थारु जातिको बसोबास भएको कर्णालीको एक मात्र जिल्ला हो, सुर्खेत । वीरेन्द्रनगर उपत्यकाको रत्नराजमार्ग र जुम्लारोड हाइवेभन्दा दक्षिणतर्फ ३६ गाउँ र राजमार्गको उत्तरतर्फ २ वटा गरी ३८ वटा थारु गाउँहरू रहेका छन् । दाङबाट बसाइँ सराइ गरेर आएकाले सुर्खेती थारुहरू दंगौरा हुन् । दाङ, बाँके, बर्दिया, कैलाली, कञ्चनपुर, सुर्खेतका दंगौरा थारुहरुको चाडपर्व मनाउनेमा एकरुपता देखिन्छ । 

थारु समुदायले डस्या अर्थात् दसैँ अन्य समुदाय भन्दा मौलिक र फरक तरिकाले मनाउने गर्दछन् । तर, पछिल्लो समय थारु समुदायमा दसैँ पर्वको मौलिकता हराउँदै आएको समुदायका अगुवाहरू बताउँछन् । 

घटस्थापनाको दिनलाई थारुले ‘जिउरा ढैना’ दिन भन्छन् । बिहान गरढुरिया (घरमुली) बिहानै नुहाएर छिट्नी वा झौहामा मलिलो माटो ल्याएर (डेहुरार) देउथानको प्रकाश कम लाग्ने छायामा मकैको जमरा राखिन्छ । जमरा राखिसकेपछि घरको जेठो छोराले नङ, कपाल, जुङ्गा, दारी केही पनि काट्न  मिल्दैन । यो पूर्खाप्रतिको सम्मान हो भन्ने गरिन्छ ।

दशैँको चौथो दिनसम्म खासै केही हुन्न । पञ्चमीको दिन दहित कुल थर भएका थारु समुदायले पितृपूजा गर्दछन्, जसलाई सराढक दिन भन्छन् । थारुले सप्तमीको दिनबाट मात्र विशेष रूपमा दसैँ मनाउँछन् । त्यो दिनलाई ‘पैनस्टोपी ढोइना दिन’ भनिन्छ । यो दिन घरको पनि सरसफाइ गरिन्छ । त्यसैले, झोल झरैना दिन पनि भनिन्छ । 

अष्टमीमा पुर्खाहरूलाई पुज्ने जमरा, बाबरीसँगै ढिक्री  हो, जसलाई ढिक्रह्वक दिन भनिन्छ । गहुँको पिठोको ढिक्री बफाएर ममजस्तै पकाइन्छ । 

नुहाइ धुवाइ गरेपछि महिलाहरूले कपाल समेत कोर्न मिल्दैन, सप्तमीको दिनदेखि अष्टमीको दिनसम्म । किनकि पितृको भागमा रौँ पर्न सक्छ भन्ने जनविश्वास छ ।

जसरी दसैँमा नयाँ लुगाको महत्व छ, त्यसैगरी थारु समुदायमा देवीदेवताहरूलाई दसैँमा नयाँ सिंगारपटार गरिन्छ । नयाँ लुगाको रूपमा धागोले तीन–तीन पटक फेरा गरेर बाँटिन्छ । उनीहरुले पूजा गर्ने सौँरा भनेको गणेश तथा घरकी मैयाँ भनेको पार्वती हो । 

पौवा, दाउरा भारी, रोटी, गोलाकारलगायत आकारमा देउतालाई चढाइने ढिक्री पाँच किसिमको हुन्छ, जसले आफ्नो पुर्खाहरूको त्यो बेलाको सामान प्रयोग र स्थितिलाई चित्रण गर्छ । त्यो दिन विशेष खालको मादल पनि बजाइन्छ । 

भरलाको पातमा ढिक्री बेरेर घरका ढोका, छानामा घुसाइन्छ । त्यो भनेको पितृहरू रातमा आएर खाना खान्छन् भन्ने जनविश्वास छ । मादल बजाएर देउतालाई ढिक्री चढाएपछि लगभग एक घण्टाजति केही खाइन्न । देवताहरू खाँदैछन्, उनीहरूले खाइसकेपछि मात्र प्रसादको रूपमा हामीले खानुपर्छ भन्ने भनाई छ । 

नवमीको दिनलाई ‘मुर्गी पुज्ना दिन’ अर्थात् मुर्गह्वा भनिन्छ । यो दिनमा पितृहरूलाई पिण्ड दिइन्छ । बिहान उठ्ने बित्तिकै सबैले नुहाई धुवाइ गर्ने, त्यसपछि घरमुलीले बाबरीको फुल, जमरा, सिरुको कुचो अनिवार्य चढाउँछन् । 

अघिल्लो दिन बली चढाएको भेडोरुपी कुभिण्डो र बेलको डाँठमा उनिएको ढिक्री पूर्वपट्टिको ढोकाको छानामाथि फालिन्छ । दहित थरका थारु बाहेकका थारूहरू नवमीका दिन पुर्खाहरूले गर्दै आएको चलनअनुसार बलि पनि चढाउने काम हुन्छ । बलिका रूपमा सबैजनाले भाले चढाउँछन् ।

अष्टमीको दिनमा बनाएको कुभिण्डोको भेडोलाई बिहानका पहिलो प्रहरमै देउताको थानमा रहेको तरबारले एकै पटकमा छिनाल्ने र रक्सी चढाउने गरिन्छ । महिलाले नुहाई धुवाइ गरी भान्सा लितपोत गरी भात, मासको तरकारी, कुखुराको मासु, माछाको तरकारी, मास, सिमी, कुभिण्डो पकाएर पूजाकोठामा लगेर राख्ने गरिन्छ । त्यसपछि पिट्टर बोलाउने गरिन्छ । 

यस क्रममा मालुको पातको पाँचवटा टपरी बनाइएको हुन्छ । एउटा दुनामा जल, एउटामा रक्सी, पाँचवटा तरकारी हालेर भाग छुट्टयाइन्छ । खाना दिँदा कसैले उत्तरपट्टी दिन्छन् त कसैले दक्षिण । तर, पस्कदा देब्रे हातले दिनुपर्छ । प्रसाद दिइसकेपछि बान दिने भन्ने हुन्छ । त्यो भनेको शरीरको विभिन्न भागहरू चिरेर निकालिएको रगत हो । त्यो दिइसकेपछि बल्ल परिवारका सबै सदस्यले खाना खान्छन् । 

बिहानको खानापछि पूजा गरिएको सामग्री पात, टपरी तथा अन्य सबै फोहोर बढारेर २÷३ बजेतिर पुर्खाहरूको सम्मान गर्दै नाचगान गर्दै वर्षदिनको मेलामा रूपमा गाउँभरिका मान्छेहरू सँगै नजिकको घाट तथा खोलामा गएर पिण्ड सेलाउन (पिट्टर अस्रैना) जान्छन् । पिट्टर सेलाउन खोलामा जाँदा गाइने गीतको उदाहरण यस्तो छः

मोर पिहा गइल उई पुरु पाटन हो...

ए हो मोर लग लनही सेन्डुरा बेसार...

रि सिल पटिय नक..

सिल सिल पटियक भाली भाली लोर

सेन्डुर पहिरी धनि अङ्गना बहार हो..

ए हो सवटि बिरहन मरजी जा

महिलाहरूले परम्परागत पहिरनमा सजिएर ढकियामा तरकारी, रक्सी लगेका हुन्छन् । महिलाले सामूहिक गीत गाउँदै ‘पिट्टर पुहैना’ कार्य गर्छन् । जसलाई अन्य समुदायले पितृ पुज्ने भन्छन् । खोलामा पिट्टर दिएको भाग सेलाएर रक्सी चढाउँछन् । 

ढकियामा लगेको खानपिन, रक्सी खोला किनारमै खान्छन् । त्यो दिन दुनामा खान मिल्दैन, मालुको पातमा खान दिइन्छ । खानपिन गरेर फेरि नाचगान गर्दै घरमा फर्किन्छन् । 

दशमीको दिन बिहान फेरि धुमधामका साथ पूजापाठ गरिन्छ । गाउँको साझा ठन्वा÷मरुवा मन्दिर जस्तै हो । गाउँका एक घरका एकजना एक बोटल रक्सी, जमरा, बाबरी लिएर ठन्वामा जान्छन् । त्यहाँ विशेष पूजाआजा गरिन्छ । 

घरमा पारिवारिक टीका सकेपछि गाउँका अगुवा बरघर तथा गुर्वा (धामी) को घरमा पनि एक बोटल रक्सी, जमरा, बाबरी लिएर सामूहिक रूपमा गाउँलेबाट टीका लगाइन्छ । अन्य समुदायले रातो टीका लगाउने भएपनि थारु समुदायले भने सेतो टीका मात्र प्रयोग गर्छन् । अब आएर भने रातो टीकाको पनि प्रयोग हुन थालेको छ ।

बरघरको आँगनमा टीका लगाउने क्रममा सखिया नाच घन्किरहेको हुन्छ हुन्छ । महिलाहरू बरघरको पत्नीलाई टीका लगाइदिन्छन् । टीकासँगै थारु समुदायको दसैँ सकिन्छ ।

हराउँदै दसैँको मौलिकता

अन्य समुदायले कोजाग्रत पूर्णिमाको दिनसम्म टीका, जमरा लगाउने गर्दछन् तर थारूहरुको दसैँ दशमीकै दिन सकिन्छ । अहिले अन्य जातिको प्रभावमा यो पर्वको मौलिकतामा कमी आएको देखिन्छ । अहिले कतिपय थारूहरूले पहाडियालाई विवाह गरेका छन्, उनीहरूमा केही फरकपना आएको देखिन्छ । समाज पनि समावेशी बन्दै गएकाले अन्य समुदायको प्रभाव थारु समुदायमा आएकोे हो ।

विगतमा सबै समान खालको हैसियतमा थिए, सबैको साधारण तरिकाको जनजीवन थियो । प्रत्येक थारु गाउँमा संस्कृति थियो, नाचगान भैराख्थ्यो । सखिया नाच, हुर्डुङ्ग्वा नाच, छोक्रा नाच दसैँमा अपरिहार्य जस्तै मानिन्थ्यो, पहिला । अहिले कुनै कुनै गाउँमा मात्र भेटिन्छ । सुर्खेतमा विभिन्न संघसंस्थाको पहलमा केही गाउँमा थारु संस्कृति संरक्षणको प्रयास भइरहेको छ । 

पुर्खाहरूले पाउ, घुँडादेखि कान हुँदै शिरमा टीका लगाई आर्शिवाद दिने गर्थे । तर, अहिलेको पुस्ताले आर्शिवाद फलाक्न समेत जान्दैनन् । साथै, अहिले ठन्वामासमेत पूजाआजा गर्ने प्रचलनमा कमी आएको देखिन्छ । 

पित्तर सेलाउन जाँदा पहिला सबै एकजुट भएर जान्थे । अहिले ससानो समूह बनाई सुटुक्क आफ्नै तरिकाले जाने गरेका छन् । यसरी कविला परम्परामा हुर्केका थारूहरूमा पनि सामूहिकताको कमी हुन थालेको देखिन्छ ।’

थारु कल्याणकारिणी सभा सुर्खेतका सल्लाहकार तथा अनुसन्धानदाता ‘पन्ना’सँग रातोपाटीकर्मी पंखबहादुर शाहीले गरेको कुराकानीमा आधारित