लण्डन । बेलायतमा बस्ने १२ वर्षीया साराह ग्रिफिनलाई गत सेप्टेम्बरमा दमको आक्रमण भएपछि अस्पताल भर्ना गर्नुपरेको थियो।

चार दिनदेखि अस्पतालमा कोमामा रहेकी साराको अवस्था अहिले राम्रो छ तर भेप सेवन गर्ने लतले उनको फोक्सोमा नराम्ररी क्षति पुर्‍याएको छ ।

साराकी आमा मेरीले बताइन्, ‘डाक्टरहरूले उनको एउटा फोक्सो लगभग पूर्ण रूपमा नष्ट भएको बताएका छन्। उनको श्वासप्रश्वास प्रणाली १२ वर्षको बच्चाको सट्टा ८० वर्षको बृद्धको जस्तै भएको छ ।’

मेरी भन्छिन्, ‘उपचारका क्रममा साराको अवस्था देखेर मलाई एकपटक छोरी गुमाउने हो कि भन्ने लागेको थियो । तर, साराले अहिले भेप गर्न छोडेकी छिन् र अहिले मानिसहरूलाई भेप नगर्न सचेत गराउँदै छिन्।’  साराले अहिले बच्चाहरू भेपबाट टाढा रहनु पर्छ भनेर अरुलाई पनि सिकाउँदैछिन्।

भर्खर नौ वर्षको उमेरमा सारालाई भेप सेवन गर्ने लत लागेको थियो । यसैबिच, भारतमा पनि साना विद्यालय जाने बालबालिकाले भेपिङ यन्त्र फेला पारेको घटनाले चिन्ता बढाएको छ।

केही आमाहरूले बनाएको मदर्स अगेन्स्ट भेपिङ नामक संस्थाले गत अक्टोबरमा महिला सांसदहरूलाई लेखेको पत्रमा प्रतिबन्धका बाबजुद ६–७ वर्षका बालबालिकाले ई–सिगरेटजस्ता वस्तु पाउँदा आफ्नो स्वास्थ्यसँग खेलबाड गरिरहेको बताएका छन् । 

 ई-सिगरेट भनेको के हो?

ई–सिगरेट ब्याट्रीबाट चल्छ। यसमा तरल पदार्थ हुन्छ र यसलाई ब्याट्रीले तताएर श्वास लिइन्छ ।

तरल पदार्थमा सामान्यतया तंबाकूबाट प्राप्त निकोटिनको केही मात्रा हुन्छ। यस बाहेक प्रोपाइलिन ग्लाइकोल, कार्सिनोजेन, एक्रोलिन, बेन्जिन जस्ता रसायन र स्वादको प्रयोग गरिन्छ।

अब यो बजारमा आकर्षक प्याकेजिङमा पेन, पेनड्राइभ, युएसबी वा कुनै खेलौनाको रूपमा पनि उपलब्ध रहेको र विदेशमा मात्रै नभई नेपालमा पनि यस्ता भेपको चलन बढ्दै गएको विज्ञहरू बताउँछन् ।

तथ्यांकले के भन्छ ?

बेलायतमा भर्खरको सर्वेक्षणको नतिजाले ११ देखि १७ वर्षका पाँच मध्ये एक बच्चाले भेप प्रयोग गर्ने प्रयास गरेको देखाउँछ । यो सङ्ख्या २०२० को तुलनामा तीन गुणा बढेको छ।

२०२१ मा गरिएको सर्वेक्षणले ११ देखि १५ वर्ष उमेरका प्रत्येक १० मध्ये एक बालबालिकाले यसको प्रयोग गरिरहेको देखाएको छ। उत्तरी आयरल्याण्डको चेस्ट, हार्ट र स्ट्रोकका फिडेल्मा कार्टरले बेलायतका १७ प्रतिशत युवाहरूले नियमित रूपमा भेप प्रयोग गर्ने गरेको बताउँछन्।

यस वर्ष जुलाईमा थिंक चेन्ज फोरममा गरिएको एक अध्ययनले भारतमा १४ देखि १७ वर्ष उमेर समूहका ९६% विद्यार्थीलाई भेप प्रतिबन्धित भएको र ८९% लाई यो खतरनाक हुन सक्छ भन्ने थाहा नभएको देखाएको थियो।

भारतको ग्लोबल युथ टोब्याको सर्भे-४ अनुसार देशका २.८ प्रतिशत किशोरकिशोरीले कुनै न कुनै समयमा भेपको प्रयोग गरेका छन् ।

विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार धूम्रपान गर्नेको सङ्ख्यामा चीनपछि भारत दोस्रो स्थानमा छ । ल्यान्सेट जर्नलमा प्रकाशित एक अध्ययनले धूम्रपानका कारण भारतमा हरेक वर्ष करिब १० लाख मानिसको मृत्यु हुने देखाएको छ ।

बच्चाहरूका लागि दोहोरो खतरा

फोर्टिस अस्पताल, ग्रेटर नोएडाका पल्मोनोलोजी र क्रिटिकल केयरका अतिरिक्त निर्देशक डा. राजेश कुमार गुप्ताले भने, ‘बालबालिकालाई भेपिङले दोहोरो खतरा निम्त्याउँछ, एउटा भनेको यसमा प्रयोग हुने विभिन्न रसायन, निकोटिन आदिले फोक्सोमा हानी पुर्‍याउँछ । दोस्रो, एकपटक भेप पिउने लत लागेपछि भविष्यमा चुरोट वा बिडी सिधै सास फेर्न सक्ने सम्भावना झन् बढ्छ।’

द जर्ज इन्स्टिच्युट फर ग्लोबल हेल्थले हालै गरेको अनुसन्धानले भारतमा १५ देखि ३० वर्ष उमेर समूहका ६१% युवाहरूले भविष्यमा भेप प्रयोग गर्न थाल्ने सम्भावना रहेको देखाएको छ।

एकै समयमा, अस्ट्रेलियाको राष्ट्रिय स्वास्थ्य र चिकित्सा अनुसन्धान परिषद् कार्यक्रम अन्तर्गत एक अन्तर्राष्ट्रिय अध्ययनको क्रममा, भारतका 31 प्रतिशत किशोर र युवाहरू जसले भेप प्रयोग नगरेका थिए भविष्यमा यसको अनुभव गर्न इच्छुक थिए।

चुरोट छोड्ने विकल्प होइन

दुई दशकअघि सन् २००३ मा ई–सिगरेट बनाउने चिनियाँ फार्मासिस्ट होन लिकले यसको मद्दतले मानिसले सजिलै धूम्रपान छोड्न सक्ने दाबी गरेका थिए । तर मानिसहरूलाई चुरोटको लतबाट छुटकारा दिन सघाउन सिर्जना गरिएको ई-चुरोट अहिले विश्वका लागि ठुलो चुनौती बनेको छ। 

 ई-सिगरेटको प्रयोगले चुरोटको लत छोड्न मद्दत गर्छ भन्ने कुनै प्रमाणिक अनुसन्धान छैन। के चुरोटभन्दा भेप कम घातक छ? यस प्रश्नमा डा. राजेश गुप्ता भन्छन्, ‘दुई प्रकारको विषमध्ये कुन राम्रो हुन्छ भन्ने कुरा एउटै हो । ई–सिगरेटको माध्यमबाट धूम्रपान छोड्ने सम्भावना पूर्णतया बकवास हो।’ 

हार्वर्ड हेल्थमा प्रकाशित एक अनुसन्धान अनुसार भेपिङ गर्ने मानिसमध्ये १० देखि १४ प्रतिशतले मात्र धूम्रपान छोड्न सक्षम हुन्छन्।

धेरै पटक बच्चाहरूले दबाबमा यस्तो कदम चाल्छन्

कानपुरको पीपीएन डिग्री कलेजका मनोविज्ञान विभागकी प्रमुख डा आभा सिंह बच्चाहरूले प्रायजसो आफ्ना साथीहरूको दबाबका कारण वा यसलाई नयाँ फेसन हो भनेर भेप प्रयोग गर्न थालेको बताउँछिन् । यस्तो अवस्थामा अभिभावकले यसका बेफाइदाहरू आफ्ना छोराछोरीलाई बताउनका लागि यसबारेमा सचेत हुनु सबैभन्दा आवश्यक रहेको उनको भनाई छ । थिंक चेन्ज फोरमको सर्वेक्षणमा ३९ प्रतिशत किशोरकिशोरीले अभिभावक, शिक्षक वा सञ्चार माध्यमबाट ई–सिगरेटको हानिकारकताबारे जानकारी पाएको स्वीकार गरेका छन् ।

बीबीसी