पुस लागेसँगै देशमा चिसो अत्यधिक बढ्दै गएको छ । यस्तो समयमा घरपालुवा जनावरलाई राम्रो हेरचाह आवश्यक पर्छ । चिसोका कारण धेरैजसो जनावरमा ज्वरो आउने, काँप्ने र कतिपय अवस्थामा गाईवस्तुको मृत्युसमेत हुने गरेको छ । कृषक र गाईपालन गर्नेहरूले यस्ता सबै समस्याबाट जनावरहरूलाई जोगाउने उपायको खोजी गर्छन् ।

गाउँघरमा जाडो बढेसँगै घरपालुवा पशुधनलाई न्यानो बनाउन पराल जलाउने चलन छ । यसरी पराल जलाउँदा धेरै प्रदूषण उत्पन्न हुन्छ । यसले दुधालु जनावरलाई धेरै हानि पु¥याउनुका साथै मानिसको स्वास्थ्यमा समेत प्रतिकूल असर पार्छ । तसर्थ जाडो मौसममा चिसोबाट पशुपन्छीलाई जोगाउन किसानले उचित प्रबन्ध मिलाउनुपर्ने समय आएको छ । जाडोमा तापक्रम घट्न थालेपछि खास गरी दुधालु जनावरहरूको दुधको उत्पादनमा प्रतिकूल असर गर्छ । गाईवस्तुको शरीरको तापक्रम सामान्यभन्दा धेरै कम भयो भने हाइपोथर्मिया हुन्छ ।

चिसोका कारण गाईवस्तुमा देखिने समस्या

• जाडोको समयमा चरनका लागि बाहिर नलगी लामो समयसम्म बाँधेर घाँस खुवाइन्छ । यसले दुधालु गाईवस्तुमा प्रोटिन, ऊर्जा र कुपोषणसम्बन्धी समस्याबाट देखिन्छ ।
• चिसोले कोलोस्ट्रमको गुणस्तर खराब हुन्छ । त्यसले दुधालु जनावरहरूमा स्वास्थ्य समस्या निम्त्याउँछ । साथै बाछाबाछीको पनि प्रतिरोधात्मक क्षमतामा कमी आउँछ र उनीहरुको तौलसमेत घट्छ ।
• चिसोका कारण रगतको प्रवाहमा कमी हुन्छ र दूध उत्पादन घट्छ ।
• प्रजनन समस्या उत्पन्न हुन्छ । परिणामस्वरूप गर्भावस्था दर कम हुन्छ ।
• हाइपोथर्मिया बढ्दै जाँदा शारीरिक प्रक्रियाहरू ढिलो हुन्छ र महत्त्वपूर्ण अङ्गहरूलाई बचाउनका लागि रगतलाई छेउबाट हटाइएको हुन्छ ।
• निप्पल, कान र अण्डकोष फ्रस्टबाइटबाट पीडित हुन्छन् ।
• अत्यधिक चिसो भएको अवस्थामा जनावरहरूले चेतना गुमाउँछन् र श्वासप्रश्वास दर घट्छ र मर्छन् ।

गाईवस्तुको चिसो प्रतिरोधी तत्त्व

• जाडो मौसममा शरीरमा धेरै रौँ भएका जनावरको चिसो प्रतिरोधी क्षमता बढी हुन्छ । बाक्लो तथा लामो रौँले जाडोबाट राम्रोसँग जोगाउँछ । यस्ता जनावरलाई जाडोबाट जोगाउन त्यस्ता रौँको सरसरफाइमा ध्यान दिई सफा र सुक्खा बनाउनुपर्छ ।
• राम्रो बोसोको तह भएका पशुमा अन्य गाईवस्तुको तुलनामा चिसो प्रतिरोधी क्षमता बढी हुन्छ । बोसोको तहले जनावरको शरीरको भित्री तह र बाहिरी वातावरणबीच इन्सुलेटर तहका रूपमा काम गर्छ ।
• मेटाबोलिक दर अर्थात् खाना पचाउने क्षमता बढी भएका पशुमा चिसो प्रतिरोधी क्षमता बढी हुन्छ । यस्ता क्षमता भएका पशुमा गर्मी उत्पादन गर्ने क्षमता बढी हुन्छ र शरीरको बाहिरी तापक्रम कायम राख्न मद्दत गर्छ । यसले आहार ऊर्जा आवश्यकताहरू बढाउँछ । त्यसैले सामान्यतया भोक बढ्छ र जनावरहरूले बढी खान्छन् ।

चिसोबाट पशुमा देखिने परिवर्तन र रोगहरूः

• पशुको खाना खाने र चपाउने व्यवहारले चिसोले सामान्यतया भोक जगाउँछ । तर चिसोको कारण चपाउने प्रयास बढाएर अफसेट हुन्छ ।
• परिपक्व जनावरको तुलनामा बाछालाई चिसोको असर बढी हुन्छ । त्यस्तै ठुला शरीर भएका जनावरको तुलनामा साना जनावरमा तापक्रम परिवर्तनबाट बढी प्रभावित हुन्छन् ।
• चिसोले रगतको प्रवाह र अन्तःस्रावी परिवर्तनहरू देखा पर्छन् । चिसोको जोखिमले एलिमेन्टरी नहर, तल्लो अङ्गहरू खुरको हड्डी र डायाफ्राममा बग्ने रगत (कार्डियाक आउटपुट) को मात्रा कम गर्छ । यसले पाचन शक्तिलाई पनि कमजोर बनाउँछ ।
• गर्भावस्था केटोसिस चिसो मौसममा पाचन अनुकूलन सीमित खाद्य आपूर्तिको कारण गर्भावस्था केटोसिसको संवेदनशीलता बढ्छ ।
• चिसोका कारण गाईवस्तुको वृद्धि दर एकदमै कम हुन्छ । चिसोले प्रोटिनको मात्रा घटाउँछ । परिणामस्वरूप मांसपेशी र मासुको गुणस्तर पनि घट्छ ।
• चिसोमा पशुको स्तनपान क्षमता कम हुन्छ । साथै प्रजननमा पनि ढिलाइ हुन्छ । बढी चिसो समयको गर्भावस्थामा कमजोर बाछोको जन्मिन्छ ।
• चिसोमा स्तन रक्त प्रवाह कम हुन्छ । चिसोको तनावले गर्दा जनावरहरूले स्तनपान कम गराउँछन् । लामो समयसम्म चिसोको सम्पर्कमा रहँदा ग्लुकोज र ल्याक्टोज स्राव समेति कम हुन्छ ।

चिसोका तनावबाट जोगाउने उपायः

चिसोबाट जनावरलाई जोगाउन उचित प्रबन्ध गर्नुपर्छ । तापक्रम एक्कासि घटेमा जनावरलाई जोगाउन विभिन्न उपाय अपनाउन सकिन्छ । त्यसका लागि राति खुला ठाउँमा जनावरलाई बाँध्नु हुँदैन । छानामुनि अथवा न्यानो ठाउँमा जनावरलाई बाँध्नुपर्छ ।

• जनावर बाँध्ने वा थुन्ने ठाउँ ओछ्यान सुक्खा हुनुपर्छ । जनावरहरूलाई सफा र सुक्खा राख्नु पर्छ । यस्ता ठाउँ ओसिलो भए इन्सुलेसन गुणहरू कम गर्छ र जनावरहरूलाई चिसो तनावमा बढी संवेदनशील बनाउँछ ।
• भैँसी जाडो मौसममा एस्ट्रसमा आउँछन् । त्यसैले भैँसी एस्ट्रसमा आउँदा, समयमै उसको न्युटरेस गराउनुहोस् ।
• भैँसीभन्दा स्वदेशी गाई, क्रसब्रेड गाई चिसोबाट बढी तनावमा हुन्छन् ।
• खुट्टा र मुख रोग, मम्प्स, भेडा मा मम्प्स, फडकिया रोग आदिका लागि खोप प्राप्त गर्नुभएको छैन भने समयमा गराउनुहोस् । खुट्टा र मुखमा रोग लागेको छ भने जनावरको प्रभावित भागमा रातो औषधीको १ प्रतिशत घोलले उपचार गर्नुपर्छ ।
• दुधालु जनावरहरूलाई स्तनशोथबाट जोगाउन पूरै दुध निकाल्नुपर्छ । दुध निकालेपछि थुनलाई कीटाणुनाशक घोलले भिजाउनुपर्छ ।
• जनावरको तापक्रम स्थिर राख्न हावाबाट जनावरहरूलाई जोगाउनुपर्छ । चिसो मौसमको प्रतिक्रियामा दानाको सेवन बढाउनुहोस् ।
• जनावरलाई प्रत्येक पटक एन्टीपरजीवी औषधी दिनु पर्छ ।
• जाडोमा पशुलाई पोषणयुक्त खानाको माध्यमबाट चिसो तनावसँग सम्बन्धित समस्यालाई कम गर्न सकिन्छ ।
• खनिज नुनको मिश्रणलाई तोकिएको मात्रामा दाना वा बोर्टमा मिसाएर जनावरहरूलाई दिनुहोस् ।
• सिजनमै घाँस खरिद, बिक्री र भण्डारणमा पूर्ण ध्यान दिनुहोस् ।
• राज्यका धेरै ठाउँमा हरियो घाँसको उपलब्धता बढ्दै गएको छ । पशुको दानामा हरियो घाँसको मात्राभन्दा सुक्खा घाँसको मात्रा बढाउनु पर्छ । हरियो घाँस धेरै मात्रामा खुवाउँदा जनावरमा झाडापखाला वा एसिडोसिस हुन सक्छ ।
• बाह्रमासी घाँस काट्नुहोस् । यसपछि यो सुक्खास्थामा जान्छ, जसका कारण अर्काे फसल फेब्रुअरीमार्चमा तापक्रम बढ्दा मात्र प्राप्त हुन्छ ।
• जनावरलाई खुवाउने हरियो घाँस बाँकी रहेमा छायामा सुकाएर पछिका लागि संरक्षण गर्नुपर्छ ।
• जनावरहरूलाई पर्याप्त मात्रामा सामान्य तापक्रमको पानी सधैँ उपलब्ध गराउनु पर्छ । पानीको कमीले दानाको सेवनलाई सीमित पार्छ । त्यसले जनावरलाई ऊर्जा आवश्यकता पूरा गर्न गाह्रो बनाउँछ ।