त्याग दुई किसिमका हुन्छन् । नभएर गर्ने वा गरिएको त्याग र भएर गर्ने वा गरिने त्याग । नभएर गरिने वा हुने त्याग ठूलो होइन । यस्ता त्यागबाट आत्मसन्तुष्टि पनि मिल्दैन र त्यसको खासै महत्त्व पनि हुँदैन । जसले भएर पनि त्याग गर्छ वा गर्न सकेको हुन्छ, त्यसैको महत्त्व हुन्छ ।

तर यो पनि दुई किसिमका हुन्छन् । मनदेखि भएको त्याग र देखाउनका लागि गरिएको त्याग । देखाउनका लागि गरिएको त्याग पनि त्यस्तै त्यागमा पर्छ, जसले सुखी र आनन्दित गराउन सक्दैन । सच्चा त्याग त त्यही हुन्छ, जसलाई मनैदेखि गरिएको छ वा भएको हुन्छ ।   

प्रसङ्ग त्यतिबेलाको हो, जतिबेला भगवान् बुद्ध ज्ञान प्रचारका लागि विभिन्न स्थानमा भ्रमण गर्थे । यत्तिकैमा एकपटक उनी वर्तमान भारतको विहार प्रान्तमा पुगेका थिए । उनलाई भेट्न विभिन्न मानिस आउँथे । यस्तैमा एक जना त्यहीँका सम्राट श्रेणिक पनि थिए । कुराकानी चल्दै जाँदा उनले त्यस्तै प्रसङ्ग निस्केकाले बुद्धसँग सोधे– ‘महात्मन् ! राज्यका राजकुमारहरू महलमा बस्छन् । मीठामीठा भोजन गर्छन् । दर्जनौँ सेवक अघिपछि घुमेका हुन्छन् । उनीहरूका जीवनमा न कुनै चीजको अभाव हुन्छ, न सुख–सुविधाकै कमी । तै पनि उनीहरू खुसी र प्रशन्न देखिन्नन् तर तपाईंका शिष्यहरू सदैव सन्तुष्ट र खुसी देखिने गर्छन् । जबकि उनीहरूका साथमा न भनेजस्तो भोजन छ, न बस्ने स्थान नै ।  रुखासुखा खस्रो मसिनो, जे मिल्छ त्यही खान्छन् । जहाँ पुगिन्छ त्यहीँ बस्छन् । न बस्नको ठेगान, न खानको ठेगान । तै पनि त्यति बढी सन्तुष्ट र प्रशन्न रहन सक्नुको कारण के होला ?’

सम्राटको कुरा सुनेर बुद्धले मुस्कुराउँदै भने–

‘सम्राट् ! प्रशन्नता भौतिक साधनहरूका प्राप्तिबाट मिल्ने कुरा होइन । यो भौतिक सुख–सम्पत्तिबाट साटिने चीज हुँदै होइन । यो त यस्तो चीज हो, जसले जे मिलेको छ त्यसैलाई पर्याप्त मान्ने र ठान्ने गरेका हुन्छन्, उसैलाई प्राप्त हुने गर्छ । यसको अर्थ पौरख गर्नुपर्दैैन भन्ने होइन । पौरख भनेको जीवनकै पर्याय हो, गर्नैपर्छ । नगरी त केही पनि प्राप्त हुँदैन तर जे मिलेको छ, त्यसको सम्मान पनि गर्नुपर्छ । सधैँभरि भएन र पुगेन भनेर खुइखुइ गर्नुहुँदैन । लागिरहे एक दिन अवश्य मिल्छ भन्ने ठानेर काममा लागिरहनुपर्छ, फल प्राप्त पनि हुन्छ र त्यसबाट सदा प्रशन्न रहन पनि सकिन्छ । अर्को कुरा, यी भिक्षुहरूले मनदेखि नै सङ्कल्प गरेर साधनहरूको त्याग गरेका छन् । त्यसैले सन्तुष्ट देखिन्छन् । यसो त भिखारीहरूको अवस्था पनि करिब यस्तै हुन्छ तर उनीहरू यी भिक्षुहरूजस्ता प्रशन्न रहन सक्दैनन् । किनकि उनीहरू आफ्ना साथमा भएका कमीलाई अभिशाप मान्ने गर्छन् । उनीहरूले साधन छाडेका हुँदैनन् । अपितु नमिलेर त्याग गरेको जस्तो देखिएको हो तर भिक्षुहरू त्यस्ता हुँदैनन् । उनीहरूले मनदेखि छाडेकाले तिनलाई वरदान रूपमा मानेका हुन्छन् । छोड्नु एउटा कुरा हो, छोडाउनु दोस्रो कुरा । यी दुईबिच दिन र रात जत्तिकै फरक हुन्छ । जसलाई प्राप्त भएको छैन, ऊ त्यागी होइन । उनीहरूले नपाएर मात्र त्याग गरेका हुन् । त्याग त त्यो हो, जसले मनैदेखि गरेका छन् । भिक्षुहरूले यस्तै गरेका हुन्छन् । यस्ता त्यागले मनमा शान्ति र शरीरमा कान्ति मिल्छ । अन्ततः यही नै दीर्घजीवनको कारण बन्न पुगिरहेको हुन्छ ।’

बुद्धको यस्तो कुरा सुनेपछि सम्राट निकै खुसी भए । उनी बुद्धलाई प्रणाम गरी आफ्नो महलतर्फ प्रस्थान गरे ।

यो एउटा दृष्टान्त हो । जहाँ पनि प्रशन्नताका लागि यही नियमले काम गरेको हुन्छ । त्यागको महत्त्व छ तर त्यस्तो त्याग पनि मनदेखि नै गरिएको हुनुपर्छ । अन्यथा त्यस्ता त्याग फोस्रो आडम्बरबाहेक केही हुँदैन, जसले न सुख दिन्छ, न प्रशन्नता नै ।