नेपालको सबैभन्दा पुरानो र ठुलो विश्वविद्यालय त्रिभुवन विश्वविद्यालय उच्च शिक्षाका लागि नेपालको पहिलो राष्ट्रिय शैक्षिक संस्था हो । तर पछिल्ला घटनाले यसको प्रतिष्ठामा गम्भीर क्षति पुगिरहेको छ । राजनीतिक नियुक्तिहरूले राम्रो शैक्षिक वातावरण बिथोल्नुका साथै नतिजा पनि बिगारिरहेको छ ।

२०१६ सालमा स्थापना भएको त्रिभुवन विश्वविद्यालयले नेपालको शिक्षा प्रणालीलाई आकार दिन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ । यसको प्रतिष्ठाले देशभर र बाहिरका विद्यार्थीलाई आकर्षित गरेको छ । त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा राजनीतिक र प्राज्ञिक नेतृत्वको अन्तर्क्रियाले संस्थाको दिशा र प्रभावलाई आकार दिन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । नेपालको गतिशील राजनीतिक परिदृश्यसँग उत्तरदायी रहँदै शैक्षिक उत्कृष्टतालाई प्राथमिकता दिने वातावरण निर्माण गर्नका लागि दुई क्षेत्रहरूबिचको गतिशील सन्तुलन कायम गर्नु जरुरी छ । 

प्रभावकारी प्राज्ञिक नेतृत्वले गुणस्तरीय शिक्षा, अनुसन्धान र नवचार प्रवर्द्धन गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । यसले विद्यार्थीको व्यक्तिगत र व्यावसायिक विकासका लागि बलियो आधार प्रदान गर्दछ । 

विश्वविद्यालयलाई असर गर्न सक्ने बाह्य चुनौती र अवसरलाई पहिचान गर्न राजनीतिक कुशलता आवश्यक छ । राजनीतिक र प्राज्ञिक नेता बिचको तालमेलबाट विश्वविद्यालयले राष्ट्रको सामाजिक–राजनीतिक विकासमा महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्‍याउने वातावरण बनाउँछ । उत्कृष्ट दृष्टिकोणले संस्था सञ्चालन गर्ने बृहत् राजनीतिक सन्दर्भलाई ध्यानमा राख्दै शैक्षिक अखण्डता कायम राख्न, समावेशितालाई बढवा दिन र विचारहरूको विविधतालाई अँगाल्ने नेतृत्व आजको आवश्यकता हो ।

• विश्वविद्यालयमा राजनीतिक हस्तक्षेप 

पछिल्लो समय त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा राजनीतिक हस्तक्षेपको चपेटामा परेको छ । योग्यताभन्दा पनि राजनीतिक विचारका आधारमा विश्वविद्यालयका पदाधिकारी नियुक्तिले संस्थाको स्वायत्तता र शैक्षिक मापदण्डमा सम्भावित सम्झौताको चिन्ता बढाएको छ । यस घुसपैठले शैक्षिक समुदाय, विद्यार्थी र सरोकारवालाहरूबीचको असहजताको भावनालाई निम्त्याएको छ, जसले उत्कृष्टताका लागि विश्वविद्यालयको लामो समयदेखिको प्रतिबद्धताको क्षय हुने डर छ । 

त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा राजनीतिक नियुक्तिको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण असर शैक्षिक अखण्डताको कथित सम्झौता हो । परम्परागत रूपमा नियुक्ति र बढुवाहरू सञ्चालन गर्ने योग्यतामा आधारित प्रणालीलाई सक्षमताभन्दा बफादारीलाई प्राथमिकता दिने राजनीतिक गणनाले प्रतिस्थापन गरेको छ । यो परिवर्तनले शैक्षिक संस्थाहरूको विश्वसनीयतालाई कमजोर बनाउँछ र विद्यार्थीहरूलाई प्रदान गरिने शिक्षाको गुणस्तरलाई खतरामा पार्छ । 

कुनै पनि शैक्षिक संस्थाको मेरुदण्ड मानिने सङ्कायको मनोबलमा प्रतिकूल असर परेको छ । धेरै समर्पित शिक्षकहरूले आफूलाई यस्तो वातावरणमा काम गरेको पाउँछन् जहाँ उनीहरूको विशेषज्ञता र प्रतिबद्धतालाई राजनीतिक सम्बद्धताको तुलनामा कम मूल्याङ्कन गरिन्छ । यसले प्राध्यापकलाई निराश मात्र बनाउँदैन सम्भावित शिक्षकहरूलाई विश्वविद्यालयमा सामेल हुन निरुत्साहित गर्दछ । उच्च प्रतिभालाई आकर्षित गर्ने र राख्ने संस्थाको क्षमतालाई थप खतरामा पार्छ । 

राजनीतिक हस्तक्षेपको छायाले त्रिभुवन विश्वविद्यालयका हललाई अँध्यारो बनाएसँगै सुधारको माग बढ्दै गएको छ । सरोकारवालाहरू, शिक्षकहरू, विद्यार्थीहरू, र सम्बन्धित नागरिकसहित, योग्यता, समर्पण, र शैक्षिक उत्कृष्टतालाई प्राथमिकता दिने योग्यतामा आधारित प्रणालीमा फर्कन वकालत गरिरहेका छन् । 

विश्वविद्यालयको स्वायत्तता जोगाउनु पर्छ र अधिकारीहरूको छनोट उनीहरूको योग्यता र विश्वविद्यालयको मूल मूल्यमान्यताप्रतिको प्रतिबद्धतामा आधारित हुनुपर्छ । कार्यालय सहयोगीदेखि भिसीसम्म पार्टीको बफादार व्यक्ति हेरेर नियुक्ति गर्नु गलत हो । यस परिपाटीले भविष्यमा विद्यार्थीले जति गोल्ड मेडल जिते पनि उसको स्थान त्यही विदेशी खाल्टो हो भन्ने प्रमाणित हुन्छ । यद्यपि त्रिविमा कुशल नेतृत्व क्षमतासहितको प्राज्ञिक व्यक्तित्व आजको आवश्यकता हो ।

• त्रिविलाई अनुसन्धानको केन्द्र बनाउन सक्ने नेतृत्व

त्रिभुवन विश्वविद्यालयलाई अनुसन्धानको समृद्ध केन्द्रमा परिणत गर्न नयाँ उपकुलपतिले अनुसन्धान र नवप्रवर्तनको संस्कृतिलाई प्राथमिकता दिने र बढवा दिने बृहत् रणनीतिलाई बढवा दिनु पर्छ । अनुसन्धान केन्द्रहरू थप बलियो बनाउन र हाम्रा अनुसन्धानका आधारमा सरकार निर्देशित हुने वातावरण स्थापना गर्न र अन्तः विषय सहयोगको सुविधाले सङ्काय र विद्यार्थीहरूलाई प्रभावकारी अनुसन्धान पहलहरूमा संलग्न हुन प्रोत्साहित गर्ने वातावरण सिर्जना गर्नुपर्छ । उपकुलपतिले महत्त्वाकाङ्क्षी परियोजनाहरूलाई समर्थन गर्न सरकारी र निजी स्रोतहरूबाट, सामाजिक चुनौतीहरूलाई सम्बोधन गर्ने र विश्वव्यापी ज्ञानमा योगदान पुर्‍याउने अनुसन्धान कोष बढाउनका लागि वकालत गर्नु पर्छ । यसबाहेक उपकुलपतिले अनुसन्धान गतिविधिलाई समर्थन गर्ने बलियो पूर्वाधार निर्माण गर्न काम गर्नुपर्छ । अत्याधुनिक प्रयोगशालाहरू, सुविधा सम्पन्न सुविधाहरू र आधुनिक प्रविधि अनुसन्धानकर्ताहरूलाई उपलब्ध गराई उनीहरूलाई ग्राउन्ड ब्रेकिङ कार्यका लागि आवश्यक उपकरणहरू उपलब्ध गराउनु पर्छ । 

अनुसन्धानलाई विश्वविद्यालयको मिसनको अग्रभागमा राखेर, नयाँ कुलपतिसँग त्रिभुवन विश्वविद्यालयलाई नवचारका लागि एक विशिष्ट केन्द्रका रूपमा उचाल्न सक्ने क्षमता छ, जसले शैक्षिक सीमाहरूलाई मात्र अगाडि बढाउने होइन, नेपाल र विश्वव्यापी समुदायले सामना गरिरहेका वास्तविक विश्व समस्याहरूलाई पनि सम्बोधन गर्दछ । त्रिभुवन विश्वविद्यालयलाई उत्कृष्टताको केन्द्रका रूपमा स्थापित गर्न नयाँ उपकुलपतिले दूरदर्शी र व्यापक दृष्टिकोण अपनाउनु पर्छ । उपकुलपतिले वैज्ञानिक शिक्षण विधिहरू लागू गर्ने, आलोचनात्मक सोचलाई प्रवर्द्धन गर्ने वातावरणलाई बढवा दिने र ज्ञानको व्यावहारिक प्रयोगमा जोड दिन शैक्षिक उत्कृष्टतातर्फ महत्त्वपूर्ण कदम चाल्नु पर्छ । यसैगरी विद्यार्थीहरूलाई विश्व स्तरीय शैक्षिक अनुभव प्रदान गर्न अत्याधुनिक पूर्वाधार, अत्याधुनिक प्रविधि र आधुनिक सिकाइ स्रोतहरूमा लगानी गर्नु पर्छ । निरन्तर सुधार, पारदर्शिता प्रवर्द्धन र जबाफदेहिता सुनिश्चित गर्ने संस्कृतिलाई बढवा दिएर नयाँ उपकुलपतिले त्रिभुवन विश्वविद्यालयलाई राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा शैक्षिक उत्कृष्टताको प्रमुख संस्थाको रूपमा चिनाउन प्रेरित गर्न सक्नु पर्छ ।

• त्रिविको साख उकास्न सक्ने नयाँ नेतृत्व 

नयाँ आउने उपकुलपतिमार्फत त्रिभुवन विश्वविद्यालयलाई उच्च प्रतिष्ठा र उत्कृष्टतातर्फको परिवर्तनकारी यात्राबाट गुज्रने अनुपम अवसर प्रदान गरेको छ । अबका त्रिविका पदाधिकारीहरूले शैक्षिक नवीनता र विश्वव्यापी सहयोगका लागि गहिरो प्रतिबद्धताको साथ दूरदर्शी नेतृत्व हुनुपर्छ । 

अनुसन्धान र विकासको संस्कृतिलाई बढवा दिन, अत्याधुनिक परियोजनाहरूमा संलग्न हुन सङ्कायहरूलाई प्रोत्साहन दिँदै प्रख्यात अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूसँग साझेदारी स्थापनाले विश्वविद्यालयको शैक्षिक स्थितिलाई माथि उठाउन सक्छ । यसबाहेक पारदर्शी र योग्यतामा आधारित प्रशासनिक प्रक्रिया लागू गर्दै, समावेशिता सुनिश्चित गर्दै र विद्यार्थी केन्द्रित पहलहरूलाई प्राथमिकता दिँदा उच्च स्तरीय प्रतिभालाई आकर्षित गर्ने र समग्र विकासलाई प्रोत्साहन गर्ने सकारात्मक वातावरण सिर्जना गर्न सक्छ । 

त्रिभुवन विश्वविद्यालयले विश्वव्यापी शैक्षिक मापदण्डसँग मेल खाने र समसामयिक विश्वका विकसित आवश्यकताहरूलाई सम्बोधन गर्ने दूरदर्शी दृष्टिकोण अपनाई आफ्नो प्रतिष्ठा बढाउन सक्ने क्षमता राखेको छ । नयाँ दृष्टिकोणले प्राज्ञिक उत्कृष्टता, नवीनता र समावेशितालाई प्राथमिकता दिनु पर्छ । अत्याधुनिक कार्यक्रमहरूको परिचय, अन्त्य, विषय अनुसन्धानलाई बढवा दिन र अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूसँगको सहकार्यलाई बलियो बनाउन विश्वविद्यालयको नेतृत्व परिपक्व हुनु पर्छ । विश्वविद्यालय नेतृत्वले आआफ्नो क्षेत्रमा राम्रो ज्ञान भएका जनशक्तिहरू मात्र नभई आलोचनात्मक सोच कौशल र विश्वव्यापी परिप्रेक्ष्यले सुसज्जित उत्पादनमा जोड दिनु पर्छ । 

यसबाहेक अत्याधुनिक पूर्वाधार, आधुनिक शिक्षण विधिहरू, र बलियो अनलाइन शिक्षा प्लेटफर्महरूमा लगानी गर्दा त्रिभुवन विश्वविद्यालय शैक्षिक प्रगतिहरूमा अग्रस्थानमा रहने सुनिश्चित गर्न सकिन्छ । त्रिविका पदाधिकारीले अग्रगामी सोचलाई अवलम्बन गर्दै त्रिभुवन विश्वविद्यालयले नेपालको विकासमा महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्‍याउँदै अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा मान्यता प्राप्त गर्दै शैक्षिक उत्कृष्टताको ज्योति बन्ने क्षमता राख्नु पर्दछ । 

निष्कर्ष

त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा राजनीतिक नियुक्तिका कारणले भएको अवरोधले संस्थाको विरासत र नेपालको शिक्षाको भविष्यमा ठुलो खतरा खडा गरेको छ । त्रिभुवन विश्वविद्यालय र नेपालको शिक्षा प्रणालीको भविष्य राजनीतिक हस्तक्षेपबाट उत्पन्न वर्तमान चुनौतीहरूलाई सम्बोधन र समाधान गर्ने सामूहिक प्रयासमा निर्भर छ । 

अबको उपकुलपतिको भूमिकामा राजनीतिक र प्राज्ञिक दुवै चतुरता समाहित हुने अवधारणाले त्रिभुवन विश्वविद्यालयको उज्ज्वल भविष्यलाई आकार दिने ठुलो आशा छ । राजनीतिक अन्तर्दृष्टि र प्राज्ञिक विशेषज्ञताको तालमेलले यस्तो वातावरणलाई बढवा दिन सक्छ, जहाँ विश्वविद्यालयले विकासशील राजनीतिक परिदृश्यलाई मात्र नभई शैक्षिक उत्कृष्टताको केन्द्रका रूपमा पनि फस्टाउँछ । यो अद्वितीय दोहोरो– नेतृत्व दृष्टिकोणले संस्थाले कठोर शैक्षिक स्तरहरू कायम राख्दै विद्यार्थीहरूलाई व्यावसायिक सफलताको लागि मात्र होइन तर सक्रिय नागरिक संलग्नताका लागि पनि तयार पार्दै समाजको आवश्यकताप्रति उत्तरदायी रहने सुनिश्चित गर्दछ ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालयले यो अभिनव नेतृत्व मोडेलको साथ अगाडि बढ्दै गर्दा उपकुलपतिका लागि राजनीतिक गतिशीलताको माग र विद्वानको उन्नतिको खोजीबिच नाजुक सन्तुलन कायम गर्न महत्त्वपूर्ण छ । प्रणालीगत चुनौतीहरूलाई सम्बोधन गर्न राजनीतिक अन्तर्दृष्टि र शैक्षिक नवप्रवर्तनलाई अगाडि बढाउन शैक्षिक क्षमताको प्रयोग गरेर, उपकुलपतिले विश्वविद्यालयलाई भविष्यतर्फ लैजान सक्छन्, जहाँ यसले सकारात्मक सामाजिक परिवर्तनका लागि उत्प्रेरकका रूपमा काम गर्छ । यो दोहोरो भूमिकालाई अँगालेर, नेपालमा उच्च शिक्षाको समग्र विकासका लागि प्रभावकारी नेतृत्वका लागि राजनीतिक र प्राज्ञिक क्षेत्र दुवैको सूक्ष्म समझ आवश्यक रहेको देखाउँदै त्रिभुवन विश्वविद्यालयले अन्य संस्थाहरूका लागि उदाहरण स्थापित गर्ने क्षमता राख्नु पर्दछ, जुन विगतका दिनले स्पष्ट पाठ सिकाएको छ । 

राजनीतिक नेतृत्व र सरकारसँग सीधा सम्पर्क बनाउन नसक्ने प्राज्ञिक मात्रै भनिएका व्यक्तिले नेतृत्व गर्दा विश्वविद्यालय राम्रो हुन्छ भन्ने ग्यारेन्टी हुँदैन  । त्यसैले अब नियुक्त हुने विश्वविद्यालयको नेतृत्व सक्षम, सबल र विवेकशील, मुलुकको राजनीतिक, सामाजिक, बौद्धिक क्षेत्रसँग परिचित हुनु पर्छ । साथै प्राज्ञिक व्यक्तित्व हुनु पनि उत्तिकै जरुरी छ ।

लेखक नेविसङ्घ, त्रिभुवन विश्वविद्यालय समितिका अध्यक्ष हुन् ।