८० को दशक थियो । टेलिभिजनले घरमा प्रवेश पाइसकेके थिएन । त्यसबेला रेडियो नै मनोरञ्जनको आधारभूत साधन थियो । एउटा साधारण टेप रेकर्डर घरहरूको गौरव हुन्थ्यो । र क्यासेटको जमानामा पंकज उधास घरघरमा गुन्जन्थे ।

उनको मखमलीजस्तो नरम स्वर, विनम्र शैली र गजलको छनोटले सबैको मनमा गहिरो प्रभाव पारेको थियो । उनका गीत लामो समयसम्म श्रोतासँग जोडिन्थे । त्यो जमानामा पंकज उधासलाई धेरैले गुनगुनाउँथे ।

‘दीवारों से मिलकर रोना अच्‍छा लगता है/ हम भी पागल हो जायेंगे ऐसा लगता है’, ‘चाँदी जैसा रंग है तेरा सोने जैसे बाल’, ‘यहाँ हर शख्‍़स हर पल हादसा होने से डरता है’, ‘रोशन चेहरा काली जुल्फें’, ‘आप जिनके क़रीब होते हैं’…. यस्ता कति गजलहरू थिए जसलाई मानिसहरूले कण्ठ गरेका थिए।

पंकज उधासको गजल गायनको यात्रा सहज भने थिएन । गजलको दुनियाँमा प्रवेश गर्नुअघि उनले उर्दूमा औपचारिक तालिम लिएका थिए । ८० को दशकको त्यो युगमा गजलले जादुई ढंगले आकार लिइरहेको थियो।

जगजीत–चित्राको पहिलो एल्बम ‘द अनफर्गेटेबल्स’ सन् १९७७ मा रिलिज भएको थियो । पहिलो दुई एल्बम पछि, भूपिन्दर सिंहले गुलजारको कवितामा आधारित आफ्नो प्रसिद्ध एल्बम ‘वो जो शायर था’ ल्याए। गजलहरू फेरि जमघटको गौरव बन्न थाले । तर, यसपटक भने उसले आफ्नो रुप-रङ बदलेर आएको थियो । जगजीत र भूपिन्दरले आफ्नो गजल गायनमा गितार, किबोर्ड र आधुनिक उपकरणहरू प्रयोग गरेका थिए ।

यो पनि

नेपाली सङ्गीत आकाशमा भक्तराज आचार्यको ‘राज’

यो शास्त्रीय गजल गायनबाहेक एकदम नयाँ आवाज थियो । शास्त्रीय शायरहरूभन्दा फरक, साझा जीवनको कुरा गर्ने शायरहरू यहाँ छनोट हुन थाले । यस्तो अवधिमा पंकजले गजलको उर्वर संसारमा पहिलो पाइला राखे र उनको एल्बम ‘आहट’ आयो । यस एल्बममा एउटा गजल थियो, शायर थिए नामवर -

अब तो इंसान को इंसान बनाया जाए,

या कोई और ही भगवान बनाया जाए.

यस एल्बममा उनले यो गजल पनि गाएका थिए, शायर शेख हसन अबुवाला थिए-

कैसे कह दूं कि मुलाक़ात नहीं होती है

रोज़ मिलते हैं मगर बात नहीं होती है..

सायद पंकजले पनि यो एल्बममा आफ्नो दर्शन भेट्टाए होलान् । यो अनायासै पनि भएको हुनसक्छ । उनले यो एल्बममा यो गजल पनि गाएका थिए-

ये अलग बात है साक़ी मुझे होश नहीं

होश इतना है कि मैं तुझसे फ़रामोश नहीं..

यो अब्दुल हमीद आदमको गजल थियो । ‘आहट’ निकै लोकप्रिय भयो र पंकजले गजल गायनमा आफूलाई स्थापित गरे । त्यसपछि निरन्तर एल्बमको शृङ्खला सुरु भयो ।

पंकजका लागि गजलको नाजुक र कोमल दुनियाँमा प्रवेश गर्नु कुनै चमत्कारभन्दा कम थिएन । उनले आफ्नो मातृभाषा गुजराती हो भनेर अन्तर्वार्तामा सधैँ बताइरहन्थे।

उनको जन्म गुजरातको सौराष्ट्रको जेतपुरमा भएको थियो। उनका हजुरबुबा भावनगर राज्यका महाराजाका उप-दिवान थिए। बुबा सरकारी जागिरमा थिए ।

वास्तवमा उनका बुबा केशुभाई उधासलाई दिलरुबा (एक प्रकारको वाद्ययन्त्र) बजाउन मन पर्थ्यो। उनले अब्दुल करीम खान साहेबबाट तालिम लिएका थिए ।

उनी हरेक साँझ अफिसबाट फर्किएपछि दिलरुबा बजाउँथे । सानो उमेरमा पंकज यही जमघटको पर्खाइमा बस्ने गर्थे । समय बदलियो र पंकजका दुई दाजु मनहर उधास र निर्मल उधास गायन संसारमा प्रवेश गरे ।

मनहर उधास मुम्बई आएर फिल्मी दुनियाँमा संघर्ष गर्न थाले । आफ्नो पूर्णतया फरक आवाजमार्फत उनले आफ्नो खुट्टा पनि जमाए । पढाइ सकेपछि पंकज पनि मुम्बई आए र सेन्ट जेभियर्समा भर्ना भए ।

यससँगै उर्दू तालिम र सङ्गीतको तालिम पनि जारी रह्यो । सन् १९७२ मा संघर्षका दिनमा उषा खन्नाको सङ्गीत निर्देशनमा बनेको फिल्म ‘कामना’ मा उनले पहिलो फिल्म गीत गाए । 

तर त्यसपछिको बाटो सहज थिएन । फिल्मी गीतहरूको संसार कठिन थियो र त्यहाँ आशाको किरण पनि मुस्किलले चम्किन्थ्यो । यस अवधिमा उर्दू सिकेपछि पंकजले मीर, गालिब, उमर खय्याम आदि धेरै पढे । त्यसपछि मात्र उनले गजल गाउन थाले । 'आहट' पछि सफलताले उनको कदम चुम्यो, उनले खोजेको धारा प्राप्त भयो। उनले गजलको दुनियाँमा आफ्नो स्वरको सुगन्ध फैलाए ।

• विचारपूर्वक गजल छनोट 

पंकजले आफ्ना सबै एल्बमहरूमा निकै सुझबुझका साथ गजल छनोट गरेका छन् । सन् १९८६ मा आएको उनको एल्बम ‘आफरीन’ मा एकातिर ‘जिस दिन से जुदा वो हमसे हुए/ इस दिल ने धड़कना छोड़ दिया’ र ‘इश्‍क़ नचाए जिसको यार/ वो फिर नाचे बीच बाज़ार’ जस्ता इश्किया गजलहरू थिए भने अर्कोतर्फ ‘हुई महंगी बहुत ही शराब, के थोड़ी-थोड़ी पिया करो’ र ‘पैमाने टूट गए’ जस्ता गजलहरू पनि थिए ।

यी गजलहरू कार्यक्रमहरूको प्राण बने । यी गजलहरू देशका कुनाकुनामा गुन्जिन थाले। मैले बिहे र जन्मदिनमा पनि लाउडस्पीकरमा पंकज उधासका गजल बज्ने गरेको देखेको छु । अन्य गजल गायकमा यस्तो भएको छैन ।

मदिरा, पैमाना, रिन्द, मैखना पंकज उधाससँग पुरै जोडिए । उनले अन्य गजलहरू गाए पनि यी गजलहरू नै प्रसिद्धिको उचाइमा पुगेका छन् ।

मेरो कुराकानीमा, मैले पंकजजीलाई सोधेको थिएँ कि ‘तपाईंले विशेष गरी रक्सीसँग सम्बन्धित गजलहरू गाउनुभयो र गजल गायनको विशेष मुडलाई बढवा दिनुभएको आरोप छ।’ यसमा उनको सधैँ आपत्ति थियो ।

यसका पछाडि म्युजिक कम्पनीको ठुलो योगदान रहेको उनले बताए । यी गजलहरू लोकप्रिय बन्दै गएको देखेपछि रेकर्ड कम्पनीहरूले यी गजलहरूलाई सङ्कलन गरेर विमोचन गर्न थाले।

पंकजजी सधैँ भन्नुहुन्थ्यो, ‘मेरो सबै गजलहरू सुन्नुहोस्, तपाईंले थाहा पाउनुहुनेछ कि त्यहाँ एउटा सानो भाग छ जहाँ रक्सीसँग सम्बन्धित गजलहरू छन्। यी आधारमा मलाई मूल्याङ्कन गर्नु हुँदैन।’

यो सही कुरा थियो । उनको एउटा एल्बम 'जिक्र-ए-मीर' हो - जसमा उनले अतुलनीय उर्दू कवि मीरको कविता गाएका छन्।

'रजुआत' उनको गुजराती एल्बम हो। भालोबाषा एक बङ्गाली एल्बम हो । उनको एल्बम ‘नायाब लम्हे’ गुलजार साहबसँग आएको थियो । उस्ताद अमजद अली खानसँगको उनको एल्बम ‘यारा’ आएको थियो ।

• चिट्ठी आई है...

जब पंकज गजलको दुनियाँमा लोकप्रिय भए, तब उनलाई चलचित्र संगीतले पनि आकर्षित गर्‍यो । एक समय यस्तो आयो जब उनलाई काम माग्न जानुपर्थ्यो । त्यसपछि समय आयो जब उनलाई सिनेमाले नै बोलाउन थाल्यो ।

सन् १९८६ मा महेश भट्टको फिल्म ‘नाम’ मा उनले आनन्द बक्षीले लेखेको ‘चिट्ठी आयी है’ गीत गाएका थिए जसका संगीतकार लक्ष्मीकान्त प्यारेलाल थिए।

जब हिन्दी सिनेमाका लामो गीतहरूको सूची बनाइन्छ, लगभग आठ मिनेटको यो गीत पक्कै समावेश हुनेछ । यो गीतले मानिसहरूलाई धेरै रुवायो ।

यो गीतमा एनआरआईहरुको जीवनको झलक रहेको छ । राम्रो जीवनको खोजीमा सात समुन्द्र पार गरिसकेका परिवारहरूको हृदयमा पनि भावनाको वर्षा हुन्छ।

सन् १९८८ मा उनले फिल्म ‘दयावान’ को गीत ‘आज फिर तुम पे प्यार आया है’ गाएका थिए । त्यसपछि ‘बहार आने तक’ को ‘मोहब्‍बत इनायत करम देखते हैं’ गीत आयो । नब्बे दशकको ‘साजन’ को ‘जिए तो जिये कैसे’ गीत सुन्दा आज पनि मानिसहरु थाक्दैनन् ।

उनले चलचित्र ‘बाजीगर’ मा गाएको ‘छुपाना भी नहीं आता’ गीत लोकप्रियताको नयाँ उचाइमा पुग्यो । फिल्म ‘मोहरा’ को इन्दिवरले लेखेको ‘ना कजरे की धार’ गीत पनि अहिलेसम्म निकै चर्चित छ ।

• लोकप्रिय धुनहरू

कमैलाई थाहा छ कि जब जगमोहन मुन्द्राले विजय तेन्दुलकरको नाटकमा आधारित फिल्म ‘कमला’ बनाएका थिए, त्यसमा पंकज उधासको स्वरमा एउटा गीत थियो– ‘इन्सानों को नीलम करे दुनियाँ’।

बप्पी लाहिरीको निर्देशनमा रहेको यो गीत उनले गाएका हुन् । यसरी पंकज उधास यस्तो गजल गायक बने जसले चलचित्रमा पनि धेरै गाए र धेरै चर्चा कमाए ।

पंकज सधैँ भन्थे, 'गजल गायनका तीन पक्ष हुन्छन्, कविता, धुन र गायन।'

आफ्नो गजल जनताको जिब्रोमा बसोस् भन्ने कुरामा सधैँ ध्यान दिन्थे । धुन यस्तो हुनुपर्छ जसमा लोकप्रियताको तत्त्व होस् ।

अस्सीको दशकदेखि एक्काइसौं शताब्दीसम्मको यो लामो यात्रा उनका लागि सहज थिएन ।

मलाई याद छ, सन् १९९९ मा उनको एउटा एल्बम ‘मेहक’ आयो जसमा उनले ‘चुपके चुपके सखियों से वो बातें करना भूल गयी/ मुझको देखा पनघट पे तो पानी भरना भूल गई’ जस्ता गीत गाएका थिए । अनुभव सिन्हाले यसको म्युजिक भिडियो बनाएका थिए र यसमा अभिनेता जोन अब्राहम देखिएका थिए । गुलजारसँगको उनको एल्बम 'नायब लम्हे' विशेष गरी यादगार छ, जसको भिडियोमा उनी आफैं गुलजार साबसँग देखिएका छन् र गाउँछन्- पेड़ के नीचे कौन था कल की बारिश में/ भीग रहा था हल्‍की-हल्‍की बारिश में ।

पंकजले जीवनभर स्टेजमा गायन जारी राखे। गजल गायनको सुनौलो दिनदेखि झमाझम सङ्गीतको युगसम्म उनले आफ्नो स्टेज शोलाई निरन्तरता दिए ।

उनका सङ्गीत कार्यक्रमहरू संसारभरि आयोजना हुन्थे र मानिसहरू उनको सुनौलो युगको सम्झना गर्न भेला हुन्थे । यो एक अचम्मको दृश्य थियो। उनको अकास्मात प्रस्थानले एउटा शून्यता छाडेको छ ।

मलाई विशेष गरी राजेश रेड्डीले गाएको गजल मन पर्छ -

‘यहां हर शख्‍़स हर पल हादसा होने से डरता है,

खिलौना है जो मिट्टी का फ़ना होने से डरता है.

मेरे दिल के किसी कोने में एक मासूम सा बच्‍चा,

बड़ों की देखकर दुनियाँ बड़ा होने से डरता है’.

पंकज हर मोड़ पर याद आएंगे. ज़ेहन में गूंजेगी उनकी आवाज़--

कभी आंसू, कभी ख़ुशबू , कभी नग़मा बनकर

हमसे हर शाम मिली है तेरा चेहरा बनकर..

बीबीसी हिन्दी