सेप्टेम्बर २८ लाई विश्वभर रेबिज दिवसका रूपमा मनाइन्छ । लुई पास्चरले पहिलो पटक रेबिजविरुद्धको खोप आविष्कार गरेका थिए । त्यसैले उनलाई ‘फादर अफ माइक्रोबायोलोजी’ पनि भनिन्छ । फ्रान्सेली रसायनशास्त्री तथा सूक्ष्मजीवविद् लुइस पास्चरको पुण्यतिथि पारेर यो दिवस मनाइन्छ । 

रेबिज एक प्रकारको भाइरल सङ्क्रमण हो । यो भाइरस प्रायः कुकुरको टोकाइबाट मानिसमा सर्छ । आज विश्व रेबिज दिवसको अवसरमा कुकुरको टोकाइ र रेबिज रोगबारे केही महत्त्वपूर्ण जानकारी यस लेखमा राखिएको छ । 

नेपालमा हरेक वर्ष रेबिजका कारण करिब ९ सय जनाको मृत्यु हुने गरेको छ । यसरी मर्नेहरू अधिकांश बालबालिका छन् । पशु स्वास्थ्य निर्देशनालयका अनुसार रेबिजको भाइरस अघिकांश कुकुरको टोकाइबाट सर्ने गर्छ । शुक्रराज ट्रपिकल अस्पतालमा मात्रै दैनिक १५० जना बिरामी कुकुरको टोकाइबाट उपचारका लागि आउँछन् । अस्पताल नआउनेको सङ्ख्या दोब्बर रहेको छ । विशेषज्ञहरूका अनुसार रेबिज भाइरसको सङ्क्रमण भएपछि पनि समयमा उपचार गरे केही समयसम्म ज्यान जोगाउन सकिन्छ । त्यसैले समयमै उपचार गर्नुपर्र्ने उनीहरूको सुझाव छ । 

नेपालको कुरा गर्ने हो भने रेबिजविरुद्धको भ्याक्सिन लगाउनुपर्छ भन्ने धेरै व्यक्तिलाई जानकारी नै छैन । त्यसैले जोकसैले रेबिजविरुद्धको भ्याक्सिन अनिवार्य लगाए राम्रो हुन्छ । 

रेबिजविरुद्धको भ्याक्सिन सरकारले निःशुल्क वितरण गर्दै आइरहेको छ । रेबिज लागेको कुकुर मानिसलाई टोकेको १० दिनमा मर्छ । त्यो समयभित्र  अनिवार्य ३ वटा भ्याक्सिन लगाए यो रोग निको हुन्छ । 

भुस्याहा कुकुरभन्दा घरपालुवा कुकुरको टोकाइबाट अस्पताल आउनेहरूको सङ्ख्या धेरै छ । त्यसैले कुकुर पाल्नेहरूले त्यसलाई लगाउने भ्याक्सिनदेखि सबै कुराको बारेमा ध्यान दिन जरुरी छ ।

कुकुरले धेरैजसो कहाँ टोक्छ ?

केही रिपोर्टका अनुसार कुकुरले धेरैजसो खुट्टा वा हातमा टोक्छ । तर यसको पुष्टि भने हुन सकेको छैन । किनभने विश्वभर यस्ता धेरै घटना देखिएका छन् जसमा कुकुरले मानिसको अनुहारमा टोकेको छ । घाँटी र अनुहारमा टोकेको घटना प्रायः पाल्तु कुकुरबाट भएको देखिन्छ । तर छाडा कुकुरले प्रायः हात र खुट्टामा मात्र आक्रमण गर्छ । हात र खुट्टाको बारेमा कुरा गर्दा कुकुरहरूले हात, नाडी, खुट्टा वा खुट्टा आदिमा सबैभन्दा बढी टोक्छन् । जब कि सानो बच्चालाई कुकुरले टोक्यो भने तिघ्रा वा नितम्ब टोक्छ ।

ती ठाउँमा कुकुरले किन टोक्छ ?

कुकुरले जब व्यक्तिलाई आक्रमण गर्छ, यसले व्यक्तिको चालमा ध्यान दिन्छ । कुकुरले आक्रमण गर्दा व्यक्ति भाग्न खोज्छ वा उसलाई आफ्नो हातले डराउन खोज्छ, कुकुरले उसलाई खुट्टामा आक्रमण गर्दछ । आक्रमण गर्दा पञ्जा वा दाँतले व्यक्तिलाई समात्ने प्रयास गर्दछ । कुकुरले शरीरका ती भागमा आक्रमण गर्छन् जसले उनीहरूलाई खतरा महसुस गराउँछ ।

कुकुरले टोकेमा के गर्ने ?

कुकुरको टोकाइ खतरनाक हुन्छ । यसले सामान्य सङ्क्रमण मात्र होइन पागलपन वा मृत्यु पनि निम्त्याउन सक्छ । त्यसैले कुकुरले टोक्यो भने सकेसम्म चाँडो उपचार सुरु गर्नुपर्छ । तपाईं वा तपाईंको परिवारको कसैलाई कुकुरले टोकेको छ भने तिनीहरूलाई जतिसक्दो चाँडो डाक्टरकहाँ लैजानुहोस् । कुनै कारणले तपाईं डाक्टरको पहुँच बाहिर हुनुहुन्छ भने अन्य उपाय पनि अपनाउन सकिन्छ ।

–सबैभन्दा पहिले कुकुरले टोकेको ठाउँलाई राम्रो एन्टिसेप्टिकले धुनुहोस् ।

–घाउमा रातो खुर्सानीको धुलो हाल्नुहोस, जलन त हुन्छ तर रेबिज फैलिनबाट रोक्छ ।

–प्याज वा लसुनलाई पिसेर त्यसको पेस्ट घाउमा लगाउनुनस् ।

–कालो मरिचको धुलो महमा मिसाएर घाउमा लगाउनुहोस् ।

तुरुन्तै प्राथमिक उपचार कसरी गर्ने ? 

कुकुरले मानिसलाई गहिरो गरी टोक्यो भने धेरै रक्तश्राव हुन सक्छ । यस्तो अवस्थामा रक्तश्राव रोक्न चोट लागेको ठाउँलाई सफा कपडाले सफा गरी रुमाल वा पट्टीले छोप्नुपर्छ ।

–राम्रो एन्टिबायोटिक क्रिम र ब्यान्डेज पनि गर्न सकिन्छ ।

–जतिसक्दो चाँडो डाक्टरलाई भेट्नुपर्छ ।

डाक्टरसँग अनिवार्य सम्पर्क गर्नुहोस्

कुकुर सङ्क्रमित छ भने उसले टोकेपछि यसको विष अर्थात् भाइरस व्यक्तिको शरीरमा धेरै छिटो फैलिन थाल्छ । त्यसैले कुकुरले टोकेको छ भने सकेसम्म चाँडो डाक्टरलाई सम्पर्क गर्नुपर्छ । माथि उल्लिखित घरेलु उपचारले सङ्क्रमण फैलिने जोखिमलाई केही हदसम्म कम मात्र गर्न सक्छ, उपचार होइन । जति चाँडो डाक्टरसँग उपचार गरिन्छ त्यति छिटो निको हुन सक्छ । 

कुकुरले टोकेपछि रेबिज लागेको कुकुर हो होइन भनेर थाहा पाउन आवश्यक छ । त्यो कुकुरलाई रेबिज भएको छ छैन भनेर बुझ्न त्यसको व्यवहारमा ध्यान दिनुपर्छ । मानिसलाई टेकेको कुकुरमा यी लक्षण देखिएमा  रेबिज भएको हुन सक्छ । 

–रेबिजका कारण कुकुरहरू धेरै चिडचिडा हुन्छन् ।

–बिनाकारण यता उता दौडिरहन्छन् ।

–कुकुर धेरै लापरवाही गर्न वा धेरै ढिलो गर्न थाल्छ ।

–कुकुर सुस्त हुन्छ र केही दिनमै मर्छ ।

विज्ञहरूका अनुसार रेबिजबाट पीडित कुकुरमा १० दिनभित्र यी सबै लक्षण देखापर्छन् । त्यसैले कुकुरले टोकेको १० दिनभित्र यी लक्षण नदेखाएमा कुकुरलाई रेबिज नभएको बुझिन्छ । तर दुवै अवस्थामा तुरुन्तै डाक्टरलाई सम्पर्क गर्न आवश्यक छ ।

रेबिज भएको कुकुरले टोकेपछि पनि बाँच्न सकिन्छ ?

कुकुरले सामान्यतया मानिसलाई दुई अवस्थामा टोक्छ । पहिलो, जब कसैले कुकुरलाई जिस्काउँछ अनि कुकुरले टोक्छ । सामान्यतया यस्तो अवस्थामा टेकेका कुकुरले रेबिज सार्दैनन् । तर कुकुरले कारणबिना नै टोक्यो भने रेबिजको जोखिम बढी हुन्छ । 

रेबिजका कारण कुकुर तनावमा हुन्छन् र यता उता घुमिरहन्छन् । अनि अगाडि आउने मानिसलाई टोक्छन् । त्यसैले कुकुरले टोकेपछि मानिसहरूले धेरै सावधानी अपनाउनुपर्छ । विज्ञहरूका अनुसार कुकुरले टोकेपछि रेबिज लागेमा ज्यान जान सक्छ ।

कुकुरले टोके कहिले र कति खोप लगाउने ?

कुकुरको टोकाइबाट हुने रेबिज रोगबाट बच्न दुई प्रकारका खोप लगाउन सकिन्छ ।

–कुकुरले टोकेपछि पीडितलाई तीनवटा सुई लगाउनु पर्छ । तीमध्ये कुकुरले टोकेपछिको पहिलो सुई तुरुन्तै अथाव टोकेकै दिनमा लगाउनुपर्छ । दोस्रो सुई तीन दिनपछि लगाउनु पर्छ । त्यस्तै तेस्रो सुई कुकुरले टोकेको ७ दिनपछि लगाउनु पर्छ ।

–एकै समयमा, मानिसहरूले सावधानीका रूपमा अग्रिम खोप लगाउन सक्छन् । यसले कुकुरको टोकाइपछि हुने रोगबाट सुरक्षा प्रदान गर्न सक्छ । यसलाई प्रि–एक्सपोजर खोप भनिन्छ ।

विज्ञहरूका अनुसार निम्न अवस्थाका व्यक्तिलाई यस किसिमको खोप लगाउनु पर्छ–

–जसको घरमा पाल्तु कुकुर छन् ।

–जो चाँडै कुकुर किन्न जाँदैछन् ।

–रेबिजको प्रकोप फैलिएको वा आवारा कुकुरको प्रचलन रहेको ठाउँमा यात्रा गर्ने मानिसहरूले ।

रेबिज रोग लागिसकेपछि बाँच्न गाह्रो हुन्छ । रेबिजपछि बिरामीको दुखाइ व्यवस्थापन र बाँचुन्जेल सजिलो बनाउने मात्र हो । घरपालुवा कुकुरलाई नियमित रूपमा खोप लगाउने, भुस्याहा कुकुरबाट बच्ने र सम्भव भए व्यवस्थापन गर्नुपर्छ । 

अतः कुकुर, स्याल, चमेरो, बिरालोको टोकाइपछि रेबिजविरुद्धको खोप लगाउनुपर्छ । रेबिजको भाइरस हुने सम्भावित जनावरले टोकेपछि तत्काल साबुनपानीले घाउ सफा गर्नुपर्छ । जतिसक्दो चाँडो अस्पताल पुर्याई रेबिजविरुद्धको खोप लगाउनु पर्छ । कुकुरले टोकेपछि छिटो भ्याक्सिन लगाउँदा भाइरस धेरै फैलिन पाउँदैन । कुकुरले टोकेको ४८ देखि ७२ घण्टासम्म भ्याक्सिन लगाउनुपर्छ ।