नयाँ दिल्ली । भारत र क्यानडाबीचको सम्बन्धमा थप तनाव बढेको छ । क्यानडाका प्रधानमन्त्री जस्टिन ट्रुडोले सिख नेता हरदीप सिंह निज्जरको हत्यामा भारत सरकारको हात रहेको आरोप लगाएका छन् ।

भारत सरकारले निज्जरको हत्याको आरोपलाई अस्वीकार गर्दै आएको छ । निज्जरको हत्यामा भारतको भूमिकाको अनुसन्धानलाई ध्यानमा राख्दै क्यानडाले भारतका शीर्ष कूटनीतिज्ञलाई निष्कासन पनि गरेको छ ।

केही दिनअघि मात्र ट्रुडो जी–२० सम्मेलनमा सहभागी हुन भारत आएका थिए । यस भ्रमणका क्रममा ट्रुडोसँगको भेटमा प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीले क्यानडामा सिख पृथकतावादी गतिविधि र भारतीय कूटनीतिज्ञमाथि भएको आक्रमणको मुद्दा उठाएका थिए ।

ट्रुडो स्वदेश फर्केको केही समयपछि क्यानडाका वाणिज्य मन्त्री मेरी एनजीका प्रवक्ताले शुक्रबार क्यानडाले भारतसँगको द्विपक्षीय स्वतन्त्र व्यापार सम्झौतामा वार्ता रोकेको बताएका थिए ।

भारतको जवाफ 

भारतको विदेश मन्त्रालयले क्यानडाका प्रधानमन्त्रीको आरोपलाई अस्वीकार गरेको छ । भारतीय विदेश मन्त्रालयले भनेको छ, ‘क्यानडाका प्रधानमन्त्रीले संसद्मा जे भने हामी त्यसलाई अस्वीकार गर्छौँ । हामी क्यानडाली विदेशमन्त्रीको भनाइलाई पनि अस्वीकार गर्छौँ। 

‘क्यानडामा हुने कुनै पनि प्रकारको हिंसामा भारत सरकार संलग्न भएको आरोप लगाउनु हास्यास्पद र राजनीतिक रूपमा प्रेरित हो। त्यसै गरी हाम्रा प्रधानमन्त्रीमाथि क्यानडाका प्रधानमन्त्रीले जे आरोप लगाएका छन्,  त्यसलाई हामीले पूर्ण रूपमा अस्वीकार गरेका छौँ । हामी विधिको शासन सम्बन्धी लोकतान्त्रिक मूल्य मान्यताप्रति प्रतिबद्ध छौँ।’

भारतीय विदेश मन्त्रालयले भनेको छ, ‘यस्ता आधारहीन आरोपहरू खलिस्तानी आतङ्कवादी र चरमपन्थीहरूबाट ध्यान हटाउनको लागि हो। क्यानडाले त्यस्ता खालिस्तानी आतंककारी र अतिवादीहरूलाई शरण दिएको छ, जो भारतको सार्वभौमसत्ता र क्षेत्रीय अखण्डताका लागि खतरा हुन्।

यी मामिलामा क्यानाडा सरकारको कारबाहीको अभाव लामो समयदेखि भइरहेको छ र हाम्रो लागि चिन्ताको विषय बनेको छ। क्यानडाली नेताहरूले त्यस्ता तत्त्वहरूसँग खुलेर सहानुभूति देखाउँछन् र यो हाम्रो लागि गम्भीर चिन्ताको विषय हो।’

‘क्यानडामा हत्या, मानव बेचबिखन र संगठित अपराध जस्ता गतिविधिलाई फस्टाउन दिनु कुनै नयाँ कुरा होइन । हामी त्यस्ता गतिविधिमा भारत सरकारलाई संलग्न गराउने कुनै पनि प्रयासलाई अस्वीकार गर्छौँ। हामी क्यानडा सरकारलाई क्यानडाको माटोबाट सञ्चालित भारत विरोधी गतिविधिहरू विरुद्ध तुरुन्त र प्रभावकारी कानुनी कारबाही गर्न आग्रह गर्दछौँ,’ भारतीय विदेश मन्त्रालयले भनेको छ ।

ट्रुडोले अरु के भने ?

यसै वर्षको जुन १८ मा क्यानडाको ब्रिटिस कोलम्बियास्थित गुरुद्वारा बाहिर निज्जरको गोली हानी हत्या गरिएको थियो । ट्रुडोले भने, ‘क्यानडाली एजेन्सीहरूले निज्जरको हत्याको पछाडि भारत सरकारको हात हुनसक्ने पक्का गरेको छ।’

क्यानडाका प्रधानमन्त्रीले जी–२० सम्मेलनमा पनि प्रधानमन्त्री मोदीसँग यो मुद्दा उठाएको बताए । ट्रुडोले क्यानडाको संसद्मा भने, ‘हाम्रो देशको भूमिमा क्यानडाली नागरिकको हत्याको पछाडि विदेशी सरकारको हात हुनु अस्वीकार्य छ र यो हाम्रो सार्वभौमसत्ताको उल्लङ्घन हो।’

ट्रुडोले भने, ‘यो लोकतान्त्रिक, स्वतन्त्र र खुला समाजहरू सञ्चालन गर्ने आधारभूत नियमहरूको विरुद्ध हो।’

क्यानडाका विदेशमन्त्री मेलानी जोलीले सोमबार भारतीय कूटनीतिज्ञ पवनकुमार रायलाई यस प्रकरणको अनुसन्धानका कारण निष्कासन गरिएको बताइन् । 

के भनिन् विदेशमन्त्रीले ?

क्यानडाकी विदेशमन्त्री मेलानी जोलीले निज्जरको हत्याको अनुसन्धान जारी रहेका कारण क्यानडाका अधिकारीहरूले सार्वजनिक रूपमा धेरै  मात्रै भन्न नसक्ने बताइन्। यसअघि निज्जर हत्या प्रकरणमा अनुसन्धानकर्ताले यो षड्यन्त्र भएको बताएका थिए ।

निज्जर क्यानडाका एक महत्त्वपूर्ण सिख नेता थिए र उनले सार्वजनिक रूपमा खालिस्तानलाई समर्थन गर्ने गरेका थिए। निज्जरका समर्थकहरुले उनको गतिविधिका कारण विगतमा पनि उनलाई धेरै धम्की आएको बताए ।

भारत सरकारले निज्जरलाई आतङ्कवादी र पृथकतावादी संगठनको प्रमुख भन्दै आएको छ । निज्जरका समर्थकहरूले यी आरोपहरूलाई अस्वीकार गर्छन्।

निज्जर हालैका महिनाहरूमा मृत्यु हुने तेस्रो सिख नेता थिए। गत जुन महिनामा बेलायतका अवतार सिंह खाँडा पनि बर्मिङ्घममा रहस्यमय अवस्थामा मृत फेला परेका थिए । उनी खालिस्तान लिबरेसन फोर्सका प्रमुख थिए।

परमजीत सिंह पञ्जवारको पनि लाहोरमा हत्या भएको थियो । भारत सरकारले परमजीतलाई पनि आतङ्कवादी भनेको थियो ।

क्यानडाको संसद्मा ट्रुडोले निज्जरको हत्याको मुद्दा दिल्लीमा उच्च तहमा उठेको बताए । क्यानडाले यो मुद्दा अमेरिकी राष्ट्रपति जो बाइडेन र बेलायती प्रधानमन्त्री ऋषि सुनकसँग पनि उठाएको बताएको छ ।

ट्रुडोले भने, ‘म दृढताका साथ भन्न चाहन्छु कि भारत सरकारले यस विषयमा क्यानडालाई सहयोग गर्नुपर्छ।’ निज्जरको हत्याले क्यानडाली नागरिकलाई आक्रोशित बनाएको छ र कतिपय आफ्नो सुरक्षाको बारेमा चिन्तित छन्।

क्यानडामा ट्रुडोको कठोरतामा कस्तो प्रतिक्रिया आइरहेको छ ?

क्यानडाका केही सिख संगठनहरूले ट्रुडोको निर्णयको स्वागत गरेका छन्। यी संस्थाहरूमा विश्व सिख संगठन पनि समावेश छ। 

क्यानडामा भारतीय मूलका १४ देखि १८ लाख मानिस बस्छन्। पञ्जाब बाहेक, क्यानडामा सिखहरू सबैभन्दा धेरै छन्।

त्यही भएर जी–२० बैठकमा सहभागी हुन ट्रुडो भारत आएपछि प्रधानमन्त्री मोदीसँगको भेटमा पनि यी मुद्दा उठाइएका थिए । दुई नेताबीचको भेटवार्ता तनावपूर्ण भएको विज्ञहरूले बताएका छन् ।

यस बैठकपछि भारत सरकारद्वारा जारी विज्ञप्तिमा प्रधानमन्त्री मोदीले क्यानडाले भारतविरोधी गतिविधि नियन्त्रण गर्न आवश्यक कदम नचालेको आरोप लगाएको उल्लेख गरिएको छ ।

जस्टिन ट्रुडोले भारतले क्यानडाको आन्तरिक राजनीतिमा हस्तक्षेप गरिरहेको बताएका छन् । ट्रुडोको विमान पनि दिल्लीमा बिग्रियो र जसका कारण उनी निर्धारित समयभन्दा दुई दिन ढिलो क्यानडा जान परेको थियो । 

जी–२० पछि दूरी द्रुत रूपमा बढ्यो

जी–२० सम्मेलनपछि क्यानडाका प्रधानमन्त्री ट्रुडो स्वदेश फर्कने बित्तिकै भारतसँगको सम्बन्धमा दरार आउन थाल्यो ।

सेप्टेम्बर १५ मा क्यानडाले भारतसँग द्विपक्षीय स्वतन्त्र व्यापार सम्झौतामा वार्ता रोकेको थियो।

सन् २०२२ मा भारत क्यानडाको दसौँ ठुलो व्यापारिक साझेदार थियो। सन् २०२२-२३ मा भारतले क्यानडामा ४.१० बिलियन डलरको सामान निर्यात गरेको थियो। २०२१-२२ मा यो सङ्ख्या ३.७६ बिलियन डलर थियो।

जबकि क्यानडाले २०२२-२३ मा भारतमा ४.०५ अर्ब डलरको सामान निर्यात गरेको थियो। २०२१-२२ मा, यो सङ्ख्या ३.१३ बिलियन डलर थियो।

भारतमा कम्तीमा ६०० क्यानडाली कम्पनीहरू सञ्चालनमा छन्।

भारतीय थिंक ट्याङ्क अब्जर्भर रिसर्च फाउण्डेशनका उपाध्यक्ष तथा अन्तर्राष्ट्रिय मामिलाका विज्ञ हर्ष वी पन्तले भने, ‘ट्रुडो सरकारमा रहेसम्म स्थिति राम्रो हुने देखिँदैन। मलाई लाग्छ ट्रुडोले यसलाई व्यक्तिगत मुद्दा बनाएका छन् । आफूमाथि व्यक्तिगत रूपमा आक्रमण भएको उनले महसुस गरेका छन् ।

क्यानडा र सिख समुदाय

सन् १९८५ मा टोरन्टोबाट लण्डन जाँदै गरेको एयर इन्डियाको विमानमा विस्फोट भएको थियो . त्यसमा सवार सबै ३२९ जनाको मृत्यु भएको थियो । यसलाई क्यानडामा सबैभन्दा खतरनाक र घातक आतङ्कवादी हमला र नरसंहारको रूपमा लिइन्छ।

सन् २००५ मा ब्रिटिस कोलम्बियाका दुई सिख पृथकतावादीहरूलाई लामो अनुसन्धान पछि रिहा गरियो। यस मुद्दाका धेरै साक्षीहरू मारिए वा हत्या गरियो वा गवाही दिन डराए ।

यस मामिलामा तेस्रो सिख व्यक्तिलाई बम बनाउने र हत्याको मुद्दामा झूटो गवाही दिएकोमा दोषी पाइयो।

सन् २००५ मा यस मुद्दामा रिहा भएका रिपुदमन सिंह मलिकलाई गोली हानिएको थियो । पछि दुई जनालाई गिरफ्तार गरियो । तर हत्याले ब्रिटिस कोलम्बियामा सिख समुदायलाई विचलित बनायो।

भारतले खलिस्तान आन्दोलनलाई आफ्नो राष्ट्रिय सुरक्षाका लागि खतरा मानेको छ। तर संसारभरि यस आन्दोलनप्रति सहानुभूति राख्ने सिखहरू रहेको विश्वास गरिन्छ। खासगरी क्यानडा र बेलायतमा खालिस्तानी गतिविधिमा भारतको कडा आपत्ति छ।

२०२१ को जनगणना अनुसार क्यानडामा ७७०,००० सिख छन्।

सन् २०१५ मा ट्रुडो प्रधानमन्त्री हुँदा उनको मन्त्रीमण्डलमा जम्मा चार सिख थिए । केन्द्र वामपन्थी न्यू डेमोक्रेटिक पार्टीका जगमीत सिंह पनि सिख हुन्। वासिङ्टन पोस्टको रिपोर्टका अनुसार जगमीत सिंह पार्टीको नेता बन्नुअघि खालिस्तानको र्‍यालीमा सहभागी हुने गर्थे।

–बीबीसी