्तान्त सुनाउँदै गर्दा अचानक खोपीको ढोका खुल्यो । आश्चर्यचकित अनुहार लिएर ती युवती दिव्यचन्द्रको अगाडि उभिइन् र सोधिन्, ‘हजुर स्वयं दिव्यचन्द्र राजा होइबक्सिन्छ ?’

‘हो सुन्दरी, म त्यही अभागी व्यक्ति हुँ,’ दिव्यचन्द्रले गम्भीर भएर उत्तर दिए । 

‘चिन्ता नगरिबक्सियोस् महाराज,’ युवतीले भनिन्, ‘हजुरको आज्ञा पाए अब यो दासीले हजुरको हरेक मनोरथ पूरा गर्छे । म आफूलाई सम्पूर्ण रूपमा हजुरमा अर्पण गर्छु ।’

राजाले ‘नाइँ’ भन्नुपर्ने परिस्थिति थिएन, न त कारण नै । उनले युवतीको प्रस्तावलाई स्वीकार गरे । छिटै विवाह गर्ने वचनबद्धताका साथ दुवैजना तल झरे र मातापितालाई सोही राय व्यक्त गरे । राजा हेर्दा वृद्ध देखिन्थे, तर छोरीको उमेर ढल्किँदै गएको, जे–जस्तो भए पनि छोरीको भविष्य सुरक्षित रहने र देशकी महारानी समेत बन्न पाउने सौभाग्य प्राप्त गर्न लागेकी आदि कारणले मातापिताले पनि अस्वीकार गरेनन् । भोलिपल्टै पण्डित बोलाएर दिव्यचन्द्र र युवतीबिच विवाह सम्पन्न भयोे । 

विवाहपछि केही दिन राजा त्यतै बसे । एक दिन शुभसाइत हेरेर वृद्ध दम्पतीले छोरीज्वाइँलाई बिदा गरे । राजा दिव्यचन्द्र नयाँ रानी र सरसामान बोकेका केही सेवक तथा जन्तीका साथ राजधानीतिर रवाना भए ।

बर्खायामको समय थियो । वनको बाटो, टन्टलापुर घाम । सबै असिनपसिन भएका थिए । जन्तीमध्ये कसैले एकछिन शीतल छहारीमा आराम गर्ने प्रस्ताव राख्यो । राजाले पनि उचितै ठाने । अलि खुला ठाउँमा सबै आराम गर्न भनेर बसे । राजारानी पनि एउटा ठुलो रुखको छहारीमा बसे । एकापसमा कुरा गर्दै गर्दा अनायासै रानीले अलि पर लटरम्म आँप पाकेको देखिन् । उनलाई खान मन लाग्यो र राजालाई आँप टिपेर ल्याइदिन आग्रह गरिन् । नयाँ प्रियतमाको इच्छा पूरा गर्ने हेतु राजा आँपको रुखमुनि पुगे । रुख सुरिलो र अग्लो थियो । राजा ‘कसरी चढ्ने होला’ भनेर सोच्दै थिए, यत्तिकैमा उनको आँखा एउटा मृत बाँदरमा पुग्यो । सहसा उनलाई सिद्धपुरुषले दिएको वरदानको सम्झना भयो । वरदान दिने बेलामा ती सिद्धपुरुषले ‘यसको उद्देश्य पछि ज्ञात हुनेछ’ भनेका थिए, के त्यो उद्देश्य यति सामान्य होला र ? राजा सोचमग्न भए । जेहोस्, उनले आफूसँग भएको शक्तिलाई यसपटक प्रयोग गर्ने विचार गरे । 

आफ्नो आत्मालाई बाँदरको शरीरमा प्रवेश गराए, आफ्नो शरीर त्यहीँ लडिरहन दिए र रुखमा चढी आँप टिप्दै रानी र बाँकी जन्तीतर्फ फ्याँक्न थाले । यो देखेर जन्तीमध्येको एकजनालाई अचम्म लाग्यो । अघि त राजा गएका थिए, अहिले बाँदरले आँप टिपेर फाल्दै थियो । कुरो के रहेछ बुझ्न भनी ऊ आँपको रूखनेर गयो । त्यहाँ पुग्नासाथ उसलाई रहस्य ज्ञात भइहाल्यो । राजाको दुर्भाग्य, उक्त व्यक्तिसँग पनि सोही शक्ति मौजुद थियो, जुन प्रयोग गरी राजा बाँदर बनेका थिए । उसले हत्तपत्त आफ्नो आत्मा राजाको शरीरमा प्रवेश गरायो र आफ्नो शरीरलाई त्यहीँ छाडेर राजाको भेषमा फर्कियो । 

बाँदर बनेर आँप टिप्न व्यस्त वास्तविक राजाले यस कुराको ख्यालै गरेनन् । नयाँ राजा सरासर रानी भए ठाउँमा पुगे र ‘अब जाऊँ प्रिय’ भने । उनी आज्ञाकारी बनेर अघि लागिन् । लावालस्करसहित नयाँ दिव्यचन्द्र पछि पछि हिँड्न थाले । आफ्नै आँखाअगाडि आफ्नै श्रीमती आफ्नै सेवकले धोकामा पारेर लगेको राजा टुलुटुलु हेर्न बाध्य भए । प्रारब्धले उनीसँग दोस्रोपटक लुकामारी खेलेको थियो । यसलाई पनि राजाले स्वीकार गरे । 

बाँदर बनेका राजा श्रीमती र बाँकी जन्ती आँखाबाट ओझेल भइसकेपछि पनि एकछिन रुखमै बसिरहे । मानिसको रूपमा उनले सुखदुःख सबै भोगेका थिए, अब भने जिन्दगीलाई बाँदरका रूपमा भोग्ने विचार गरे । बाँदर बनेर एक रुखबाट अर्को रुख, एक वनबाट अर्को वन चहार्दै रहे । यसरी चहार्दा उनलाई भोजनको समस्या पर्न थाल्यो । मानिसहरूको खेतबारीमा पसेर अन्न, फलफूल, तरकारी आदि चोर्न नपाउँदा भोकै रहनुपर्ने स्थिति आउन थाल्यो । वनका फलफूल र कन्दमूल पनि भनेजति नपाइने भयो । बाँदररूपी राजा ‘के गर्ने होला’ भनेर सोच्दै थिए । यस्तैमा उनले एक दिन एउटा रुखको हाँगामा मरेको सुगा देखे । त्यो देखेर उनलाई सुगा बन्ने विचार आयो । उड्न पाइने, जताततै तुरुन्तै पुग्न सकिने, थोरै खाए पनि पुग्नेजस्ता फाइदा देखेर उनी सुगा बने; बाँदरको शरीर त्यागिदिए । 

सुगाको रूपमा उनी स्वच्छन्द आकाशमा उड्न थाले । उनलाई रमाइलो लाग्यो । उनी अन्य सुगाहरूको नाइके बने । मानिसहरूको खेतबारीमा गएर पाक्न लागेका बालीनाली चिथोर्नु, कोपर्नु र खानु उनीहरूको दिनचर्या थियो । यसो गर्दा सुगाको बथानलाई रमाइलो लाग्थ्यो तर किसानहरू भने क्रुद्ध बन्थे । 

एक दिनको कुरा हो, एउटा किसानले बारीभरि पहेँलै भएर पाकेका मकैका सबै घोँगा वरिपरि लिसो लगाइदियो । यो कुरामा अनभिज्ञ सुगाहरू हुर्र आए, घोँगा चिथोरे र गलगाँड भरिएपछि उड्न खोजे । विडम्बना, लिसोले गर्दा उनीहरूको खुट्टा बोटमै टाँसिए । जति भ्याटभ्याट गरे पनि उड्न सकेनन् । त्यही मौका छोपेर किसान बारीभित्र छिर्‍यो र छटपटाइरहेका सुगालाई एक–एक गरी समात्दै भुइँमा पछार्दै गर्न थाल्यो । जोडले बजारिएका सुगाहरू भटाभट मर्न थाले । यो देखेर सुगाहरूको नाइके दिव्यचन्द्रलाई साह्रै दुःख लाग्यो । उनले मानिसकै लवजमा किसानलाई भने, ‘किसान दाजु ! कृपया मेरा साथीहरूलाई छाडिदेऊ । यसरी निर्दयी नबनिदेऊ । बरु मलाई समातेर लैजाऊ र बजारमा लगेर बेच । तिमीलाई प्रशस्त आम्दानी हुनेछ । यी अबोध प्राणीलाई मारेर त पाप मात्र लाग्छ । मैले भनेको मान ।’

किसानले झन् रिसाउँदै भने, ‘नापिस् बजिया ! तँ एउटा वनचरीलाई बेचेर कति कमाउँछु मैले ? बरु सबैलाई मारेर भुटुवा बनाएँ भने टन्न हुन्छ । घरका सबै खुसी हुन्छन् । त्यसैले तँ चुप लाग्, तेरो पनि पालो आउँछ ।’

‘त्यसो नभन किसान दाजु,’ सुगाको नाइकेले भने, ‘मेरो कुरामा विश्वास गर । म चानचुने सुगा होइन । मलाई बेच्दा तिमीलाई मनग्गे आम्दानी भएन भने त्यतिबेला जस्तो सजाय दिए पनि हुन्छ । अहिलेलाई मेरा बाँकी साथीहरूलाई छाडिदेऊ । बिन्ती छ ।’

किसानहरू स्वभावैले कोमल हृदयका हुन्छन् । सुगालाई टिप्दै पछार्दै गर्नु त एक आवेग मात्र थियो । उसले नाइके सुगाको कुरा मान्यो र बाँकी रहेका सबै सुगालाई लिसोबाट मुक्त गरी उडाइदिए । नाइके बनेका दिव्यचन्द्र भने मुक्त हुँदा पनि उडेर गएनन् । उनी चुपचाप किसानको काँधमा बसेर किसानको घरतिर लागे । 

भोलिपल्ट आफूलाई बजारमा लानका लागि आग्रह गरे, तर कुनै व्यक्तिले मूल्य सोधेमा ‘यो सुगा आफ्नो मूल्य आफैँ तोक्छ भन्ने जवाफ दिनू’ भनेर सिकाए । किसान सुगालाई काँधमा राखी बजारतिर लागे । आशा गरेअनुरूप बजारका व्यापारीले सुगाको मूल्य सोधे । किसानले पनि दिव्यचन्द्रले सिकाएजस्तै गरी जवाफ दिए । जब व्यापारीहरू दिव्यचन्द्रलाई उनको मूल्य सोध्थे, दिव्यचन्द्र ‘मेरो मूल्य एक लाख रुपैयाँ हो, सक्छौ भने तिर’ भन्थे । त्यो सुनेर सबै व्यापारी तर्सिन्थे । एउटा जाबो सुगालाई एक लाख रुपैयाँ कसले तिथ्र्यो र ?

बजारभरि डुल्दा पनि सुगा बिक्री हुने छाँटकाँट देखिएन । किसान हैरान भइसकेका थिए । झोक्किँदै उनले सुगालाई भने, ‘ओए वनचरी, तँलाई एक लाख रुपैयाँ तिर्ने कुन मुर्ख छ हँ संसारमा ? यस्तो नचाहिने कुरा नगर् । आफ्नो मूल्य एकदम कम राख्, अनि मात्र बिक्छस् । यसरी नै काँधमा बोकेर फेरि घरै फर्किनुपर्‍यो भने म तँलाई यहीँ पछार्छु ।’ 

‘धैर्य गर न किसान दाजु,’ दिव्यचन्द्रले नम्र भएर भने, ‘कोही न कोही त अवश्य निस्किन्छ, हेर्दै जाऊ ।’

किसानको रिस अझै मरेको थिएन । तथापि उसमा केही आशा भने जीवितै थियो । ‘सुगा हेर्दा बाठैजस्तो लाग्छ, कसैले किनी पो हाल्छ कि ?’ किसानले यस्तै सोचे । 

अलि पर पुगेपछि एउटा ठुलो पसल देखियो । त्यो पसल हेर्दा झकिझकाउ देखिन्थ्यो, निकै ठुलो लगानीले खोलेजस्तो । त्यहाँ ग्राहकलाई आवश्यक पर्ने प्रायः सबै सामान राखिएको थियो । नजिकै पुगेपछि पसलको महाजनले किसानलाई सोधे, ‘ए भाइ, तपाइँले यो सुगा बेच्न ल्याउनुभएको हो ?’

‘हो हजुर ।’ किसानले जवाफ दिए । 

‘अनि कतिमा बेच्ने विचार छ त ?’

‘त्यो त सुगा आफैँ भन्छ, उसैलाई सोध्नुहोस् ।’

‘ए, यो सुगा बोल्छ पनि ? राम्रो । ल भन् त वनचरो, तेरो मूल्य कति हो ?’ महाजनले सुगातिर हेर्दै सोधे । 

सुगा बनेका दिव्यचन्द्रले जवाफ फर्काए, ‘मेरो मूल्य त एक लाख रुपैयाँ हो, किन्ने ?’

महाजनले अट्टहास गर्दै सोधे, ‘एउटा सुगालाई एक लाख रुपैयाँ कसले तिर्छ ओए वनचरो ? कस्तो नचाहिने कुरा गरेको ? मानिलिऊँ मैले तिरेँ रे लौ, फाइदा के हुन्छ ? तँभित्र के गुण छ जसको कारणले म तँलाई एक लाख रुपैयाँ तिरौँ !’ 

सुगारूपी दिव्यचन्द्रले भने, ‘मभित्र के के गुण छन् भन्ने कुरा त तिमीले मलाई किनेपछि मात्र थाहा हुन्छ दाजु । तिमी मलाई किन र पसलमा राख । सबै सरसामानको भाउ बताइदेऊ । म पसल मजाले चलाउँछु, तिमी नबसे पनि हुन्छ । केही दिनमा तिमीलाई फाइदा भएन भने मलाई मारिदेऊ । यति भन्दा त पत्याउँछौ होला नि ?’ 

महाजन सोचमग्न भए । सुगाको निर्भीकता देखेर उनी लोभिए । त्यसो त उनी करोडौँका मालिक थिए । एक लाख रुपैयाँ घाटामा गए वा हराए पनि उनलाई खासै फरक पर्दैनथ्यो । 

एकपटक सुगाको भनाइ मानेर जुवा खेली हेरौँ भन्ने विचार गरी उनले एक लाख रुपैयाँ निकालेर किसानलाई दिए । किसानको खुसीको सीमा रहेन । दिव्यचन्द्र पनि खुसी भए । उनले किसानलाई भने, ‘दाजु ! तिमीले म र मेरा साथीहरू सबैलाई मारेर पकाएर खाएको भए त्यो एक दिनको स्वाद मात्र हुन्थ्यो, बाँकी दिन सबै उस्तै रहन्थे । त्यसो नगरी तिमीले मेरो भनाइ मानेको हुनाले अहिले यतिका धनराशि प्राप्त गरेका छौ । अब घर जाऊ, छोराछोरीको शिक्षादीक्षामा खर्च गर, घरजग्गा जोड, आफ्नो र सन्तानको भविष्य उज्ज्वल बनाऊ ।’ 

सुगाप्रति धन्य बनेर किसान आफ्नो बाटो लागे । 

सुगा बनेका दिव्यचन्द्र अब साहुजी बने । उनले माग गरेअनुसार महाजनले सबै सामानको खरिद र बिक्री मूल्य बताइदिए । तीक्ष्ण स्मरणशक्ति भएका दिव्यचन्द्रलाई सम्झिन गाह्रो भएन । त्यसै दिनदेखि उनले आफ्नो काम सुरु गरे । उनको काम गर्ने तरिका अनौठो थियो । उनी बाटोमा हिँडिरहेका ग्राहक तथा बटुवाहरूलाई अनेक थोक भनेर जिस्क्याउँथे र मरीमरी हँसाउँथे । अनि पसलमा बोलाएर केही न केही किनाएर पठाउँथे । कोही मान्छे परै रहेछ भने पनि भुर्र उडेर गई त्यसलाई जिस्क्याइ–जिस्क्याइ आफ्नो पसलमा बोलाउँथे । सिधै पसलमा आएकालाई अनेक तरिकाले मनोरञ्जन दिन्थे र सामान किनौँ–किनौँ लाग्ने बनाउँथे । 

सुगाको नाचगान हेर्न पाइने, गीत सुन्न पाइने, ठट्टा र रमाइलो गर्न पाइने, साथसाथै चाहेको सामान उचित मूल्यमा पाइने हुनाले पसलमा ग्राहकहरूको भीड बढ्दै गयो । व्यापार दिन दुगुना रात चौगुना भने जस्तो हुन थाल्यो । महाजनले सुगा किन्न खर्च गरेको एक लाख रुपैयाँ पन्ध्र दिनमै असुलउपर भयो । महाजन निकै खुसी थिए । यता दिव्यचन्द्र पनि जीवनको नयाँ भूमिकामा रमाइरहेका थिए । 

बिस्तारै सुगाको रूपमा रहेका दिव्यचन्द्रको ख्याति बढ्दै गयो । उनको गीत–सङ्गीत तथा नृत्यको कला, व्यापार गर्ने तौरतरिका, मान्छेसँग गर्ने अन्तक्र्रियाको शैली आदि मानिसका लागि चर्चाको विषय बने । 

सुगाको बारेमा हल्ला फैलिँदै फैलिँदै उक्त देशकी महारानीको कानसम्म पुग्यो । कुन अदृश्य शक्तिले काम गर्‍यो कुन्नि, महारानीलाई अचानक उक्त सुगाको नाचगान हेर्न मन लाग्यो । यस विषयमा उनले महाराजसँग कुरा राखिन् । वर्तमान महाराज त्यही थियो जसले वनमा दिव्यचन्द्रको मृत शरीरमा आफ्नो आत्मा प्रवेश गराई आफू राजा बनेका थिए । 

बडो बेचैनीका साथ सुगाको नाचगान हेर्न लालायित भएकी महारानीलाई देखेर उनी अचम्भित भए । ‘त्यो कस्तो सुगा रहेछ जसको बारेमा यति धेरै प्रशंसा भइरहेको छ’ भनी ध्यानदृष्टिले हेर्दा उनलाई सुगाको रहस्य तत्काल थाहा भइहाल्यो । एक दैवी शक्तिले महारानीलाई सुगातर्फ तानिरहेको कुरा बुझ्न उनलाई गाह्रो भएन । त्यसैले उनले कुनै हालतमा पनि महारानीलाई सुगाको नाचगान हेर्न जानका लागि अनुमति दिएनन् । महारानी पनि कम जिद्दी स्वभावकी थिइनन् । रोइ, कराइ र घुर्कीले नभएपछि उनी भोकै बस्न थालिन् । सुगाको नाचगान हेर्न नपाउने भए भोकै मर्ने भनेपछि महाराज गल्न बाध्य हुनुपर्‍यो । ‘आखिर त्यो एउटा सुगा न हो, के नै पो गरिहाल्ला र ?’ भन्ने ठानेर उनले महारानीलाई जानका लागि स्वीकृति दिए ।

महारानीले ती महाजनसम्म खबर पुर्‍याइन् । सुगाको कारण आफूकहाँ देशकी महारानीको सवारी हुने भन्ने थाहा पाएर महाजन अत्यन्तै हर्षित भए । उसले सुगालाई यो खुसीको खबर सुनाए । दिव्यचन्द्रले यसमा ‘ए’ मात्र भने, अन्य प्रतिक्रिया जनाएनन् । महाजनले दिव्यचन्द्रको यस्तो प्रतिक्रियामा खासै ध्यान पनि दिएनन् । उनले तत्काल सार्वजनिक समारोहका लागि उपयुक्त हुने एक सानो सभास्थल तयार गरी दरबारमा खबर पठाए । 

‘सभास्थल तयार छ’ भन्ने खबर पाएपछि महारानी आफ्ना केही नोकरचाकर र साथीसङ्गीसहित पाल्कीमा सवार भई सभास्थलतर्फ लागिन् । उनलाई भव्य स्वागत गरियो । सभास्थलमा महारानीका लागि विशेष स्थानको व्यवस्था गरिएको थियो । सभास्थल वरपर खचाखच दर्शक थिए । बिचमा सबैले देखिने गरी सुगालाई राखिएको थियो । महारानीले आफ्नो स्थान ग्रहण गरिसकेपछि महाजनले सुगालाई आफ्नो कला प्रस्तुत गर्नका लागि आग्रह गरे । सुगारूपी दिव्यचन्द्रले मानेनन् । उनी महारानीतिर पुच्छर फर्काएर चुपचाप उभिइरहे । सुगाको यस्तो व्यवहार देखेर महाजनलाई लाजमर्दो भयो । उनले नजिकै गएर सुगालाई सोधे, ‘हे वनचरी, मबाट के गल्ती भयो र आज महारानीको सवारी हुँदा तिमीले यस्तो गरेको ? यसरी त मेरो बेइज्जत हुन्छ । महारानीले तिम्रो नाचगानको दर्शन गर्न पाइनन् भने मलाई फाँसीको सजाय समेत हुन सक्छ । थाहा छ तिमीलाई ?’

सुगारूपी दिव्यचन्द्र यति मात्रै बोले, ‘उँधो बगेको खोला उँभो फर्केर आउँदैन, स्त्रीको जातले आफ्नो र अर्को चिन्दैन !’

‘यो के भनेको तिमीले ? अहिले यो पाल्सी कुराको के अर्थ ? यसलाई थाँती राखेर कृपया आफ्नो नाचगान सुरु गर ।’ महाजनले आग्रह गरे । 

सुगारूपी दिव्यचन्द्र सोही वाक्य दोहोर्‍याउँदै र महारानीपट्टि पुच्छर फर्काउँदै चुपचाप उभिइरहे । महाजनले थुप्रैपटक आग्रह गरे, रिसाएर गाली गरे, धम्क्याए । तर उनी त्यसरी नै उभिइरहे । 

आजित भएर उनले ‘आफूले सुगालाई नाचगानका लागि पटक–पटक आग्रह गरेको तर सुगाले नमानेको’ सार्वजनिक घोषणा गरी महारानी र आम दर्शकसमक्ष क्षमा मागे । त्यो सुनेर ‘पक्कै पनि यो सुगाभित्र केही रहस्य हुनुपर्छ‘ भन्ने ठानी महारानी स्वयं तल झरिन् र सुगा भएतिर आइन् । त्यो देखेर दर्शकदीर्घामा सन्नाटा छायो । उनीहरू चुपचाप महारानी र सुगाले अब के गर्छन् भनी प्रतीक्षामा बसे । महारानी सुगा नजिकै आइन् र सोधिन्, ‘हे श्रेष्ठ पन्छी, म तिम्रो नाचगान हेर्न भनेर आएकी यस देशकी महारानी हुँ । तिमीले मेरो अपमान गरिरहेका छौ । कारण के हो, स्पष्ट भन ।’ 

यो सुनेर दिव्यचन्द्र अचानक महारानीको काँधमा बुर्लुक्क चढे र कानमा कसैले नसुन्ने गरी सारा कहानी बताए । आफू धोकामा परेको र राजाको यो हालत भएको दर्दनात्मक कहानी सुनेर महारानी रुनै आँटेकी थिइन्, सुगारूपी दिव्यचन्द्रले सार्वजनिक रूपमा रुनुहुँदैन भनेर रोके । 

त्यसपछि महारानीले उत्तिकै सानो स्वरमा ‘म त हजुरकै दासी हुँ महाराज, अब फेरि हजुरकै हुने उपाय के छ ?’ भनेर सोधिन् । जवाफमा सुगारूपी दिव्यचन्द्रले भने, ‘मलाई कुनै तरिकाले लुकाएर दरबारमा लैजाऊ । वर्तमान महाराजसँग काटेको भेडा नाचेको हेर्न मन छ भनी जिद्दी गर, अनि बाँकी काम मैले गर्छु ।’ 

महारानीले ‘हुन्छ’ भनेर टाउको हल्लाइन् । यति भएपछि समारोहलाई लामो बनाइराख्नुपर्ने औचित्य रहेन । तथापि महारानीका लागि नभए पनि बाँकी दर्शकका लागि भनेर दिव्यचन्द्रले एकछिन मनोरञ्जन दिलाए । अन्त्यमा उनकै निर्देशनअनुसार महारानीभन्दा अगाडि सबै दर्शकलाई बिदा गरियो । महारानीका साथमा आएका व्यक्तिहरूलाई सभास्थलबाहिर पठाइयो । सभास्थलको मध्यभागमा महारानी, सुगा र महाजन मात्र बाँकी रहे । 

एकान्तको अवसर पारेर सुगारुपी राजाले उक्त महाजनलाई आफ्नो रामकहानी बताए । आफू र महारानीबिच पुनर्मिलनको सल्लाह भएकाले त्यसमा सहयोग गर्न र यो सबै कुरा गोप्य राख्न समेत उनले निर्देशन दिएका थिए । महाजनले पनि सहर्ष स्वीकार गरे । सबै कुरा मिलिसकेपछि महारानीले दिव्यचन्द्रलाई जतनका साथ दरबार पुर्‍याइन् ।

यता दरबारमा महाराज भनाउँदा व्यक्ति चिन्तित मुद्रामा बसिरहेका थिए । कतै सबै पोल खुल्ने हो कि, आफू बर्बाद भइने हो कि भनेर उनी भित्रभित्रै डराएको देखिन्थ्यो । त्यत्तिकैमा महारानीको सवारी भयो । 

अरु केही नसोधी महाराजले महारानीलाई सिधै ‘कस्तो रहेछ त सुगाको नाच ?’ भनेर सोधे । उनको स्वर लगभग काँपेको थियो । महारानीले उनी डराएको कुरा बुझिहालिन् । उनी अझै दिग्भ्रमित होस् भन्ने मनसायले रानीले जवाफ दिइन्, ‘महाराज ! मैले सुगाका बारेमा जति बयान सुनेकी थिएँ, त्यस्तो पाइनँ । एउटा तालिमप्राप्त सामान्य सुगाजस्तै लाग्यो । उसको नाचगानबाट म सन्तुष्ट हुन सकिनँ । त्यसैले हजुरले मलाई काटेको भेडा नचाएर देखाइबक्सियोस् । यस्तो गर्न सक्ने शक्ति आफूसँग छ भनेर त हजुरले मलाई हाम्रो भेटको पहिलो कुराकानीमा नै भन्नुभएको थियो । कृपया मलाई निराश नबनाउनुस् ।’

तथाकथित महाराज फसादमा परे । के गर्ने, के नगर्ने सोच्नै सकेनन् । ‘आफूसँग त्यस्तो शक्ति छ भनेर मैले तिमीलाई कहिले भनेँ ?’ भनी सोध्न सकेनन् । उनी महारानीको जालमा फसिसकेका थिए । ‘तिम्रो इच्छा यस्तै छ भने ठिक छ, म कोसिस गर्छु’ भनेर उनले एउटा भेडा मगाए र तरबारले दुई टुक्रा पारे । भेडा मरिसकेपछि उनले आफ्नो आत्मा भेडाको शरीरमा प्रवेश गराए र नाच्न थाले । उनी नाच्न व्यस्त भएको मौका पारेर महारानीले लुकाइरहेको सुगालाई भुइँमा झारिदिइन् । सुगारूपी दिव्यचन्द्रले तत्कालै आफ्नो आत्मा आफ्नै शरीरमा प्रवेश गराए र उही पुरानो दिव्यचन्द्र बने । 

यता भेडो नाचिरहेको थियो । राजाले आफ्ना कामदारहरूलाई भेडा समातेर अग्लो भिरबाट खसाल्ने आदेश दिए । भेडोभित्रको त्यस फटाहाको आत्मालाई के भयो, भगवान् जानून् । जेहोस्, धेरै दुःखकष्ट र हण्डर बेहोरेपछि अन्त्यमा दिव्यचन्द्र आफ्नी प्रियतमालाई पुनः प्राप्त गर्न सफल भए । तत्पश्चात् राजारानी दुवै मिलेर सुखपूर्वक राज्य सञ्चालन गर्न थाले ।

सुन्नेलाई सुनको माला

भन्नेलाई फूलको माला

यो कथा बैकुण्ठ जाला ।

०००

(प्रस्तुत लोककथा लोककथा म सानै छँदा गाउँ (सिद्धलेक गाउँपालिका– १, धादिङ)मा झारफुक गर्दै हिँड्ने तिमल्सेना थरका एक वृद्धबाट सुनेको हुँ । उनलाई सबैले ‘तिम्सिना बाजे’ भन्थे । मलाई उनको नाम थाहा छैन । पहिलोपटक उनले यो कथा सुनाउँदा मलाई यति घत लाग्यो कि उनलाई दोस्रोपटक सुनाउन अनुरोध गरेँ । वैशाख वा जेठको महिना थियो सायद, एक दिन उनले घैया गोड्दै गर्दा फेरि मलाई यो कथा सुनाए । कथा साह्रै मन परेको हुनाले मेरो स्मृतिमा यो अहिलेसम्म रहन सफल भएको हो । तिम्सेना बाजेको निधन भएको पनि तीन दशक नाघिसक्यो । उनले मलाई यो कथा मेरो जीवनको एक अमूल्य निधिको रुपमा छाडेर गएका छन् । त्यसकारण यो कथा मेरो होइन, मबाट सिर्जित होइन, यसलाई मैले आफ्नै भाषामा थपघट गर्ने प्रयास मात्र गरेको हुँ । मुख्य चरित्र र घटनाक्रममा भने मैले कुनै परिवर्तन गरेको छैन । )

म पेसाले शिक्षक हुँ । निमा प्रकाशन, भृकुटी मण्डपबाट मैले लेखेका विद्यालय तह (कक्षा १० सम्म) को सामाजिक अध्ययन (तथा मानवमूल्य शिक्षा) का पुस्तक प्रकाशित छन् । — मानबहादुर सुनार ।)

०००

(यस कथामा महिलाको चरित्र र विवेकमाथि केही प्रश्न समेत उठेका छन्, जुन अहिलेको समय चेत अनुसार सुहाउँदैनन्, यद्यपि लोककथा हाम्रो सम्पदा हो, पहिले यसको सङ्कलन हुनुपर्छ भन्ठानी जस्ताको तस्तै प्रकाशन गरेका छौँ— सम्पादक ।)